BEZROBOCIE INSTYTUCJONALNE W TEORII I PRAKTYCE GOSPODAROWANIA

Abstract

The Institutional approach contributes significantly to the contemporary science of economy. It brings new ideas regarding fundamental aspects of the role of this science in society in general and its position in the social process of taking economic decisions in particular. An important part of this field is everything that can be related to the labour market and unemployment. The main target of this dissertation is therefore to determine the nature as well as causes and effects of so called institutional unemployment. This phenomenon will be analyzed based on the main thesis and assumptions of institutional theory in the science of economics. [PUBLICATION ABSTRACT]

WSTEP

Ekonomia instytucjonalna1 analizuje zaleznosci wystepujace w systemie funkcjonowania gospodarek i ich otoczeniu instytucjonalnym. System ekonomiczny to bowiem zbiór wzajemnie powiazanych instytucji oraz zasad okreslajacych przestrzen zachowan podmiotów gospodarczych2. Jak zauwaza przy tym M.G. Wozniak, "lad instytucjonalny jest wyznacznikiem sprawnosci systemu ekonomicznego, a sprawnosc ta materializuje sie poprzez jego zdolnosc do efektywnosci ekonomicznej, stabilizacji procesów realnych i mechanizmu funkcjonowania gospodarki, wzrostu gospodarczego, równowagi ekonomicznej oraz generowania sprawiedliwych, tj. ekonomicznie uzasadnionych i spolecznie akceptowalnych nierównosci dochodowo-majatkowych"3.

Jak dowodzi zas A. Alchian w Pricing an Society: "ekonomia to studium praw wlasnosci do rzadkich zasobów [...]. Alokacja rzadkich zasobów w spoleczenstwie jest bowiem zalezna od praw do uzytkowania zasobów [...]. Problemem ekonomii jest zatem to [...] jak prawa wlasnosci powinny byc zdefiniowane"4. Inaczej - chodzi tu m.in. o to, jak powinny byc postrzegane pewne uwarunkowania instytucjonalne sluzace do prowadzenia wymiany ekonomicznej, w tym takze wymiany na rynku pracy.

Nurt instytucjonalny tlumaczy przy tym nie tylko to, jak zachowuje sie jednostka gospodarujaca, ale równiez i to, dlaczego podejmuje takie, a nie inne decyzje. Zachowania podmiotów ekonomicznych zaleza bowiem od instytucji, w ramach których one funkcjonuja5. Jak twierdzi zas jeden z przedstawicieli tradycyjnej ekonomii instytucjonalnej J.R. Commons, podstawowa funkcja instytucji jest zapewnienie jednostkom mozliwosci wspóldzialania w swiecie pelnym konfliktów6. Konflikty wystepuja równiez na rynku pracy i stad tez instytucje musza brac czynny udzial w stanowieniu praw i obowiazków w zakresie np. wynagradzania pracowników, placy minimalnej czy tez zasilków dla bezrobotnych. Funkcjonowanie tego typu instytucji moze przynosic jednak takze skutki negatywne dla rynku pracy i stanowic zródlo bezrobocia. Chodzi tu przy tym o taki wlasnie rodzaj bezrobocia, które w literaturze przedmiotu okreslone zostalo mianem instytucjonalnego.

Zjawisko tego bezrobocia mozna bowiem "przypisac" pewnym zachowaniom wystepujacym w ramach okreslonych "instytucji", obejmujacych dzialania trzech glównych podmiotów funkcjonujacych na rynku pracy. Pierwsza grupe stanowia tu sami pracodawcy, którzy wykazuja sie brakiem zainteresowania zatrudnianiem bezrobotnych i tym samym sprzyjaja utrzymywaniu sie dlugookresowego bezrobocia. Zachowania te moga zas wynikac ze specyficznych bodzców sklaniajacych pracodawców i pracowników do zawierania np. dlugookresowych kontraktów o prace. Bezrobotni maja przy tym odpowiednie kwalifikacje i mogliby podjac prace, ale pracodawcy z róznych powodów (takich jak np. sila insiders czy osiaganie wyzszej wydajnosci za pomoca placy motywacyjnej) preferuja utrzymywanie juz zatrudnionych pracowników (np. wydluzajac ich czas pracy).

Druga grupa obejmuje z kolei zachowania pracowników, poniewaz to oni moga równiez wyrazac niechec do podjecia pracy za ustalone wynagrodzenie, nawet jesli sa bezrobotnymi. Zjawisko to dostrzegal zreszta juz sam John M. Keynes, wskazujac, ze wynika ono z "odmowy lub niemoznosci przyjecia przez robotnika wynagrodzenia odpowiadajacego krancowej wydajnosci jego pracy. Nieprzyjecie wynagrodzenia odpowiadajacego wartosci produktu, które nalezy przypisac krancowej wydajnosci pracy, moze wynikac z ustawodawstwa, z ustalonych zwyczajów, ze zrzeszania sie do zbiorowych przetargów o lepsze warunki pracy, z powolnej reakcji na zmiane warunków pracy lub po prostu z ludzkiego oporu"7.

Trzecia natomiast grupa zachowan wiaze sie z dzialalnoscia panstwa jako podmiotu gospodarujacego, które równiez przyczyniac sie moze do wzrostu bezrobocia poprzez swoje ustawodawstwo i polityke gospodarcza (w postaci np. stanowienia plac minimalnych).

Bezrobocie instytucjonalne zaliczane jest przy tym (obok bezrobocia strukturalnego) do tzw. bezrobocia równowagi, które "nie znika" nawet w warunkach wzrostu gospodarczego i wystepuje w punkcie równowagi gospodarczej. Jest ono zatem nieodlacznym elementem funkcjonowania kazdej gospodarki rynkowej podlegajacej wiekszym lub mniejszym przeksztalceniom strukturalnym i instytucjonalnym.

