Çok Partili Hayata Geçis Sürecinde Devletçilik Politikasi Üzerine Bir Degerlendirme (1939-1950)

Abstract

The basic case of this study is to point out the pains suffered during transition process into liberalism from the moderate statist model of economic development followed by the Republican People's Party in young Republican Turkey which could not have kept up with the Industrial Revolution and was incapable of building its national bourgeoisie. The war-time economic policies negatively affecting wide public masses increased the unrest in the society and this situation led the ruling party to new analytics. The study is important to understand how the conditions of the Second World War influenced the Turkish political life on one side and the tides of the wartime economic policies on the other side. [PUBLICATION ABSTRACT]

Headnote

PAYASLI, Volkan, Çok Partili Hayata Geçis Sürecinde Devletçilik Politikasi Üzerine Bir Degerlendirme (1939-1950). CTAD, Yd 7, Sayi 13 (Bahar 2011), 123-140.

Bu çalismanin temei sorunsali, Endüstri Devrimi'ni kaçirmis, milli burjuvazisini yaratamamis Genç Cumhuriyet Türkiye'sinin, Cumhuriyet HaIk Partisi vasitasiyla izlemis oldugu îlimli otarsi ekonomik kalkinma modelinden, liberalizme geçis sürecinde çektigi sancilari ortaya koymak olmustur. Savas yillannda genis halk kitlesini olumsuz etkileyen ekonomik politikalar, toplumdaki huzursuzlugu arormis ve bu durum iktidar partisinin yeni cözümlemelere yönelmesine neden olmustur. Çalisma, özellikle îkinci Dünya Savasi kosullannin Turk siyasal hayatina yansimalanni ve ekonomi politikalannda yasanan medcezirleri aydinlatmayi hedeflemektedir. .

Anahtar Sö^cükler. îthal îkamesi, Liberalizm, Devletçilik, Cumhuriyet Halk Partisi, Demokrat Parti

PAYASLI, Volkan, An Evaluation of the Policy of Statism in Transition to The Multi-party System (1939-1950). CTAD, Year 7, Issue 13 (Spring 2011), 123-140.

The basic case of this study is to point out the pains suffered during transition process into liberalism from the moderate statist model of economic development followed by the Republican People's Party in young Republican Turkey which could not have kept up with the Industrial Revolution and was incapable of building its national bourgeoisie. The war-time economic policies negatively affecting wide public masses increased the unrest in the society and this situation led the ruling party to new analytics. The study is important to understand how the conditions of the Second World War influenced the Turkish political life on one side and the tides of the wartime economic policies on the other side.

Keywords: Import substitution, Liberalism, State Control, Republican People's Party, Democrat Party

Giri§

Devletçilik, devletin piyasa mal ve hizmetlerini dogrudan üretmesi anlamina gelmektedir. Bazi düsünürlere göre ise "bir planlama hareketidir." Bernard Lewis Türkiye'deki devletçiligi; askerler ve bürokradar arasinda, "Batiya karsi ve Kapitalizme karsi hislerin yeniden canlanmasi" 1 olarak yorumlamaktadir. Atatürk'ün devletçilik anlayisini ise su sözlerden daha iyi anlayabiliriz: "Türkiye Cumhunyetì'ni telare edenlerin, demokran esasindan ayrilmamakL· beraber, ihm h devletçilik prensibine uygun yürümeleri, bugün içinde bulundugumu^ hailere, sartlara ve mecburiyetlere uygun olur. Bi^m takibini muvafik gördügümü^ mutedil devletçilik prensibi; bütün üreüm ve dagitim vasitalanni fertlerden alarak, milieu büsbütün baska esaslar dâhilinde tan%m etmek gayesini takip eden, sosyali^m prensibine müstenit kolektivi^m yahut komini^m gibi, hususi ve ferdi iktisadi tesebbüs ve faaliyete meydan birakmayan bir sistem degildir. "2 Atatürk'ün sözlerinden harekede devletçilik, ideolojik kaygdardan cok, pragmatik unsurlar içermektedir. Kurtulus Savasi'nin kazanilmasiyla birlikte, Osmanlidan genç Cumhuriyete olumsuz baglamda ekonomik bir miras kalmisti. Aynca savas sonrasi halkin elinde yatinm yapaeak yeterli derecede sermaye yoktu. Osmanli Devleü'nin cöküsünü iyi analiz eden Mustafa Kemal Pasa, siyasi bagimsizligin, ekonomik bagimsizliga bagli oldugunu çok iyi bilmekteydi. Bu sebeple, izlenecek iküsat politikalarinin ve iktisadi kalkinma hamlelerinin tespiti için 17 Çubat 1923'te Izmir'de Türkiye Iktisat Kongresi'ni toplamisü. Toplantida "Ulusal egemenlik, iktisadi egemenlikle pekistirilmelidir" karan çikmis, yabanci sermayenin belirli kosullarda tesviki ve yerel üretime agirlik verme kararlan ortaya atilmisti.3 1923-1931 yülan, özel tesebbüsün hareket serbestisini sinirlayan, devlet müdahalelerinin ve devlet isletmeciliginin asgari düzeyde tutuldugu bir dönemdir. Bu yillar "liberal dönem" olarak da adlandinlir. 4 Ancak devlet destegi ile özel tesebbüscülügün yapildigi bu dönemde, pek çok uygulama basansizlikla sonuçlanmistir.5

Ekonomik buhran, 28 Ekim 1929'da ABD' de New York borsalannda baslamis ve 1930 yilinda, Rusya disinda tum ülkeleri etkilemisti. Arzin fazla olusu, talepte yasanan düsüs, dünya ekonomisini alt üst etmisti.6 Ismet Inönü, Devletçiligin uygulamaya geçecegi sinyalini, 30 Agustos 1930'da Kayseri-Sivas demiryolunu isletmeye açarken yaptigi konusmada belirtmis, baslatüklan yeni iktisadi dÜ2enin adini "Mutedil Devletçilik" diye açiklamistir. 7 Í2lenen politikanin, Fethi Bey'in (Okyar) "liberal" politikasindan farkli olacagini vurgulamistir.8

1930 ve 1931 yillari korumaa - devletçi iktisat politikalarinin hâkim oldugu yülardir. Bu dönemde Í2lenen politika geregi, Merke2 Bankasi 1930'da kurulmus, Türk parasinin degerini koruma kanunu çikartilmistir.9 Aynca 1931 Mayis'inda toplanan CHP'nin 3. kurultayinda Devletçilik ilkesi parti programma alinmisür.10 1930-1932 yillari "Ö2el sermayeye dayanan, himayeci ithal ikamesi" dönemi olarak nitelendirilebilir.11 Devletçiligi digerlerinden farkli tanimlayan önemli bir çevre de Kadroculardir. 1932-1935 yillarmda Kadro Dergisinde olusan bu çevre12, Türkiye'nin kapitalist olmayan bir yoldan sanayilesmesi fikrini savunmustur. 13 Devletçi iktisat politikasinin uygulanmasi, planli ekonomiye geçisle olmustur. Bunun en carpici omegi, 1932'de ha2irlanmaya baslanan, Birinci Bes Yillik Sanayi Plani'dir. Bu plan, 1934-1938 yúlannda uygulanmistir.14 Uygulamayí finanse edecek oían kurum Sümerbank, 1934'te kurulmustur.15 Sümerbank ve Etibank'a bagli olarak devlet isletmeleri Türkiye'nin dort bir yaninda açilmaya baslamistir.16 Böylelikle korumaci dis ekonomik iliskiler, denk butçe anlayisi, yerel üretime agirlik veren ekonomi programi, Türkiye'yi dis etkilerden korumustur. Bunun Ü2erine dönemin Iktisat Vekili Celai Bayar, 1 936 yilinda ikinci Bes Yillik Sanayi Plani'ni ha2irlasa da ikinci Dünya Savagl'nin padak vermesi Ü2erine, plan uygulanamamistir.17

Dünya Sava§i Yillannda îzlenen îktisadi Politika

Sava§ Yillan ve Devletçilik( 1939-1945)

Dünya Savasi, 1939 yilinda baslamakla beraber, Türkiye savas kosullanndan, olumsu2 yönde etkilenmistir. 1940-1945 yillannda Türkiye, savas ekonomisi kosullanyla yasamaya çalismistir. Savasin padak vermesiyle birlikte, erkeklerin silâh alona alinmasiyla, kapitalist ekonomi canlanir. Aynca bütcenin büyük bir kismi, savunma sanayisine harcanir. Dünyadaki gelismelere bakildiginda Japonya, Mançurya'yi daha sonra da Çin'i isgal etmis, Italya Habesistan'i almis, Na2i Almanya'si Çekoslovakya'yi ve Polonya'yi isgal etmiçtir. Japonya, Almanya, Italya "mihver devleder" cephesini kurmuçtur. ikinci cephede ise Ingiltere, Fransa, Rusya ve daha sonra birlige katilacak olan ABD yer almaktadir.18 Dünyada bu gelismeler yasanirken, Türkiye savasin disinda kalmayi basarabilmistir.