Przedmiotem blizszej analizy w niniejszym opracowaniu sa zatem tak podstawy teoretyczne bezrobocia instytucjonalnego, jak i jego determinanty w praktyce gospodarowania. Majac na uwadze powyzsze cele, zwrócimy tu tez uwage na to, czym sa w ogóle instytucje w teorii ekonomii, a w slad za tym i na rynku pracy.

INSTYTUCJE W TEORII EKONOMII

W nurcie instytucjonalnym wyróznic mozna dwie podstawowe szkoly - tzw. stara ekonomie instytucjonalna (okreslana czesto przez jej reprezentantów mianem klasycznego badz historycznego instytucjonalizmu czy tez neoinstytucjonalizmu) oraz tzw. nowa ekonomie instytucjonalna8.

W ujeciu historycznym tradycyjna ekonomia instytucjonalna rozwinela sie w Stanach Zjednoczonych w latach 20. XX wieku, a jej wybitnymi reprezentantami stali sie T.B. Veblen, J.R. Commons oraz W.C. Mitchell.

Przedstawiciele tej szkoly postulowali przede wszystkim "adaptacje" teorii Darwina dla potrzeb ekonomii oraz zastapienie kategorii "racjonalnego czlowieka" kategoria "agenta w otoczeniu instytucjonalnym", który "kierowany" bylby takze przez zwyczaje i rutyne. Przyjmowali oni bowiem, ze dzialania osób sa glównie zwyczajowe i tylko w czesci zamierzone oraz ze maja one duze znaczenie dla rozprzestrzeniania sie wiedzy i umiejetnosci podmiotów w spoleczenstwie9.

W momencie zas, gdy "zwyczaj" staje sie powszechny i umacnia sie w jakiejs spolecznosci lub grupie, przyjmuje on postac socjoekonomicznej instytucji10. Instytucje to bowiem - zdaniem T.B. Veblena - stabilne zwyczaje dotyczace pojmowania rzeczywistosci, które sa wspólne dla pewnej grupy podmiotów11. Inaczej mozna powiedziec, ze instytucje to sposoby myslenia i zarazem dzialania "zawarte" w zwyczajach pewnej grupy ludzi.

Z kolei J.R. Commons definiuje pojecie "instytucji" jako "dzialajace uklady, razem ze swoimi regulami funkcjonowania, od rodziny, poprzez korporacje, zwiazek zawodowy, stowarzyszenie gospodarcze, az do samego panstwa"12.

W gospodarce zmiany instytucjonalne powstaja przy tym na skutek dwóch przyczyn. Po pierwsze, podmioty gospodarcze dazac do zwiekszenia swojej ekonomicznej efektywnosci oraz zwiekszenia strumienia dochodów, poszukuja nowych rozwiazan instytucjonalnych. Po drugie - zmiany dokonuja sie w rezultacie przeobrazen w kolektywnych relacjach wobec róznych problemów (np. akceptacja pracy nieletnich byla kiedys powszechna, a obecnie jest ograniczona)13.

Pogladów z kolei nowej ekonomii instytucjonalnej poszukiwac nalezy w poczatkach lat 70. XX wieku, a jej czolowymi reprezentantami sa tacy twórcy, jak np. R.H. Coase, O. Williamson, D.C. North czy G. von Schmoller14. Podobnie jak tradycyjny instytucjonalizm, szkola ta podkresla oddalenie klasycznej i neoklasycznej teorii ekonomii15 (jako poslugujacej sie "walrasowskim obrazem" gospodarki i bardzo uproszczonym modelem, jakim jest w pelni racjonalny homo oeconomicus) od wspólczesnej praktyki gospodarczej. Uznaje ona przy tym, ze zachowania jednostek maja swój wplyw na ksztaltowanie sie instytucji, w przeci- wienstwie do tradycyjnego instytucjonalizmu, który twierdzil, ze to wlasnie instytucje ksztaltuja zachowania podmiotów gospodarujacych16.

Wedlug reprezentantów nowej ekonomii instytucjonalnej, takich jak np. G. von Schmoller, instytucje to zestaw formalnych i nieformalnych zasad wraz z mechanizmami sluzacymi ich egzekwowaniu.

Z kolei wedlug D.C.Northa system instytucjonalny zlozony jest nie tylko z instytucji formalnych i nieformalnych, ale równiez z tzw. stopnia przestrzegania uksztaltowanych regul17. Instytucje formalne to przy tym róznorodne normy prawne, takie jak np. prawo do pracy oraz wszelkie prawa zawarte w takim akcie jak konstytucja, kodeks czy tez w innych regulacjach (statutach) dotyczacych jakiejkolwiek organizacji (np. przedsiebiorstwa, banku, zwiazku zawodowego, klubu sportowego etc.). Instytucje nieformalne to z kolei te reguly "gry" zycia spolecznego, które obejmuja zasady ksztaltujace spoleczne interakcje (takie np. jak zwyczaje, obyczaje, zasady etyczne, elementy mentalne, etc.). Instytucje te jako ksztaltujace sie "przez lata", powielane sa tez przez zachowania jednostek i dostosowywane do zmieniajacego sie otoczenia zgodnie z regula racjonalnego wyboru, choc bywaja tez irracjonalne. Przejawami tych instytucji sa zarazem nie tylko ujecia formalne (reguly, prawo, organizacja etc.), ale takze nieformalne ograniczenia (takie np. jak normy zachowan, konwencje etc.)18.

Szczególnie przy tym upowszechnionym sposobem pojmowania instytucji jest ich utozsamianie z pojeciem i dzialaniem organizacji. Terminem tym - przynajmniej w polskim ustawodawstwie - obejmuje sie zas zwykle jednostke instytucjonalna, pojeta jako elementarne centrum podejmowania decyzji gospodarczych, a charakteryzujaca sie jednolitym systemem rachunkowosci oraz autonomia w podejmowaniu decyzji zwiazanych ze spelnianiem jej podstawowych funkcji19.

Zdaniem D.C. Northa wszelkie organizacje i instytucje to zarazem dwa odrebne "byty". Organizacje to bowiem grupy podmiotów lub osób, dazacych do osiagniecia przyjetego celu, który jest zarazem zródlem zmiany instytucjonalnej20.

Podstawowa róznica miedzy tradycyjnym instytucjonalizmem a nowa ekonomia instytucjonalna jest przede wszystkim to - jak podkresla J. Malysz - ze ten pierwszy od swego zarania tworzony byl z mysla o tym, ze bedzie alternatywa wobec ekonomii neoklasycznej, podczas gdy nowa ekonomia instytucjonalna stawia sobie raczej zadanie bycia tylko jej istotnym uzupelnieniem21.

Tradycyjny instytucjonalizm podnosi zarazem w sferze metodologicznej potrzebe zajmowania stanowiska holistycznego i dlugookresowego, a takze traktowania ekonomii jako nauki empirycznej i politycznej22. Akceptuje przy tym celowosc zachowywania aktywnej roli panstwa w gospodarce, przy jednoczesnym zachowaniu atrybutów gospodarki rynkowej, chociaz przy akcentowaniu tezy, ze nie ma jednej gospodarki rynkowej ze wzgledu na zróznicowanie warunków instytucjonalnych23.

Róznica pomiedzy tradycyjnym i wspólczesnym podejsciem instytucjonalnym widoczna jest takze w przedmiocie badan. W tym pierwszym obszar badan jest rozlegly i malo konkretny, a jego podstawe stanowia równiez instytucje niesformalizowane, takie chociazby jak obyczaje czy tez tradycja badz rytual. Natomiast w drugim przedmiotem badan sa wyraznie okreslone transakcje zawierane pomiedzy podmiotami ekonomicznymi24.

Uogólniajac powyzsze uwagi i odnoszac je do przedmiotu zainteresowan na rynku pracy, mozna zauwazyc, ze tradycyjny instytucjonalizm, którego przedmiotem badan jest wlasnie scislosc zwiazków instytucji ekonomicznych i pozaekonomicznych, ale takze inercja tych instytucji oraz zlozonosc motywów dzialalnosci ludzkiej takze w sferze ekonomicznej, jak równiez powiazania wladzy politycznej i ekonomicznej25; staje sie równiez "zapleczem" teoretycznym dla analiz rynku pracy. Jednoczesnie równiez w nowej ekonomii instytucjonalnej idee ograniczonej racjonalnosci i oportunizmu odnoszone do zachowan podmiotów ekonomicznych czy tez wnioski plynace z analizy kosztów transakcyjnych moga byc istotna podstawa badania rynku pracy na poziomie mikroekonomicznym i objasniajacym motywy dzialania podmiotów ekonomicznych.

Uwzgledniajac odmiennosci wyplywajace z zalozen omówionych wyzej szkól ekonomii instytucjonalnej, a majacych takze znaczenie dla analizy rynku pracy, celowe wydaje sie tu wiec blizsze jeszcze sprecyzowanie pogladów na temat pojecia "instytucja" - jako istotnie glównej kategorii spoleczno-ekonomicznej systemu instytucjonalnego. Pojeciu temu nadac zatem mozna trojakiego rodzaju znaczenie26:

a) prawnicze - sa to bowiem reguly postepowania lub zachowania spoleczne ustanowione zwyczajem, tzn. majace dluga tradycje poparta spoleczna akceptacja i w ten sposób stajace sie czescia prawa danego kraju;

b) ekonomiczne - gdy mówimy o grupie osób zlaczonych wspólnym celem z organizacja lub o systemie ustanowionym dla osiagniecia celów gospodarczych;

c) finansowe - w rozumieniu - duze i wazne jednostki w systemie gospodarczym.

INSTYTUCJE NA RYNKU PRACY A BEZROBOCIE INSTYTUCJONALNE

Jednym z istotnych obszarów gospodarki rynkowej jest rynek pracy, gdzie zawierane sa transakcje kupna i sprzedazy uslugi pracy. Transakcje te sa regulowane - jak to juz wczesniej podkreslano - przez szereg instytucji, które tworza wzajemne i wiarygodne zobowiazania w kwestii ustalen placowych, zatrudnienia, czy wspólpracy miedzy firmami. Instytucjami sa tu takze same zwiazki pracowników oraz pracodawców, jak i organy panstwa. Zatem kluczowa role w ksztaltowaniu sytuacji na rynku pracy odgrywaja instytucje tego rynku.

Analizujac kwestie instytucji wedlug nowej ekonomii instytucjonalnej w aspekcie funkcjonowania samego rynku pracy, nalezy tez podkreslic, ze glównym ich zadaniem jest lepsze kojarzenie popytu na prace z podaza wolnych miejsc pracy. Chodzi tu zwlaszcza o efektywne dostosowania, gdzie podstawowe znaczenie maja takie czynniki instytucjonalne jak: prawo pracy, funkcjonowanie urzedów pracy, stopien ochrony zatrudnienia, system negocjacji, zabezpieczenie spoleczne czy tez poziom placy minimalnej oraz inne.

Wypada tez dostrzegac, ze na rynku pracy pracodawcy i pracobiorcy zmuszeni sa do stalych i wzajemnych poszukiwan pracowników i miejsc pracy, co odbywa sie w warunkach asymetrii informacji. Rola instytucji na takim rynku pracy jest zatem takze zminimalizowanie zjawisk towarzyszacych tej asymetrii, a jednoczesnie niepowodujacych wzrostu kosztów transakcyjnych.