Ikinci Dünya Savasi yillanna dogru giden sureçte, Atatürk'ün ölümü Ü2erine Basbakanlik makaminda, Celai Bayar bulunmaktadir. Ismet Inönü, 11 Kasim 1938'de yapilan seçimlerde Cumhurbaskani seçilmistir. Inönü, hükümeti kurma görevini Celai Bayar'a vermis, diger yandan da Atatürk dönemi ba2i politikacilan da tasfiyeye baslamistir. Bu durum ismet Inönü ve Celai Bayar arasinda sürtüsmeye neden olmustur. Bu sürtüsme nedeniyle (bir baska deyisle Inönü'nün hükümette yer almasini istemeyen $ükrü Kaya ve Tevfik Rüstü Aras'in kabineden alinmalanni istemesi olayi) Celai Bayar istifa etmis, 25 Ocak 1939'da hükümeti kurmakla Refik Saydam görevlendirilmistir.19 Bu dönemde yetiskin nüfusun büyük bir bölümünün askere alinmasi, daha önce de belirtildigi gibi üretimde büyük düsüslere yol açmisûr ve daralan vergi gelirleri, klasik mali ilkelerle, kamu giderlerinin finansmanini imkânsi2 kilmistir. Böylelikle enflasyonist gelisme, beraberinde karaborsaciligi dogurmustur.20 Üreticiler ve toptancilar, stokçuluk ve karaborsayla büyük ka2ançlar saglamislardir. Bu baglamda Merke2 Bankasi, kamu kuruluslanna kredi tahsis etmek 2orunda kalmistir. Böylelikle Atatürk dönemindeki "denk bütce ve saglam para" anlayisi isleme2 olmustur.21

Milli Korunma Kanunu

Savas yillannda Türkiye'yi yöneten, Refik Saydam ve $ükrü Saraçoglu hükümederidir. Bu dönemde üretim a2almis, ithalat kosullan daralmis, enflasyon yükselmistir. Bakanlar kurulu umumi ve kismi seferberlik olursa ve devlet harbe girerse, ekonomiyi dÜ2enleyici önlemler alacaktir. n Saydam Hükümeti, kati fiyat denetimleri ve tanm ürünlerine düsük fiyada el koymayi planlayan Milli Korunma Kanunu'nu, 18 Ocak 1940'ta yasallastirmistir. Yasaya göre; çalisma süresi artinlacak, ücret sinirlamasina gidilecek, haftada bir gün tatil yapilacak, hükümet sanayi kurumlannda neyi ne miktarda üreteeegini tespit edecek, yeterli üretim yapmayan Ö2el kuruluslara devlet el koyabileeek, iç ve dis ücaret denetlenecektir.23 Saydam Hükümeti, demiryollan yapiminin programa göre devam ettirilmesi ve denk bütce anlayisini sürdürmek istemektedir. 1 940'ta köydeki sosyo-ekonomik yapiyi degistirmek için de Köy Enstitüleri kurulmustur.24

1942'de Refik Saydam'in ölmesi Ü2erine, $ükrü Saraçoglu Hükümeti kurulur. Hükümet, ilk olarak "Yü2de 25 karan" diye bilinen bir uygulamayi yürürlüge koyar. Hükümet sert tedbirleri yumusatmaya ve sistemli bir sekilde kaldirmaya karar verir.25 Bu karann esaslan sunlardir:26

* Üretim miktan 50 tona kadar olan müstahsillerden, bu eins hububatin her birinden %25'ini

* Üretim miktan 100 tona kadar olan müstahsillerden, bu eins hububaün her birinden % 35 'ini

* Üretim miktan 100 tonu geçenlerden, 50 tona kadar olandan % 25'inin, 50-100 ton arasindan %35'inin, 100 tondan fa2lasinin % 50'sinin bedeli pesin ödenerek devletçe saun alinacaktir.

Maddelerde öngörülen amaç; ordii ve büyük kenderin ihtiyacini karsilamaktir. Ancak, umulan olmadi ve ürünlerde hi2la büyük bir fiyat artici yasandi. Ticaret burjuva2isi, savas ortaminda gelirlerine gelir katarak asín 2enginlesti ve böylelikle Varlik Vergisi dogdu.

Varlik Vergisi

Yukanda da belirtildigi gibi savas yillarinda 2enginlesen burjuva2Ì kesim, siyasal iktidarin hedefi olmustur. Hükümet fiyat artislarini önleyemeyince, orduya iasesini saglamak Ü2ere, nakit para ihtiyacini temin etmek için yeni gelirlere muhtaç oldu. Bu durum basinda da due getirildi. Zekeriya Sertel, 'Oevlet Yeni Gelir Kaynaklanni Nerde Ammaliai''' adii makalesinde savas 2enginlerine isaret etmistir.27 Meclis, savas kosullanndan dogan biitçe açigini kapatmak için 11 Kasim 1942'de Varlik Vergisi Kanunu'nu onayladi. Türkiye'yi Varlik Vergisi'ne götüren nedenleri söyle siralayabilirÌ2:28

* Savas nedeniyle fiyatlann yükselmesi, memur adedi ve maaslann artinlmasi, yeni deviete para geregi

* Butçe açigini kapatmak için basvurulan emisyonun yarattigi enflasyon, bu paranin piyasadan çekilmesi geregi

* Karaborsalann artmasi, 1939'da stoku olanlarin 2enginlesip savas içinde yÜ2lerce milyonerin dogmasi ve bunlann ihtikârlanna agir vergilerle ve 2orunlu istikra2larla karsi konulmasi gerekmektedir. Bunlar Ö2elükle a2inliklardir.

Vergi, 2engin çiftçileri kapsasa da asil itibariyle, ticaret ve sanavi burjuva2Ìsine konmustur. Verginin Ödeme süresi bir ay ile sinirlandinlmis, bu sûre içinde vergi borcunu ödemeyenlerin mallan hac2edilerek, icra yolu ile satisi ve bütün burilara ragmen vergi borcunu ödemeyenlerin, borçlanni "beden çalistirarak ödetmek" amaayla Askale çalisma kamplanna gönderilmesi gibi alt sürecler yer almaktadir.29 Vergiye itira2 hakki ve temyÌ2 yolu taninmamistir. Kimlerin ne kadar vergi ödeyecegine, "Takrir Komisyonu" karar verecektir. Taner Timur, Varlik Vergisi için söyle demistir: "Gerçekte Varlik Vergisi tekjönlü olarak, a^nhklara karsi kullanilmistir. Verginin büyük yükü a^inliklann sirtina bindirilmiçti. Buyü^den verg genellig ilkesine ayhn düjtügü için büyük bir mukavemetle kar$ila$mi§ ve sonuç olarak beklenenin epey dunda tahsilât yapilmiçtir. '?0 Irkçi bir yapiya dayandigi iddia edilen Varlik Vergisi, Musevi, Rum ve Ermeni kökenli vatandaslan hedef almistir. Nitekim Çukrii Saraçoglu'nun milletvekillerine 'Viyasaya egemen olan yabanalar ortadan kaldinlarak, Turk piyasasi Türklerin eline verilecektir. " dedigi iddia edilmektedir.31 Nitekim Varlik Vergisi'nin uygulandigi dönemde Istanbul Defterdan olan Faik Ökte 1951 yilinda yayimladigi "Varlik Vergisi Faciasi" adii eserinde, Gayri Müslimler için baslangiçta belirtilen vergi miktannin, daha sonra 5-10 kat artinldigini belirtmektedir. 32 Sermayenin a2inliklarda birikmesi, iktidardan yana olan basin mensuplannin da tepkisine yol açmis, Zekeriya Sertel, Yunus Nadi, Ahmet Emin Yalman, Hüseyin Cavit, Varlik Vergisini yazilanyla desteklemislerdir.33 Oysaki bu kanun, savas yillannin 2orluklanndan ortaya çikmistir. Vergilendirme yoluyla savas zenginlerinden elde edilen parayla askeri masraflar karsilanacak ayni zaman da dar kesimli ailelere yardim edilecektir. Ancak vergi uygulamasindaki yanlisliklar, yanlis anlasilmalara ve tepkilere neden olur.34 Böylelikle vergi, içten ve distan gelen yogun baskilar nedeniyle 1943 'te uygulamadan kaldinlir.35

Toprak Mahsulleri Vergisi

1944'te kabul edilen Toprak Mahsulleri Vergisi, tanm ürünlerinin fiyatlannin artmasindan yararlanan, zengin çiftçi ve köylüyü hedef almaktadir. 36 Vergi dogrudan dogruya devlet tarafindan toplanacak, bazi ürünler için mükelleflerin beyanlan mahalli takdir komisyonlarinca denedendikten sonra vergi matrahi olarak kabul edilecektir. Ancak hububat için vergi matrahi, hasat yerinde bir maliye memuru ve bir de mahalleden seçilmis memur tarafindan üriin olçulmek suretiyle yapilacaktir. Ürün hasat edildikten sonra köylü olçme memurlanni çagiracak, çagndan sonra iki giin içinde olçiim gerçeklesecektir. Olçme islemi olmadan köylü ürününü ambara kaldiramayacakür37. Çevket Süreyya Aydemir, bu zulüm politikasini söyle anlatir:38 " Her çey, çehirliler ve çehirler açisindan ele ahniyordu. Hâlbuki ba§ta bugday ve hayvan mahsulleri olmak üzere, bütün %rai ürünlerde öy le bir fiyat yetersizligi vardir ki; köylüyü kasip kavuruyordu. Ama hay at ile mücadele deyince idarenin barrida olanlar, her jeyden once gene bugday, et ve tqrai ürünleri Rehiriere daba ucuza mal etmekten bofka bir yol aramiyorlardi. "

Köylüye asín yük oían Asar Vergisini andiran vergi, savas yillannda 167 milyon lira gelir saglamisür. Varlik Vergisinin boyutianna ulasmamis olmakla birlikte, Toprak Mahsulleri Vergisi 1 Ocak 1946 'da yürürlükten kaldinlmistir.39 Aliñan vergiler, savas kosullan geregi amacina ulasamamis, genis halk kidesinin tepkisine neden olmustur.

Devletçiligin Gerileme Nedenleri (1945-1950)

Sava§ Sonrasi Siyaset ve Ekonomide Liberalle§me

ikinci Dünya Savasi'ndan sonra Türkiye'de ve dünyada, siyasi ve ekonomik alanda büyük degisiklikler yasanir. Bu degisiklikler, savasin bitisinden itibaren Türkiye'nin ekonomik politikasina yansir. Para arzi genislemis, üretim düsmüstür. Ekonomide ve siyasette, liberallesme egilimi artmistir. 40 1945 sonrasi ydlar, Boratav'in da ifade ettigi gibi, 16 yildir kesintisiz olarak izlenen kapall, korumaci, dis dengeye dayali ve içe dönük iktisat politikalannin terk edildigi, ayni zamanda dis yardim, kredi ve yabanci sermaye yatmmlanyla ayakta duran bir ekonomik yapinin yerlestirilmeye çalisildigi yillardir.41 Savas sonrasi, ticaret burjuvazisi ve büyük toprak sahipleri, iktisadi bakimdan asm güclenmistir. Bu baglamda savas sonrasi Türkiye'nin iktisat politikasini incelerken, iç ve dis etkenlere deginmekte yarar vardir. Savas yillannda hükümet; büyük ölcüde ekonomiye müdahale etmis, iç ve dis ticareti kisitlamis, Istanbul'u ve Gayrimüslim kanadi Varlik Vergisiyle, büyük çiftçi kanadini Toprak Mahsulleri Vergisiyle, derinden tedirgin etmisti. Özellikle çikartilmak istenen çiftçiyi topraklandirma kanunu, meclis içinden ve disindan büyük tepkilere yol açmistir. Özellikle bu muhalefetin basinda, büyük toprak sahibi Adnan Menderes, Cavit Oral ve Emin Sazak yer almaktadir. Büyük toprak sahipleri tasanyi "oldukça zararsiz" bir biçime koymayi basarmislardir. 'Toprak dagitim yasasini onaylamayanlar, benim milletvekilim de§ldir." ifadesini söyleyen Ismet Inönü'nün isranyla, Ha2iran 1945 'te tasariya 17. madde42 eklenerek, Meclis'te kabul edildi. Bütün burilara ragmen, Ismet inönü'yü ve uyguladigi ekonomik politikayi elestiren grup, (Adrian Menderes, Celai Bayar, Fuat Köprülü ve Refik Koraltan) "dördü takrir"43 verdikten sonra, Menderes ve Köprülü CHP'den ihraç edilmis, Bayar ve Koraltan istifa etmistir.44 Inönü, Atatürk döneminde oldugu gibi denedeyici bir muhalefet istemistir. Inönü'nün çok partili hayata geçme istemini, su sÖ2Ünden çikartmak mümkündür: 45 'Etraßm^dakt memkketlerin serbest seçimler yaptiklanni gôriir ve utancimdan odamn duvarlanna bakama^dim". Görüldügü Ü2ere iç etkenlerin yani sira çok partili hayata geeiste, dis etkenlerin de rolü büyük olmustur.46

7 Ocak 1946 'da Turk siyasal hayatinda yeni bir sayfa açilmis ve DP kurulmustur. Partinin çekirdek kadrosu, Türkiye'yi uçuruma sürükleyen, yoksullastiran unsurun devletçilik uygulamasinin oldugunu belirterek, Kamu iktisadi Tesekküllerinin Ö2ellestirüeceginin, CHP'den farkli bir ekonomi politikasi uygulayacaklannin da sinyallerini vermistir. DP'nin, CHP hükümeünin devletçi ekonomi politikasini sert bir sekilde elestirmeye baslamasi, savas yillannda guçlenen Ö2el sermaye ve büyük toprak sahiplerinin de destegini bulmustur.47

CHP, savas sonrasi yeni yapilanmalan gÖ2e alarak, halkin ve günün ihtiyaçlanna göre devletçilik politikasinda degisiklige gitmek istemektedir. Nitekim 1946 seçimlerinden sonra Saraçoglu Hükümeü istifa etmis, yerine Recep Peker hükümeü kurulmustur. Bu hükümetin programinda Ö2el tesebbüslerle devlet isletmeleri arasinda farkli isletmelerin yapilmasina Ì2in verilmeyecegi, onlarla isbirligi saglanacagi ve ekonomik islerde Ö2el sermayeden yararlanilacagi belirtilmistir. Bu program devletçilikteki degisimin ilk sinyalidir.48 Aynca Inönü, mediste bölünmelere neden oían toprak anayasasini yasallastirmamak için 1948 ydinda Tanm Bakanligina, büyük toprak sahibi Cavit Oral'i getirmistir.49