Wsród samych zas instytucji rynku pracy - w slad za ustaleniami nowej ekonomii instytucjonalnej - szczególna uwage wypada przy tym zwrócic na dwa szczególnie wazne typy "instytucji", które zwiazane sa z kwestia wlasnosci oraz wymiany, a jednoczesnie objasniaja zachowania pracodawców na rynku pracy. Instytucje te znalazly tez swoje rozwiniete ujecia w teoriach: kosztów transakcyjnych, praw wlasnosci i agencji.

I tak, teoria kosztów transakcyjnych jako powstala na gruncie analizy znaczenia procesu powstawania przedsiebiorstwa i objasniania tego, dlaczego w systemie gospodarki wolnorynkowej robotnik dobrowolnie poddaje sie wladzy przedsiebiorcy, podkresla, ze transakcje nie sa tu rozumiane jako "wymiana towarów", lecz jako "alienacja i pozyskiwanie miedzy jednostkami praw wlasnosci i wolnosci stworzonych przez spoleczenstwo. W skutkach oznacza to, ze zainteresowane strony musza podjac negocjacje zanim jeszcze "praca" - cos wyprodukuje, konsumenci - cos skonsumuja, a towary zostana fizycznie wymienione" 27. Koszty transakcyjne to zatem ta czesc lacznych kosztów funkcjonowania systemu spoleczno-gospodarczego, która obejmuje naklady zasobów ponoszone w trakcie zawierania i realizacji wszystkich typów transakcji28. Przy tym zdaniem R.H. Coase'a przyczyna dobrowolnego poddawania sie pracowników wladzy pracodawców sa wlasnie wysokie koszty transakcyjne, inaczej koszty funkcjonowania rynku pracy. Pracodawca unika ponoszenia kosztów wielu negocjacji i szacowania cen powstajacych w rozlicznych transakcjach. Musi jedynie wybrac odpowiedni rodzaj kontraktu29. Stad tez - wraz z teoria kosztów transakcyjnych - wazne miejsce we wspólczesnej ekonomii instytucjonalnej zajmuje teoria kontraktów. Kontrakt to umowa, uklad miedzy stronami, prezentujacy warunki i zobowiazania oraz terminy realizacji. Kontrakt moze byc zatem rozumiany jako znaczaca instytucja w calej strukturze instytucjonalnej wspólczesnego systemu spoleczno- -gospodarczego, scisle powiazana z mechanizmem rynkowym i z funkcjonowaniem calego rynku pracy30.

Kwestie zawierania dlugookresowych kontraktów o prace porusza tez inna jeszcze teoria zaliczana do nowej ekonomii instytucjonalnej, a mianowicie teoria agencji. Poszukuje ona bowiem równiez - podobnie jak teoria kosztów transakcyjnych - odpowiedzi na pytanie: dlaczego we wspólczesnych gospodarkach rynkowych podmioty gospodarcze preferuja kontrakty o prace, a tym samym godza sie na wystepowanie pewnego rodzaju bezrobocia instytucjonalnego. Punktem wyjscia tej koncepcji jest zas tzw. kwestia "agencji", która powstaje wówczas, gdy jeden podmiot jest zalezny od dzialalnosci drugiego, któremu zleca zadanie do wykonania. Pierwszym przy tym powodem, dla którego dochodzi do relacji zachodzacych w plaszczyznie "agencji", jest asymetria informacji. Zaklada sie bowiem, ze agent wie wiecej o wykonywanych zadaniach niz zwierzchnik. Drugim powodem jest natomiast rozbieznosc funkcji celu zwierzchnika i agenta. Problem agencji powoduje zatem powstawanie okreslonych kosztów agencji (takich jak: koszty monitorowania agenta przez zwierzchnika oraz koszty jakie musi poniesc agent, by stac sie dla zwierzchnika wiarygodnym, czy tez straty powstajace w sytuacji, gdy zwierzchnikowi nie udaje sie sklonic agenta do dzialania zgodnego z jego celami). Rozwiazaniem instytucjonalnym problemu agencji jest przy tym wlasnie stworzenie transakcji o okreslonej strukturze kontraktu, gdzie zwierzchnik tak konstruuje umowe, by motywowac agenta do dzialan jak najbardziej zgodnych ze swoim interesem, np. przez odpowiednie okreslenie zasad wynagrodzenia (teoria placy motywujacej). Pojawia sie tu zatem sytuacja, kiedy to nawet w warunkach wzrostu gospodarczego, czesc pracodawców woli utrzymywac wysokie place i ograniczac nowe zatrudnienie, co w konsekwencji prowadzi do utrzymywania sie - w miare trwalego - bezrobocia o charakterze instytucjonalnym31.

Ponadto dostrzegac tu równiez nalezy, ze wplyw na decyzje poszczególnych grup podmiotów na rynku pracy wywieraja nie tylko warunki ekonomiczno-finansowe i techniczno-organizacyjne, ale takze istniejace zwyczaje, doswiadczenia i powszechnie uznane normy, co w sumie tworzy tez pewien poziom tzw. kapitalu spolecznego. Kapital ten to bowiem swoistego rodzaju "majatek" sieci spolecznych32. Na kapital spoleczny sklada sie wiec m.in. zdolnosc ludzi do wspólpracy i wspóldzialania (w tym umiejetnosc samoorganizowania dla realizacji wspólnych celów). Wartosc tego kapitalu zmienia sie przy tym wraz ze zmiana wiezi miedzyludzkich, a podstawowymi jego wyznacznikami sa: zaufanie, normy spoleczne, sieci spolecznych relacji i powiazan33. I tak np. kapital spoleczny rosnie, gdy dominuja etyczne wzorce zachowan takie jak: przedsiebiorczosc, pracowitosc i uczciwosc, natomiast maleje, gdy dominuje roszczeniowosc, praktyki bumelowania w pracy czy oportunistycznych zachowan.