Türláye'nin Bati'ya Açilimi ve Ekonomide Liberalle§me

II. Dünya Savasi'nin ardindan ABD, dünyanin egemen gücü haline gelmis, dolar aluna es dÜ2eyde bir uluslar arasi rezerv para olarak kabul edilmistir.50 Savas sonrasi yasanan gelismeler, Türkiye'nin batí bloguna kaymasina yol açmistir. Özellikle Sovyeder Birligi'nin, Türkiye'den Kars, Ardahan, Artvin ve Bogazlan istedigi yolundaki söylenü, Türkiye'nin ABD'ye yaklasmasina yol açmistir. Bu baglamda Türkiye, Batida gerçeklestirilen anlasmalarda ve kurulan tiirn siyasal, ekonomik ve savunma örgüderinde yer aima gayreti göstermistir. Birlesmis Millederin kurulus anlasmasina katilmak amaciyla 23 Çubat 1945 'te Almanya'ya savas ilan etmis ve 26 Haziran 1945'te San Fransisco'da BM'ye üye olmustur. Türkiye, savas sonrasi dönemin uluslararasi ekonomik düzenini kurmak amaciyla toplanan Bretton Woods Konferansi'na, 1944'te katilmis ve bu konferansta kurulmalan kararlasti rilan yeni ekonomik düzenin ilk temei kurulusu oían Uluslararasi Para Fonu QMF) ve Dünya Bankasi'na 11 Mart 1947'de üye olmustur.51 Savas yillannda gevsek para arzini uygulayan Türkiye, Woods Konferansi politikalarina uygun olarak, ekonomide serbesdestirme yönünde politikalar uygular. Peker Hükümetinin, 7 Eylül 1 946 tarihinde aldigi bir kararla Turk lirasi devalue edilir. Asín degerlenmis olan Turk Lirasinin, iç degeri ile dis degeri arasinda denge kurulmak istenir. Ancak ihracatta beklenen artis yasanmaz. 1945'te oldugu gibi, 1946 'da da dis ticaret açigi ortaya çikar. Iç ve dis sermayenin tepkisini almamak için hükümet, ABD'den dis finansmanini temin edecektir.52 Devletçiligin uygulamasinda etkili olan Etibank, madenlerin isletümesinde önemli bir role sahip olmustur 53 . Ancak devletçilik ve uygulamalannin gözden geçirilmesi konusu basina da yansimisti. Nadir Nadi, Cumhuriyet Gazetesi'nde devletçiligin gözden geçirilmesi gerektigini vurgulamistir.54

Türkiye'ye gönderilen Amerikali U2man Thornburg; Türkiye'deki ekonomik incelemeler sonunda, ki§isel güc ve Ö2el tesebbüs faktörünün gÖ2 önüne aünmadigini, Amerikan yardimi için devletçiligin terk edilmesini ve serbest girisimin tesvik edilmesini öngörmüstür. 55 Raporun içerigine bakildiginda, Türkiye'yi idare edenler hakkinda kücümseyici ifadeler yer almaktadir. Bu baglamda, idarecilerin keyfiyetinden yer alti kaynaklarinin kullanilamadigi, vergi sisteminde dÜ2ensÍ2Ük oldugu belirtilmistir. Halktan kopuk sanayilesmeye son verilmesi, tarima dayali hafif sanayi alanlannda yatinmlar yapümasi istenmektedir. Böylelikle planlamadan va2geçilir, iktisadi politikalar daha hesapsi2ca ve gelisigÜ2el yürütülmeye baslanir. Thornburg'un bu görüsleri, Türk burjuva2Ísi tarafindan desteklenmistir. Hilts Heyeti Raponi ile Türkiye'ye karayolu öncelikli bir ulasim politikasi önerilir. Rapora bakildigi 2aman temei amacin; Türkiye'deki demiryolu politikasini sonlandirarak, ABD otomotiv sanayisinin Türkiye'ye girmesini saglamak ve Türkiye'de üretilen hammaddenin ihracatini kolaylastirmak oldugu görülmektedir. 56 Böylelikle uzun zamandir Í2lenilen demiryolu politikasindan va2geçilmistir. Barker Misyonu Raporu'nun Ö2Ünde ise Türkiye'nin tanm ülkesi olmasi öngörülmüstür. Raporun, Thomborg Raporuyla ayni Ö2elligi tasimasi dikkat çekicidir. 57 Buradaki temei amaç; Almanya ve Sovyet etkisinden U2ak, ABD güdümlü bir Türkiye yaratmakür.

1947 'de Recep Peker Hükümeti yerini, liberal egimli olan Hasan Saka Hükümetine birakmistir. Saka Hükümeti, ABD'nin destegini alarak ekonomide yeni politikalar Ì2lemeye baslamistir. Ayni yd Amerikan kamuoyunda yayilan "ki2il tehlike" korkusu, halkin ve yöneticilerin, Sovyedere karsi düsüncelerin büyük ölcüde degismesine yol açar. Artik savas yillannda kurulan isbirligi yavas yavas ortadan kalkmistir. Bu degisimin en büyük göstergesi 12 Mart 1947 'de Basbakan Truman'in kongrede yaptigi konusmada, ilk ke2 dünyanin iki ideolojik kutba bölünmesinden bahsetmesiyle olmustur. Bu tarihi konusmasinda Truman, komünist tehlikeyle karsi karsiya bulunan Türkiye ve Yunanistan'a, ABD'nin 400 milyon dolarlik askeri yardim yapacagini açiklar. Artik dünya liberalist ABD ve sosyalist Sovyeder olmak Ü2ere iki kutupludur.58 Yine ayni dogrultuda, ABD Dis Isleri Bakani Marshall, 12 Mart 1947'de ülkesinin karsiliksi2 olarak Bau Avrupa ülkelerine yardim edebilecegini açiklamistir. 1 947 basindan itibaren, ticaretin dünya çapinda serbesdesmesi fikri çerçevesinde, Avrupa'nin ekonomik bütünlesmesi, büyük bir destek görmüstür. ABD, hem komünÍ2min Avrupa'da yayilmasini önlemeyi istemekte, hem de her türlü ticari sinirlamadan annmis bir Avrupa'nin, Amerika 'run ekonomik çikarlanna hÌ2met edecegini düsünmektedir.59 Bu baglamda savana büyük zarar görmüs ülkelerin yeniden iman, ABD yardimlanni düzenlemek ve üye ülkeler arasinda isbirligi saglamak için 16 Nisan 1948 'de Avrupa iktisadi Isbirligi Teskilaü kurulmustur. Bu teskilata 16 Bau ülkesiyle birlikte, Türkiye de dâhil olmustur.60 Bu gelisme Türkiye'nin dis ticaretinde, ABD payinin hizla artmasina yol açmistir. Aynca Türkiye, Boratav'in da ifade ettigi gibi ABD emperyalizmin kiskacina girmistir. Özellikle 1946'da hazirlanan " Bes Yillik Plan" in ABD tarafindan reddi bunun bir göstergesidir.61

Savas sonrasi genel yapiya uygun olarak, Iktisat Vekili Kemal Süleyman Vaner baskanliginda tanm ve ulastirmayi gelistirmek için bir pian hazirlanmi§tir. Ancak yeterli sermayenin olamayiçi planin kâgit üzerinde kalmasina neden olmu§tur. Buna ragmen ulke genelinde birçok demiryolu, liman, fabrika içletmeye açilmiçtir. Aynca ABD, " Vaner Plani" olarak bilinen 1947 Türkiye Kalkinma Planinda, tanmi öne çikaran kalkinma stratejisini Türkiye'ye empoze etmiçtir.62 Görüldügü üzere sava§ sonrasi koçullar aym zamanda sermayenin yetersiz olusu, Türkiye'nin ABD'ye yaklasmasina neden olmustur.

Devletçiligin Dönü§ümü

Maliye Vekili Halid Nazmi Kesmir Türkiye'de, 1947 yili bütce görüsmeleri sirasinda dis kaynaklara ihtiyaç oldugunu belirtmistir. Aym zamanda iç kaynaklann, kalkinma için yetersiz oldugu fikri siyasi arenada egemen olmaya baslamistir. 63 Iç kaynaklar ihmal edilmektedir ve ekonomide dis kaynaklara dayali bir büyüme modeli egemen olmustur. Nitekim Türkiye, Marshall yardimi çerçevesinde, 1947 ve 1948'de 100 milyon askerî yardim almistir. Hasan Saka hükümeti Marshall planindan yararlanarak, ülkede karayollan yapmis ve tanmda makinelesmeyi içeren bir çalisma baslatmisûr. ABD'nin tam destegini alan hükümet, kamuya ait bazi tekstil fabrikalarini özel sektöre satabileceginin sinyallerini vermistir. Bütün bu çalismalara ragmen yönetici kesim ve halk zümreleri, devletçilik uygulamasindan rahatsiz olmaktadir. Iç ve dis gelismeler karsisinda CHP hükümeti, devletçilik politikasini yeniden ele almistir. 1947 'de CHP'nin 7. kurultayinda kabul edilen devletçilik anlayisinda, devletin kalkinma amacina ulasmak için, dogrudan dogruya isletmeler kuracagi alanlar belirlenmistir. Bunlar PTT, maden isletmeleri ve santraller, agir sanayinin kurulmasi, savunma sanayi, bayindirlik içleri gibi büyük tesebbüslerdir. Bunun disinda kalan her türlü ekonomik faaliyet, Ö2el tesebbüs tarafindan gerceHestirüecektir. Ekonomi gücünün bütün gelismelerini kullanmak ve istatistikleri milli ekonomi bakimindan degerlendirmek için Milli Konjonktür Enstitüsü kurulacaktir. Kongrede, parti içindeki solcu ve ilerici reformist kanat tasfiye edilmistir. Görüldügü gibi CHP'nin yeni programi, devletçilik ilkesinin büyük ölcüde tasfiyesini içermektedir.64

1948 yilinda Istanbul Tüccar Dernegi'nin girisimiyle, Istanbul'da Türkiye iktisat Kongresi toplanmistir. Cesidi meslek gruplan, bilim adamlan, ga2eteciler ve toplumun çesitli kesiminden insanlar ve Demokrat Parti'nin katildigi bu kongreye, CHP davet edilme2. Anti devletçi bir girisim oían bu kongre, 22-27 Kasim 1948 tarihleri arasinda yapilmistir. Dönemin ekonomi politikasini yakindan takip eden Istanbul Ticaret Dernegi Sekreten Ahmet Hamdi Basar, kongrenin toplanis amacini söyle dile getirmektedir:65 " Türk milleti, tepeden idare edilen ve kendisini idare edenlenn istedikleri ve münasip gördükleri sekiller altinda hayaüni tanzim eden bir topluluk halinde yasayama2. Bugüne kadar tarihi 2aruretle ve bir olgunluk devresini vesayet altinda yasamak ihtiyací ile milleti idare mesuliyetini Ü2erine alanlann iktisadi hayata müdahaleleri belki la2im gelmistir. Fakat artik bu 2aruret genis ölcüde ortadan kalkmisür. Onun için, bÍ2 simdi iktisadi hayatm memurlar vasitasiyla ve tepeden inme idaresi manasina gelen bugünkü devletçiligin genis ölcüde bir tasfiyeye tabi tutulmasini ve yeni bir 2Íhniyetin cemiyetimÍ2e hâkim olmasini isüyoru2." Basar'in bu konusmasiyla artik devletçiligin istenmedigi, alo. cÍ2Üerek vurgulanmistir. Aynca Istanbul burjuva2isi, devlet isletmelerinin Ö2el tesebbüse devrini istemektedir.66

Celai Bayar da bir konusma yaparak, CHP'nin devletçi iktisat politikasini elestirmistir. DP, liberal bir ekonomi politikasini savunmaktadir ve iktidara geldiginde devletçiligi tasfiye edecegini, iktisadi kalkinmada disa açik, Ö2el tesebbüse dayali, tarima öncelik veren bir politika Í2leyecegini belirtip devieti alt yapiya yöneltecegini vaat etmektedir. Yapdan konusma, genis halk kitlelerince desteklenmistir. CHP buna karsdik, "yeni devletçilik" adi alünda, liberal iktisat politikasi uygulanacagini vaat etmistir. Aynca savas sonrasinda, denk bütce politikasi terk edilir. Bütceler, Türkiye Büyük Millet Meclisi'nde açik vermesine ragmen onaylanir. Türkiye'nin 1945 dis ticaret borcu 356 mdyon lira iken, 1949 sonunda 703 mdyon lira olmustur.67 9 Ha2iran 1948'de her ne kadar yeni hükümette liberal kisilere yer verilse de hükümet is yapama2 hale gelmis ve baskilara dayanamayan Hasan Saka Hükümeti, 15 Ocak 1949'da istifa etmistir. Bunun Ü2erine ^emsetün Günaltay yeni hükümeti kurmakla görevlendirilir.68

Yukandaki açiklanan iç ve dis etkenler, Truman doktrini ve Marshall yardimlan, Türkiye'nin ABD kanadinda yer alma istegi, devletçi sanayilesme ve müdahaleci ekonomi politikasinin eski kararlilikla uygulanmasina meydan vermemistir. CHP'nin 1947'den itibaren iktisat politikasi konusunda ortaya koydugu uygulamalar bunun kanitidir. 1947 Türkiye Iktisat Kalkinma plani, 1948'de yabanci sermayeyi tesvik kararnamesi, Ö2el sektör yardimlarini tesvik etmek için 1950'de kurulan Türkiye Sinai Kalkinma Bankasi, bu konudaki örnekler arasinda yer alir. Ancak devletçi uygulamadan tamamen kopmayan CHP, genis halk kidelerine ve DP'nin muhalefetine karsi koyamayinca, yukandaki bölümde ifade edildigi Ü2ere, Hasan Saka Hükümeti 1949'da istifa etmistir. 27 yildir ulke yönetiminin basinda bulunan CHP iktidan, 1 950 yilinda yapilan seçimlerle iküdardan düsürülmüstür. Liberal görüsleriyle genis halk kidelerinin destegini alan DP, iktidarin basina geçmis ve devletçilik politikasi terk edilmistir. Bu baglamda; 1946 'da büyüme hi2i %31,9 enflasyon %104,6, 1947'de büyüme hizi % 4,2 enflasyon %1,1, 1948'de büyüme hizi%15,6 enflasyon %7,5, 1949'da büyüme hizi %-5,0, enflasyon% 8,0, 1950'de büyüme hizi %9,4 enflasyon %-10,2 olmustur.69 Devletçiligin son dönemindeki büyüme hizi ve enflasyon oranina iliskin sayisal verilerden harekede, CHP'nin savas sonrasi devletçilik uygulamasini terk etmesinin ekonomik buhrana ve daralmalara yol açtigi açikça ortadadir. Devletçilik ve liberalizm tartismalan, kuskusuz ki tek parti iktidan döneminde de kendini gösterecektir.

Sonuç

Kurtulus Savasi'nin kazanilmasiyla birlikte genç Cumhuriyete Osmanli Devleti'nden ekonomik sorunlar miras kalmisti. Atatürk, siyasal bagimsizligin, ekonomik bagimsizlikla saglanacagini çok iyi bilmektedir. Nitekim Osmanli Devleü'nin cöküsünün yan sömürge durumundaki ekonomisinden kaynaklandigini çok iyi analiz etmistir. Bu dogrultuda Lozan görüsmelerinin kesintiye ugradigi sirada, 17 Çubat 1923'te Türkiye Iktisat Kongresini toplamistir. Bu kongrede, alt alta siralanacak maddeler, Türkiye'nin izleyecegi ekonomi politikasina ìsik tutmakta ve muli ekonominin temeli atilmaktadir. Böylelikle yabanci isletmelerin millilestirilmesi, anti enflasyonist para politikasi, denk biitçe anlayisi, korumaci dis ekonomik iliskiler, yerel kaynaklann etkili kullanilmasi için "planli kalkinma" politikasi uygulamaya geçinlmistir. 19231931 yillan devlet müdahalelerinin asgari dÜ2eyde tutuldugu bir dönemdir. Ancak 1929 yili ekonomik buhram, dis ve iç konjonktür Türkiye'yi disanya kapali ithal ikameci bir devletçilik anlayisina yöneltir. 1931 'de devletçilik CHP'nin parti programma girmis ve bu dogrultuda, I. ve II. Bes Yillik Sanavi Plañían hazirlanmisür. Devlet öncülügünde gerçeklestirilen sanayilesmeye destek olmak amaayla Sümerbank kurulmustur. 1932-1935 yillannda Turk devrimini farkli yorumlayan Kadro Hareketi "programli devletçilik" anlayisinin uygulanmasini öngörmüstür. Genel hadanyla 1930-1938 dönemi dis ticaret açiginin olmadigi, kisi basina düsen muli gelirin fa2la oldugu bir dönemdir. Tabu burada, uygulanan devletçi ve iktisadi programm etkisi büyüktür. Savas yillanna bakildiginda Refik Saydam ve $ükrü Saraçoglu iktidan, Turk iktisat politikasina yön vermistir. Daha önceki yillarda uygulanan devletçilik anlayisi bu dönemde de uygulanmaya çalisilmistir.