DETERMINANTY BEZROBOCIA INSTYTUCJONALNEGO W PRAKTYCE GOSPODAROWANIA

Poprawna identyfikacja i kwantyfikacja bezrobocia instytucjonalnego rodzi rózne trudnosci, niemniej mozliwe staje sie wskazanie jego "sprawców" w postaci glównych "instytucji" wystepujacych w otoczeniu pracodawców oraz pracowników, które prawdopodobnie wplywaja wlasnie na powstawanie tego rodzaju bezrobocia. Trzeba przy tym zauwazyc, ze "instytucje" te sa jednoczesnie "projektowane" oraz "nadzorowane" przez trzeci podmiot uznany za zródlo bezrobocia instytucjonalnego, a mianowicie - panstwo.

Analizujac wiec bardziej juz od strony praktycznej determinanty bezrobocia instytucjonalnego, wskazac mozna, ze moga nimi byc przykladowo zwlaszcza nastepujace:

a) w sferze zachowan pracodawców:

- deformacje rynku pracy - rozumiane jako m.in. rygorystyczne, sztywne formy zatrudnienia oraz rozwiazania legislacyjno-finansowe, które nie zachecaja przedsiebiorców do zwiekszania elastycznych form zatrudnienia oraz zmuszaja do ponoszenia stosunkowo wysokich pozaplacowych kosztów pracy (inaczej niska elastycznosc warunków pracy);

- utrzymywanie sie znacznego zakresu wlasnosci panstwa w wielu waznych galeziach gospodarki i przez to wplywanie na sytuacje gospodarcza (w tym i na rynku pracy oraz w innych sektorach) w sposób sprzyjajacy powstawaniu bezrobocia (np. przez utrzymywanie "stalego zatrudnienia");

- wysoki stopien zbiurokratyzowania gospodarki oraz niska sprawnosc administracji panstwowej przyczyniajace sie do nadmiernej "sztywnosci" rynku pracy;

- bariery biurokratyczne rozwoju przedsiebiorczosci;

b) w sferze zachowan pracowników:

- formy zabezpieczenia spolecznego i ustawowe wydatki socjalne, oslabiajace intensywnosc poszukiwan pracy przez bezrobotnych (czyli nadmierna "hojnosc" systemu zabezpieczenia socjalnego);

- wystepowanie i wysokosc placy minimalnej;

- silna pozycja zwiazków zawodowych wynikajaca z sily insiders czy tez wysokich kosztów rotacji pracowników, zwlaszcza w sektorze panstwowym;

- istnienie szarej strefy i jej zakres;

- niedostosowanie profilu wyksztalcenia do potrzeb rynku pracy;

- niska mobilnosc zawodowa czy tez przestrzenna pracowników (np. z powodu slabo rozwinietej edukacji doroslych);

- brak wsparcia rodziny w poszukiwaniu pracy etc.

Zwalczanie zjawiska bezrobocia instytucjonalnego wymaga zatem takiego ksztaltowania odpowiedniego otoczenia dla dzialajacych na rynku pracy podmiotów, w ramach którego wykorzystane zostana rózne narzedzia prawno-ekonomiczne sluzace ograniczaniu lub przeciwdzialaniu negatywnym skutkom zle "dzialajacych" instytucji rynku pracy. Chodzi tu m.in. o takie np. instrumenty, jak: efektywne posrednictwo pracy, system podatkowy "przyjazny" dla przedsiebiorców tworzacych nowe miejsca pracy i inne.

Problem bezrobocia instytucjonalnego wiaze sie tez z zakresem dzialalnosci panstwa w obszarze rynku pracy. Juz przedstawiciele tradycyjnej ekonomii instytucjonalnej opowiadali sie za ingerencja panstwa w funkcjonowanie rynku pracy, ale jednak w mniejszym stopniu przy wykorzystaniu dzialan bezposrednich, a w wiekszym - przez zastosowanie instrumentów posrednich, takich np. jak: negocjacje ze zwiazkami zawodowymi i organizacjami pracodawców.

Podkreslaja oni, ze równiez niewlasciwa polityka monetarna i fiskalna czy tez nieodpowiedni system zabezpieczenia spolecznego moze powodowac pojawienie sie takich to "niedoskonalosci" rynku pracy, jak bezrobocie instytucjonalne. Chodzi tu np. zwlaszcza o dezaktywizujacy system swiadczen spolecznych, w takim sensie, ze sprzyja on osobom w wieku przedemerytalnym w przechodzeniu na wczesniejsze emerytury, zasilki przedemerytalne lub renty. Tym samym wymusza on wysokie, pozaplacowe koszty pracy niezbedne do pokrycia rosnacych swiadczen socjalnych, które finansuja z kolei osoby pracujace i pracodawcy jako odprowadzajace do budzetu panstwa wyzsze podatki. Taka sytuacja "przeklada sie" na spadek zarówno popytu na prace, jak i checi podejmowania pracy, zwlaszcza wówczas, gdy panstwo oferuje znaczne swiadczenia socjalne34.