Türkiye, ikinci Dünya Savagl'na girmemisse de ekonomik anlamda büyük sikmtilar yasamistir. Üretimin azaldigi, tüketimin arttigi ortamda enflasyon orani hizla artmiçtir. Üreticiler ve burjuvazi kesim karaborsacilik yoluyla büyük kazançlar elde etmiçtir. Hükümet 1940 yilinda "Milli Korunma Kanunu" ile ekonomik hayata büyük ölcüde müdahale etmiçtir. Savaç yillannda zenginleçen azinlik kesimi de büyük ölcüde etkileyen Varlik Vergisi 1942'de çikanlmis, yogun tepkiler nedeniyle ertesi yil yürürlükten kaldinlmistir. 1944'te de zengin çiftçiyi perisan eden Toprak Mahsulleri Vergisiyle de istenilen amaca ulasilamaz. Savas sonrasi denk butçe, saglam para anlayisi terk edilmistir. 1946 yilindan itibaren denk gelmeyen butçeler Meclis'te onaylanmistir. Ayni yil Turk parasi devalue edilmisse de beklenilen ihracat gerçeklesmemistir. CHP'nin izledigi ekonomi politikasi, DP'nin ortaya çikmasinda önemli bir etken olmustur.

Ikinci Dünya Savasi'nin bitimini takiben Türkiye'nin Bau Bloguna yönelisi, CHP'nin ekonomi ve politika anlayisina yeni bir bakis açisi getirmesine neden olmustur. CHP 1946 yilinda devletçilik politikasini gözden geçirerek, özel girisime destek veren "yeni devletçilik" görüsünü ortaya atmistir. 1947 yilinda, CHP'nin 7. kurultayinda arük "devletçilik" uygulamasina büyük ölcüde son verilecegi belirtilmistir. Özellikle Baü'dan aliñan Marshall yardimi ve Truman Doktrini bunun bir kaniüdir. Özellikle Thomburg, Hilts ve Barker heyederinin raporlan, Türkiye'deki devletçilik anlayisinin sonunu getirmistir. 1948 'de istanbul'da toplanan Türkiye Iktisat Kongresi, devletçiligin artik genis halk kideleri ve muhalefet tarafindan istenmediginin somut bir göstergesi olmustur. 1950 yilinda devletçiligi benimsemeyen ve istemeyen büyük toprak sahibi çiftçiler ve tüccarlar, liberal ekonomiyi hayata geçirmek isteyen DP'yi iktidara tasimistir. Sonuç iübariyle, Atatürk döneminde ivme kazanan devletçilik anlayisi, dis ve iç dinamiklerin etkisiyle DP döneminde cöküse geçmistir.

Footnote

1 Bernard Lewis, Modem Türkiye'nin Dogusu, TTK, Ankara, 2004, s. 284-287.; Aytekin Altuiparmak, 'Türkiye'de Devletçilik Döneminde Özel Sektor Sanayinin Geli|imi", Erciyes Üniversitesi, S 'osyal BiämlerEnsntüsü Dergisi, 2002, S. 13, s. 38.

2 Afetînan, Medeni Bilgiler ve Atatürk'ün El ?a??a?a?, TTK, Ankara, 1969, s. 448.

3 Korkut Boratav, Türkye Iktisat Tarihi(1 908-2007), îmge Yayinlari, Ankara, 2008, s. 45-46.

4 Korkut Boratav, 100 Soruda Türkiye'de Devletçilik, Gerçek Yayinevi, Istanbul, 1974, s. 17.; Celai Bayar'in bu konudaki görüsleri için bkz: Abdi îpekçi(2004j, Inönü Atatürk'ü Anlatiyor, Istanbul, s. 115.

5 Devletçilige geçi§ nedenleri için bkz: Bilsay Kuruç, Iktisat Politikasimn Resmi Belgeleri: Söylev, Demeçve Yaguar, Siyasal Bilgiler Fakültesi, Ankara, 1963, s. 6-10.

6 Erdinç Tokgöz, Türkiye'nin Iktisadi Gelisme Tarihi (1914-2007), Ankara, 2007, s. 54.

Footnote

7 Tokgöz, age., s. 68.; Bilsay Kuruç, Belgelerie Türkrye Iktisat Politikast (1929-1932), 1. Cüt,: Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yay., Ankara, 1988, s. 101.

8 Emre Kongar, 'TDevletçilik ve Günümüzdeki Sorunlar", Atatürk Dönemi Ekonomi ve Toplumsal Tarihiyle ilgili Sorunlar S empo^yumu, Istanbul, Ocak 1977, s. 171.

9 Nadir Eroghi, "Atatürk Dönemi iktisat Pokükalari", MÜ, ÎBF Detgisi, 2007, CXXIII, S.2., s. 68.

10 CHP Pmgramt(1931), Istanbul, s. 11-12.

11 Korkut Boratav, " 1923-1939 Yillarinin iktisat Politikasi Açisindan Degerlendirilmesi", Atatürk Dönemi Ekonomik ve Toplumsal Tarihiyle îlgili Sorunlar Sempoqyumu, Istanbul, Ocak 1977, s. 45.

12 Çevket Süreyya(Aydemir), Yakup Kadri (Karaosmanoglu), Vedat Nedim (Tör), Ismail Hüsrev (Tökin), Burhan Asaf (Belge) Bkz: Temuçin Faik Ertan, Kadrocular ve Kadro Hareketi, Kultur Bakanligi, Ankara, 1994, s. 33-45.; Ayrica bkz: Temuçin Faik Ertan, Atatürk Döneminde Devletçilik-Liberaliîçm Tartismalan, Phoenix, Ankara, 2010, 39-44.

13 Tarier Timur, Türk Devrimi ve Sonrasi, îmge Yayinlan, Ankara, 2001, s. 179.

14 Planin amaçlan için bkz: Yakup Kepenek, Türkiye Ekonomisi, Remzi Kitape^, Istanbul, 2005, s 68

15 Haldun Denn, Türkiye'de Devletçilik, Istanbul, 1949, s. 90-95.

16 ilhan Tekeli, Selim ilkin Uygulamaya Cîeçerken, Türkiye'de Devletçiligin ?????????, Bilge yay. Istanbul, 2009.

Footnote

17 Tokgöz, age., s. 83.

18 Fahir Armaoglu, 20. Yüqu Sryasi Taribi, Alkim Yayinlan, Istanbul, 2004, s. 361-388; Tokgöz, age., s. 113.

19 Tokgöz, age., s. 115.

20 Yahya Sezai TezeL Cumhurìyet Döneminin îktisadi Tarihi(1 923-1 950), Ankara, 1986, s. 221.; Esma Torun, ?. Dünya Savasi Sonrasi Türkiye'de Kiiltürel Degismelere YoI Acati Ic ve Dis Etkenler( 19451960), AÜ, SBE, Yayimlanmamis Yüksek Lisans Tezi, Ankara, 2002, s. 180.; M. Selçuk Özkan, Abidin Temizer(Bahar 2009), 'Iki Dünya Savasi Yillannda Türkiye'de Karaborsacilik", Uluslararasi Sosyal ArastirmalarDetgisi, Volume 2/9, s. 320-321.

Footnote

21 Tokgöz, age., s. 1 1 6.

22 Feroz Ahmad, Demokran Süreánde Türkiyefl 945-1 980), HiI Yayin, Istanbul, 2007, s. 2 4.; Timur, age., s. 191.

23 Kanun için bkz: TC Rßsmi Ga^ete,( Ocak 1940) no: 4417, , s. 167. ; TBMM Zabü Cerides¿(1940). C8, D VI, S.141; Boratav, Türkiye'de. . ., age., s. 84.

24 Tevfik Çavdar, Türkiye'nin Demokran Tarihip '839-1 '950), Istanbul, 1999, s. 373-375.; Tokgöz, age., s. 118.

25 Cumhuriyet, 5 Agustos 1942.

26 Aknan kararlar ve tarti§malar için bkz: TBMM Zabtt Ceridesi, C8JJ6, 1940, s. 138-145.; TC Resmi Gamete, 26 Ocak 1940. ; Boratav, 100 Soruda. . .,age., s. 298-299.; Ayrica bkz: Çevket Pamuk, Osmanhdan Cumhuriyete Küreselle^me, îktisadi TOlitikalan ve Büyüme, Is Bankasi Kultur Yayinlari, Istanbul, 2007, s. 193.

Footnote

27 Zekeriya Sertel, "Devlet Yeni Gelir Kaynaklarini Nerde Eide Etmelidir?", Tan, 15 Nisan 1942.;Ayncabkz: Cumhurìyet, lóMayis 1942

28 Kanunun kabulü ve ya§anan tarügmalar için bkz: TBMM Zabtt Ceridesi(\942), C 28, D VI, S. 20-40. ; T.C Rtsmi Gazete(Kasim 1940), no: 4305, s. 3965, Murat Güvenir (2004). VaHUk Vergisi Yiüannda Türkiye Basimnda Irkp ve Milliyetçi Söylemler, AU, SBE, Gazetecilik Bölümü, Yayinlanmami§ Yüksek Lisans Tezi, s. 1 1 8.

29 Ayhan Aktar, Varlik Vergisi ve Türklestirme Politikasi, fietigim Yayinlari, Istanbul, 2004, s. 135.; Cumhurìyet, 22 Eylül 1943.; Ridvan Akar, Askale Yolculan Varlik Vergisi ve Çalisma Kamplan, Istanbul, 2000,3.b., s. 38.

Footnote

30 Timur, age., s. 204.

31 Güvenir, agt., s. 123.

32 Faik Ökte, Varfik Vergisi Faciasi, Istanbul, 1951, s. 78.

33 Zekeriya Sertel, "Varlik Vergisinin ilkNeticeleri", Tan, 18 Aralik, 1942.

34 Faik Ahmet Barutçu, S iy asi Andar, Istanbul 1977.; Kemal Karpat, Tïtrk Demokras/ Taribi, îmge Kitapevi, Ankara, 2008, s. 219. ; Cernii Koçak, Milli Se/ Dönemi, C II, Istanbul, 1996, s. 51 5519.

35 Baser Kafaoglu, Varlik Vergisi Gerçegi, Kaynak Yayinlan, Istanbul, 2005, s. 57.

36 Kanunun çik^ nedeni için bkz: TBMM Zabit Ceriaesi (1943), C3, D 7.

37 Kanunun tam metni için bkz: TCResmi Ga%ete(\ 943), Kanun no:4429,s 5241.

Footnote

38 Ç. S. Aydemir IkinnAdam, CL, Remzi Kitapevi, Istanbul, 1964, s. 262.; Aynca bkz: Ibiahim lnci(Ocak 2009), " 1923-1960 Döneminde Türkiye'de Tanm Faaliyetleri tteerinden Ahnan Vergi", SÜ, Fen-Edebiyat Fakültesi Dergisi, s. 118-120.

39 Kanun için bkz: TCResmi Gamete (Ocakl946), Kanun no: 4840; Boratav, Türkiye'de. . ., age.,s. 84.

40 Nevin Cosar, Kri% Savaf ve Biitçe Po/itikasi, (1926-1950), Baglam Yayinlari, Istanbul, 2004, s. 132.

41 Boratav, Türkiye Iktisat... age., s. 94.

Footnote

42 17. madde §u hükmü gerektiriyordu: " Topraksiz veya az toprakh ortakçilar, kiracilar veya tanm içileri taraûndan i§lenmekte olan arazi, o bölgede 39. madde geregince dagitdmaya esas tutulan miktarlarin kendi seçtigi verde iiç kaü sahibine birakilmak sarûyla yukanda yazik çiftçi ve isçilere dagiolmak iizere kamula§Orilabilir. Sahibine birakilacak olan arazi, 50 dönümden a§agi olmaz... Geçici mevsim isçileri hakkmda bu madde hükmü uygulanmaz." Bkz: Pamuk, age., s. 201202.

43 Takririn nasil hazirlandigina dair Celai Bayar'in görüslerine bkz: Celai Bayar, Baspekilim Adnan Menderes, Der. îsmet Bozdag, Istanbul, 1986, s. 33.

44 Mustafa Albayrak, Turk Siyasi Tarihinde Demokrat Parti, Phoenix, 2004, Ankara, s. 47-60; Murât Koraltürk, Türkiye Ekonomin(1 920-1 960), CAl, Türkler Ansiklopedisi, Yeni Turk Yayinlari, Ankara, 2002, s. 592.

45 Metin Toker, Tek Partiden Çok Partiye , Istanbul, 1970, s. 18-19.; îsmet Inönü'nün çok partili hayata geçmek istemini belirten diger konusmasi için bkz: Metta Toker, Demokrasirm\in îsmet Posali YiUan, Istanbul, 1990, s. 59.

46 Dis etkenler için bkz: Necdet Ekinci, Çok Partili Düsgne Geeiste Dis Etkenler, Istanbul, 1 997, s. 276.

47 Hüseyin Sahin, Türkiye Ekonomisi, Ezgi Kitapevi, Bursa, 2002, s. 97.

Footnote

48 Ahmad, age., s. 39; Torun, ag., s. 180.

49 Ahmad, age., s. 49; Tokgöz, age., s. 128.

50 Koraltürk, age., s. 592.

51 Çahin, age., s. 58.

52 Çoçar, age s. 134.

53 Cumhurìyet, 9 Cubati 946.

54 Cumhuriyet, 13 Çubat 1946.

Footnote

55 Ahmad, age., s. 160.

56 Thornburg, Hilts, Barker Raporlanyla ilgili genis bugi için bkz: Hüseyin Yayman, Tiìrk/ye'ii/ii îdari Reform PoBig, A.Ü, SBE, Yayinlanmami§ Doktora Tezi, 2005, s,215.

57 Dogan Avaoglu, Türkiye'nin Dü^eni, Istanbul, 1977; Koraltürk, age., s. 593.

58 Çagn Erhan, "Ortaya Çikis ve Uygulayisiyla Marshall Plani" AU, SBF D ergisi, C.51, S.l-4, 1996, s. 275.

Footnote

59 Tokgö2, age., s. 131.

60 Aym yer.

61 Korkut Boratav, Türkiye'de Devletçilik, Ankara, îmge Yayinevi, 2007, s. 350-351 .

62 Koraltürk, age., s. 592.

63 Ço§ar, age., s. 136.

Footnote

64 CHP programinda devletçiligi yeniden ele alimonia yönelik detayli bilgiler için bkz: Bafbakanhk Cumhuriyet Artivi, 490.1.0.0, Yer no: 1456.40.5; Torun, s. 181.; Çerafettin Turan, ìsmet inönü, Bilgi Yayinevi, Istanbul, 2000, s. 299.

65 GündÜ2 Ökcün, Türkiye Iktisat Kongresi, Ankara, 1 968, s. 2.

66 Boratav, s. 99.; Erik Jan Zürcher, Modem Türkiye'nin Dogusu, Istanbul, íletisim Yayinlari, 2009, s. 316-317.

67 Cosar, age., s. 137

Footnote

68 Cemü Koçak, Siyasal Tarih(l 923-1950), Sina Aksin(ed.), Türkiye Tarihi, CA, Istanbul, Cem Yayinevi, 2007, s. 189-192.

69 Tokgöz, age., s. 134.

References

Kaynaklar

Aiçivlerve SüieliYayinlar

a. Aiçivler ve Zabit Cerideleri

TBMM Zabit Ceridesi(1940). C8, DVI.

TBMM Zabit Ceridesi(1942) .C28, DVI.

TBMM Zabit Ceridesi(1943). C3, D VII.