Ponadto zasadne jest dostrzeganie takiego jeszcze aspektu zmian instytucjonalnych na rynku pracy, który dotyczy ewolucji tradycyjnego stosunku pracy jako dominujacej formy regulowania pracy najemnej w ramach przedsiebiorstwa. Rosnie bowiem znaczenie nowych form w tej plaszczyznie, takich np. jak: praca w niepelnym wymiarze, praca na czas okreslony, telepraca czy praca tymczasowa etc. Ta "transformacja" form zatrudnienia to przy tym z jednej strony efekt przemian w ramach zmian systemu gospodarczego i dostosowywania sie stron zawierajacych "transakcje" do wymogów zmieniajacego sie rynku pracy35, a z drugiej - metoda ograniczania bezrobocia instytucjonalnego przez "uelastycznienie" wymiany na tymze pracy.

ZAKONCZENIE

Bezrobocie instytucjonalne jest nowym, i - jak dotad - wciaz nie w pelni rozpoznanym rodzajem bezrobocia.

Ogólniej we wspólczesnym i dosc powszechnie akceptowanym ujeciu (zaproponowanym przez J.C. Haltiwangera36) bezrobocie instytucjonalne to szerokie pojecie, które za swe zródla przyjmuje - obok zachowan pracowników - równiez okreslone zachowania pracodawców (znajdujace uznanie u juz zatrudnionych sil insiders), które prowadza do zawierania z nimi dlugookresowych kontraktów o prace oraz do stosowania wobec nich wysokich stawek plac efektywnych czy tez do innych jeszcze porozumien, bedacych jednoczesnie forma swoistej "dyskryminacji" bezrobotnych (w sensie braku zainteresowania ich zatrudnieniem)37.

Doceniajac - ramowo - powyzsza definicje, sadzimy tu jednak, ze warto takze podkreslic i rozwinac poglad, ze zródla bezrobocia instytucjonalnego sa trojakiego rodzaju. Po pierwsze wtedy, gdy przedsiebiorstwa nie sa zainteresowane zatrudnianiem bezrobotnych nie tylko w warunkach dekoniunktury, ale nawet w okresach wzrostu gospodarczego. Wynikac to zas moze ze wskazywanych wyzej, specyficznych kontraktów zwiazanych z wykonywaniem pracy. Po drugie, ze bezrobocie instytucjonalne powodowane byc moze zachowaniem samych bezrobotnych, którzy dzialaja w okreslonym srodowisku instytucjonalnym. Po trzecie zas, ze bezrobocie instytucjonalne moze miec swoje przyczyny równiez w dzialaniach samego panstwa38. Ma ono przy tym charakter dobrowolny, gdyz to podmioty gospodarcze "projektuja" i "tworza" róznego typu instytucje, które moga - i nawet wbrew intencjom ich twórców - przyczyniac sie do jego powstawania.

Aby zwalczac bezrobocie instytucjonalne, polityka gospodarcza (wykorzystujac rózne narzedzia prawno-ekonomiczne) powinna sprzyjac przede wszystkim jak najszybszemu przechodzeniu bezrobotnych w stan zatrudnienia, czyli takze "przekierowywac" ludzi od systemu pomocy socjalnej do sfery pracy39. Brak takich dzialan czy tez ich niska skutecznosc powoduje natomiast, ze bezrobocie instytucjonalne zaczyna miec charakter dlugookresowy, panstwo zas - zamiast stosowania instrumentów aktywnego przeciwdzialania bezrobociu - wykorzystu- je narzedzia pasywne, co w skutkach poteguje jeszcze bardziej analizowane tu zjawisko spoleczno-gospodarcze.

Sidebar

INSTITUTIONAL UNEMPLOYMENT IN THEORY AND PRACTICE

SUMMARY

The Institutional approach contributes significantly to the contemporary science of economy. It brings new ideas regarding fundamental aspects of the role of this science in society in general and its position in the social process of taking economic decisions in particular. An important part of this field is everything that can be related to the labour market and unemployment.

The main target of this dissertation is therefore to determine the nature as well as causes and effects of so called institutional unemployment. This phenomenon will be analyzed based on the main thesis and assumptions of institutional theory in the science of economics.

Footnote

1 Trudno jednak sadzic, ze omawiany dalej tradycyjny instytucjonalizm i nowa ekonomia instytucjonalna kwalifikuja sie do miana jednej ekonomii instytucjonalnej w rozumieniu wyodrebnionego kierunku opartego na wspólnym paradygmacie, czy tez wspólnym stosunku do innych kierunków. Por. szerzej: M. Ratajczak, Miejsce instytucjonalizmu we wspólczesnej ekonomii, Materialy konferencyjne 55 Miedzynarodowego Kongresu Ekonomistów Francuskojezycznych pt. "Bilan et perspectives d'un demi-siècle de construction de l'Union européenne dans le cadre de la mondialisation économique contemporaine" zorganizowanego przez Association Internationale des Economistes de Langue Française i SGH w Warszawie, 21-23.05.2007, s. 9.

2 M.G. Wozniak, Fundamentalne problemy aksjologiczne ladu instytucjonalnego wspólczesnej gospodarki, [w:] Lad instytucjonalny w gospodarce, t. II, red. B. Polszakiewicz i J. Boehlke, Wydawnictwo Uniwersytetu Mikolaja Kopernika, Torun 2005, s. 21.

3 Ibidem.

4 Za: R.M. Jakubowski, Efektywnosc gospodarcza w ujeciu ekonomicznej teorii praw wlasnosci - wybrane zagadnienia, [w:] Lad instytucjonalny w gospodarce, t. II., red. B. Polszakiewicz i J. Boehlke, Wydawnictwo Uniwersytetu Mikolaja Kopernika, Torun 2006, s. 67.

5 Por. M. Ratajczak, Nurt instytucjonalny we wspólczesnej mysli ekonomicznej, "Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny" 1994, z. 1.