TC Resmi Gazete( Ocak 1940). no: 4417.

TC Resmi Gazete(Kasim 1942)no: 4305.

TC Resmi Gazete(Haziran 1943) no: 4429.

TC Resmi Gazete(Ocak 1946) no: 4840.

BCA, 490.1.0.0, Yer no: 1456.40.5

b. Gazeteler

Cumhuriyet

Tan

Kitap ve Makaleler

AHMAD Feroz (2007) Demokrasi S üreände Türkiye\ 945-1980), HiI Yayin, Istanbul.

AKTAR Ayhan (2004) Varhk Vergisi ve Türklestirme Politikasi, Istanbul, Iletisim Yayinlan.

AKAR Ridvan (2000) Askale Yolcukn Varhk Vergisi ve Çalisma Kamplan, Istanbul.

ALTINPARMAK Aytekin (2002) Türkiye'de Devletçilik Döneminde Özel Sektor Sanayinin Gelisimi, Erciyes Universi tesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, S. 13.

ARMAOGLU Fakir (2004) 20. Yüyiil Siyasi Tarìhi, Alkim Yayinlan, Istanbul.

AVCIOGLU Dogan (1977) Türkiye'nin Ducerti, Istanbul.

AYDEMÌR S. S. ( 1964) IkinäAdam, C.I.jstanbul, Remzi Kitapevi.

BAYAR Celai (1986) Basvekilm Adnan Mendens, Der. ìsmet Bozdag, Istanbul

BORATAV Korkut (1974) 100 Soruda Türkiye'de Devletçilik, Istanbul, Gerçek Yayinevi.

BORATAV Korkut, (Ocak 1977). 1923-1939 YiUanmn îktisat Politikasi Açisindan Degerlendirilmesi, Istanbul, Atatürk Dönemi Ekonomik ve Toplumsal Tarihiyle ilgiH Sorunhr Sempo^yumu.

BORATAV Korkut (2006) Türkiye'de Devletçilik, Ankara, Imge Yayinlan.

BORATAV Korkut (2008) Türkiye Îktisat Tarihip '908-2007), Ankara, Imge Yayinlan.

BARUTCU Faik Ahmet (1977) Siyasi Amlar, Istanbul, Mlliyet Yayinlan.

CHP Program (1931) Istanbul.

CAVDAR Tevfik (1999) Türkiye'nin Demokrasi Tarihi(1 839-1 950), Istanbul.

COSAR Nevin (2004) Kri% Savas ve Bütce Politikasi, (1926-1950) Baglam Yayinlan, Istanbul.

DERÌN Haldun (1949) Türkiye'de Devletçilik, Istanbul.

EKÍNCi Necdet (1997) Çok Partili Dükern Geçiste Di y Etkenkr, Istanbul.

EROGLU Nadir (2007) Atatürk Donerai îktisat Politikalan, MU, ÎBFDergisi, C.XXm, S.2.

ERHAN Çagn (1996) Ortaya Çikis ve Uygulayisiyla Marshall Plani, Ankara, AU, SBF Derisi, C.51.S.1-4.

ERTAN T. Faik (1994) Kadrocukr ve Kadro Hareketi, Kultur Bakanligi, Ankara.

_____ (2010) Atatürk Döneminde Devletçilik-Liberali^m Tartismakri, Phoenix, Ankara.

GÜVENÍR Murât (2004) Varhk Vergisi Yilknnda Türkiye Basimnda lrkçi ve Milhyetçi Söjkmler, AU, SBE, Gazetecilik Bölümü.

INAN Afet (1969) MedeniBilgiler ve Atatürk' Un ???a??a?a?,???, Ankara.

INAN ibrahim (Ocak 2009) 1923-1960 Türkiye'de Tarim Faaliyetleri Üzerinden Aliñan Vergi, SU, Fen-Edebiyat Fakültesi Dergisi, Sakarya.

iPEKÇi Abdi (2004) Inönü Atatürk'ü Anktiyor, Istanbul.

KEPENEK Yakup (2005) Türkiye Ekonomisi, Remzi Kitapevi, Istanbul.

KAFAOGLU Baser (2005) Varhk Vergisi Gerçegi, Kaynak Yayinlan, Istanbul.

KARPAT Kemal (2008) Turk Demokrasi Tarihi, Imge Kitapevi, Ankara.

KOÇAK Cernii (2007) Siyasal Tarih (1923-1950), Sina Aksin(ed.), Türkiye Tarihi, C4, Cem Yayinevi, Istanbul.

KOÇAK Cernii (1996) Milli SefDònemi, C II, Istanbul.

KONGAR Emre (Ocak 1977) Devletçilik ve Günümüzdeki Sorunlar, Istanbul, Atatürk Oönemi Ekonomi ve Toplumsal Tarihiyle ilgili Sorunlar Sempo^yumu.

KORALTÜRK Murat (2002) Türkiye Ekonomisi, (1920-1960), C. 17, Türkler Ansiklopedisi, Yeni Turk Yayinlan, Ankara.

KURUC Bilsay (1988) Belgelerle Türkiye îktisat Politikasi(1 929-1 932), 1. Cut, Ankara Üniversitesi, Siyasal Bilgiler Fakültesi.

KURUÇ Bilsay (1963) îktisat Potitikasinin Kesmi Belgeleri: Sòylev, Demeç ve Ya%kr, Siyasal Bilgiler Fakültesi, Ankara.

LEWIS Bernard (2004J Modem Türkiye'nin Oogusu, TTK, Ankara.

ÖKOÜN Gündüz (1968) Türkiye îktisat Kongresi, Ankara,

ÖKTE Faik (1951) Varhk Vergisi Fonasi, Istanbul.

ÖZKAN M. Selçuk Temizer Abidin (Bahar 2009), Iki Dünya Savasi Yúlannda Türkiye'de Karaborsaalik, Uluskr arasi SosyalArastirmakr D ergisi, Voi. 2/9.

PAMUK Sevket (2007) Osmanhdan Cumhurìyete Küresellesme, îktisat Politikalan ve Büyüme, Is Bankasi Kultur Yayinlan, Istanbul.

SERTEL Zekeriya, Devlet Yeni Gelir Kaynaklanni Nerde Eide Etmelidir?, Tan, 15 Nisan 1942.

SERTEL Zekeriya, Varlik Vergisinin ñk Neticeleri, Tan, 18 Aralik, 1942.

SOMEL Ali (2006) 1930'krdan 1960'kra Gedste, Devletçilik ve Pknlamah Dönüsüm, AÜ, SBE, Siyaset Bilimi Anabilim Dali, Yayimlanmamis Yüksek Lisans Tezi.

SAHIN Hüseyin( 2002) Türkiye Ekonomisi, Ezgi Kitapevi, Bursa.

TEKELÎ ilhan, ÎLKÎN Selim (2009) Uygukmaya Geçerken, Türkiye'de Devktàtigin Olusumu, Bilge yay., Istanbul.

TEZEL Y. Sezai (1986) Cumhurìyet Döneminin îktisadi Tarìhi, Ankara.

TORUN Esma (2002) ?. Dünya Savori Sonrasi Türkiye'de Kü/türe/ Degismekre YolAçan îç ve DisEtken/er (1945-1960), AU, SBE, Yayimlanmamis Yüksek Lisans Tezi.

TÏMUR Taner(2001 ).Tiirk Deprìmi ve Sottrasi, Ankara, îmge Yayinlan.

TOKER Metin (1970) Tek Partien Çok Partiye, Istanbul.

TOKER Metin (1990) Demokrasimi^in îsmetPasah Yilkn, Istanbul.

TOKGÖZ Erdinç (2007) Türkiye'nin îktisaê GeHsme Tarìhi (1914-2007), îmaj Yayinevi, Ankara.

TURAN Serafettin (2000) îsmetînonu, Bilgi Yayinevi, Istanbul.

YAYMAN Hiiseyin (2005) Türkiye'nin îdari Reform Politigi, A.Ü, SBE, Yayinlanmamis Doktora Tezi.

ZÜRCHER E. Jan (2009) Modem Türkiye'nin Dogusu, Ùetisim Yayinlan, Istanbul.