6 Por. M. Iwanek, J. Wilkin, Instytucje i instytucjonalizm w ekonomii, Wydawnictwo UW-WNE, Warszawa 1998.

7 J.M. Keynes, Ogólna teoria zatrudnienia, procentu i pieniadza, wyd. 2, PWN, Warszawa 1985, s. 32.

8 A. Zabkowicz, Wspólczesna ekonomia instytucjonalna wobec glównego nurtu ekonomii, "Ekonomista" 2003, nr 6, s. 795-824; A. Hordecka, Instytucjonalizm i podejscie instytucjonalne do polityki gospodarczej, "Polityka Gospodarcza", nr 5-6, Oficyna Wydawnicza SGH w Warszawie, Warszawa 2001-2002, s. 115-143.

9 T. Gawel, M. Klimczak, Pojecie instytucji w prawie i ekonomii, [w:] Lad instytucjonalny w gospodarce, t. II, s. 78.

10 Pojecie "instytucja" pochodzi od lacinskiego slowa institutiones, co oznaczalo opracowanie zawierajace podstawowe informacje z dziedziny prawa majace charakter informacyjno-dydaktyczny, a to z kolei pochodzilo od pojecia instituere, co oznaczalo udzielenie wstepnych wiadomosci osobom rozpoczynajacym studia prawnicze. Por. Prawo rzymskie. Slownik encyklopedyczny, red. W. Wolodkiewicz, Wiedza Powszechna, Warszawa 1986, s. 74.

11 T. Veblen, The Place of Science in Modern Civilisation and Other Essays, BW Huesbsch, New York 1919, s. 239.

12 J.R. Commons, Institutional Economics. Its Place in Political Economy, t. 1, New York 1934, s. 146.

13 M. Ratajczak, Instytucjonalizm - wzbogacenie czy alternatywa ekonomii glównego nurtu?, [w:] Lad instytucjonalny w gospodarce, t. II, s. 62.

14 Dwaj ostatni sa przedstawicielami nowej historii gospodarczej traktowanej jako czesc skladowa szeroko rozumianej nowej ekonomii instytucjonalnej.

15 Por. m.in. W. Jarmolowicz, K. Szarzec, Funkcjonowanie rynku pracy w swietle wspólczesnych doktryn ekonomicznych, [w:] Przemiany na wspólczesnym rynku pracy, red. W. Jarmolowicz, Wydawnictwo "Forum Naukowe", Poznan 2008, s. 13-29.

16 G.M. Hodgson, The Approach of Institutional Economics, "Journal of Economic Literature" 1998, vol. XXXVI, s. 176.

17 D.C. North, Institutional Change: A Framework of Analysis, http://ideas.repec.com (data dostepu 12.12.2009); idem, Institutions, Institutional Change, and Economic Performance, Cambridge University Press, New York 1990, cyt. za: A. Ziomek, Instytucje rynku pracy uwarunkowaniem wzrostu gospodarczego, [w:] Ekonomiczne i spoleczne determinanty wzrostu gospodarczego, red. W. Jarmolowicz, Zeszyty Naukowe, Wydawnictwo UE w Poznaniu, Poznan 2009, nr 121, s. 73.

18 D.C. North, Institutions, s. 73.

19 Dz.U. 04 33 289 Polska Klasyfikacja Dzialalnosci (PKD).

20 Warto jednak zaznaczyc, ze nie kazda organizacja moze byc traktowana jako instytucja. Tak np. Swiatowa Organizacja Handlu czy Unia Europejska nie sa instytucjami, ale juz fundusz hedgingowy czy zwiazek zawodowy moga nimi byc. Por. R. Connor, S. Dovers, Institutional Change for Sustainable Development, Edward Elgar Publishing, Cheltenham, UK, Northampton, MA 2004, s. 11.

21 J. Malysz, Instytucje a koszty transakcyjne w swietle neoinstytucjonalnej ekonomii, "Ekonomista" 2003, nr 3, s. 315 i 317.

22 Por. K. Dopfer, Wprowadzenie: Ku nowemu paradygmatowi, [w:] Ekonomia w przyszlosci, red. K. Dopfer, PWN, Warszawa 1982, s. 19-66.

23 W.C. Neale, Society, state and market: A Polanyian view of current change and turmoil in eastern Europe, "Journal of Economic Issues" 1991, vol. XXV, No. 2, s. 470, za: M. Ratajczak, Miejsce instytucjonalizmu we wspólczesnej gospodarce, s. 6.

24 M. Lissowska, Instytucjonalne wymiary procesu transformacji w Polsce, Oficyna Wydawnicza SGH w Warszawie, Warszawa 2004, s. 40.

25 M. Ratajczak, Instytucjonalizm - wzbogacenie czy alternatywa ekonomii glównego nurtu?, s. 71.

26 A. Kubiczek, Instytucjonalne uwarunkowania zmian na rynku pracy, [w:] Lad instytucjonalny w gospodarce, t. II, s. 126.

27 J.R. Commons, op. cit., s. 652.

28 W. Stankiewicz, Ekonomika instytucjonalna. Zarys wykladu, Wydawnictwo PWSBiA, Warszawa 2005, s. 80.

29 Ibidem, s. 24-25.

30 J.R. Commons, op. cit., s. 652.

31 W. Stankiewicz, op. cit., s. 24-25, 80; K. Sobiech, B. Wozniak, Ekonomia instytucjonalna, [w:] Wspólczesne teorie ekonomiczne, red. M. Ratajczak, Wydawnictwo AE w Poznaniu, Poznan 2005, s. 133-157.

32 N. Lin, Building a Network Theory of Social Capital, [w:] Social Capital. Theory and research, red. N. Lin, K. Cook, R. Burt, Aldine De Gruyter, New York 2001, s.17.

33 R. Putnam, R. Leonardi, R. Nanetti, Making Democracy Work: Civic Traditions in Modern Italy, Princeton Univeristy Press, Princeton 1993, s. 167.

34 B. Wozniak, Naturalna stopa bezrobocia w Polsce - rezultat swobodnego wyboru jednostek czy zawodnosci dzialania rynku, [w:] Liberalizm we wspólczesnej gospodarce, red. W. Jarmolowicz, M. Ratajczak, Wydawnictwo AE w Poznaniu, Poznan 2008, s. 264-285.

35 M. Moszynski, Praca tymczasowa w swietle teorii kosztów transakcyjnych, [w:] Lad instytucjonalny w gospodarce, t. II, s. 461.

36 Por. J.C. Haltiwanger, The Natural Rate of Unemployment, [w:] The New Palgrave A Dictionary of Economics, The Macmillan Press Ltd., Cambridge 1987.

37 M. Socha, U. Sztanderska, Strukturalne podstawy bezrobocia w Polsce, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000, s. 25.

38 Szerzej na ten temat por. W. Jarmolowicz, B. Wozniak, Transformacyjne bezrobocie instytucjonalne, [w:] Bezrobocie we wspólczesnych gospodarkach rynkowych, red. D. Kopycinska, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecinskiego, Szczecin 2006, s. 51-65.

39 Por. blizej S. Nickell, R. Layard, Labour Market Institutions and Economic Performance, "CEPR Discussion Papers", nr 407, LSE, London 1998, s. 70.

References

BIBLIOGRAFIA

POZYCJEZWARTE

Bezrobocie we wspólczesnych gospodarkach rynkowych, red. D. Kopycinska, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecinskiego, Szczecin 2006.

Commons J.R., Institutional Economics. Its Place in Political Economy, t. 1, New York 1934.

Ekonomiczne i spoleczne determinanty wzrostu gospodarczego, red. W. Jarmolowicz, Zeszyty Naukowe, Wydawnictwo UE w Poznaniu, Poznan 2009.

Ekonomia w przyszlosci, red. K. Dopfer, PWN, Warszawa 1982.

Hordecka A., Instytucjonalizm i podejscie instytucjonalne do polityki gospodarczej, "Polityka Gospodarcza", nr 5-6, Oficyna Wydawnicza SGH w Warszawie, Warszawa 2001- 2002.

Iwanek M., Wilkin J., Instytucje i instytucjonalizm w ekonomii, Wydawnictwo UW-WNE, Warszawa 1998.

Keynes J.M., Ogólna teoria zatrudnienia, procentu i pieniadza, wyd. 2, PWN, Warszawa 1985.

Liberalizm we wspólczesnej gospodarce, red. W. Jarmolowicz, M. Ratajczak, Wydawnictwo AE w Poznaniu, Poznan 2008.

Lissowska M., Instytucjonalne wymiary procesu transformacji w Polsce, Oficyna Wydawnicza SGH w Warszawie, Warszawa 2004.

Lad instytucjonalny w gospodarce, red. B. Polszakiewicz i J. Boehlke, Wydawnictwo Uniwersytetu Mikolaja Kopernika, Torun 2005.

Lad instytucjonalny w gospodarce, t. II, red. B. Polszakiewicz i J. Boehlke, Wydawnictwo Uniwersytetu Mikolaja Kopernika, Torun 2006.

Prawo rzymskie. Slownik encyklopedyczny, red. W. Wolodkiewicz, Wiedza Powszechna, Warszawa 1986.

Przemiany na wspólczesnym rynku pracy, red. W. Jarmolowicz, Wydawnictwo "Forum Naukowe", Poznan 2008.

Putnam R., Leonardi R., Nanetti R., Making Democracy Work: Civic Traditiobs in Modern Italy, Princeton Univeristy Press, Princeton 1993.

Socha M., Sztanderska U., Strukturalne podstawy bezrobocia w Polsce, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000.

Social Capital. Theory and research, red. N. Lin, K. Cook, R. Burt, Aldine De Gruyter, New York 2001.

Stankiewicz W., Ekonomika instytucjonalna. Zarys wykladu, Wydawnictwo PWSBiA, Warszawa 2005.

The New Palgrave A Dictionary of Economics, The Macmillan Press Ltd., Cambridge 1987.

Veblen T., The Place of Science in Modern Civilisation and Other Essays, BW Huesbsch, New York 1919.

Wspólczesne teorie ekonomiczne, red. M. Ratajczak, Wydawnictwo AE w Poznaniu, Poznan 2005.

ARTYKULY

Hodgson G.M., The Approach of Institutional Economics, "Journal of Economic Literature" 1988, vol. XXXVI.

Malysz J., Instytucje a koszty transakcyjne w swietle neoinstytucjonalnej ekonomii, "Ekonomista" 2003, nr 3.

Neale W.C., Society, state and market: A Polanyian view of current change and turmoil in eastern Europe, "Journal of Economic Issues" 1991, vol. XXV, No. 2.

Nickell S., Layard R., Labour Market Institutions and Economic Performance, "CEPR Discussion Papers", nr 407, LSE, London 1998.

Ratajczak M., Miejsce instytucjonalizmu we wspólczesnej ekonomii, Materialy konferencyjne 55 Miedzynarodowego Kongresu Ekonomistów Francuskojezycznych pt. "Bilan et perspectives d'un demi-siècle de construction de l'Union européenne dans le cadre de la mondialisation économique contemporaine" zorganizowanego przez Association Internationale des Economistes de Langue Française i SGH w Warszawie, 21-23.05.2007 r.

Ratajczak M., Nurt instytucjonalny we wspólczesnej mysli ekonomicznej, "Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny" 1994, z. 1.

Zabkowicz A., Wspólczesna ekonomia instytucjonalna wobec glównego nurtu ekonomii, "Ekonomista" 2003, nr 6.