WYMIANA HANDLOWA MALYCH I SREDNICH PRZEDSIEBIORSTW W PROCESIE KONWERGENCJI**

Abstract

The accession of Poland to the Euro Zone is a necessary, strategic condition, causing far-reaching consequences for the economy as a whole, but also for individual market participants. The purpose of this article is to show the nature of the commercial activity of small and medium size enterprises (SMEs) in the context of the impact of Polish accession to the euro zone trade with third countries and EU Member State. The analysis goal is to indicate if the introduction of common currency affects the size of SMEs' trade with the countries of the European Union, the Schengen area and the euro area.

Headnote

Streszczenie

Przystapienie Polski do strefy euro jest warunkiem koniecznym, strategicznym, a zarazem powodujacym daleko idace konsekwencje zarówno dla gospodarki jako calosci, jak i poszczególnych uczestników rynku. Celem artykulu jest pokazanie charakteru dzialalnosci handlowej malych i srednich przedsiebiorstw (MSP) w kontekscie wplywu przystapienia Polski do strefy euro na ich wymiane handlowa z panstwami trzecimi oraz czlonkowskimi Unii Europejskiej. Zaprezentowano literature, przeprowadzono analize zastanych danych oraz przedstawiono wyniki badan ankietowych przeprowadzonych w 2013 r. wsród malych i srednich przedsiebiorstw w województwie podlaskim.

Slowa kluczowe: strefa euro, eksport, import, Unia Europejska, handel zagraniczny

Klasyfikacja JEL: F10, D20

FOREIGN TRADE OF SMALL AND MEDIUM ENTERPRISES UNDER CONVERGENCE PROCESS

SUMMARY

The accession of Poland to the Euro Zone is a necessary, strategic condition, causing far-reaching consequences for the economy as a whole, but also for individual market participants. The purpose of this article is to show the nature of the commercial activity of small and medium size enterprises (SMEs) in the context of the impact of Polish accession to the euro zone trade with third countries and EU Member State. The analysis goal is to indicate if the introduction of common currency affects the size of SMEs' trade with the countries of the European Union, the Schengen area and the euro area.

Keywords: euro zone, import, export, European Union, foreign trade

JEL Classification: F10, D20

Wstêp

Wprowadzenie wspólnej waluty w Polsce przyczyni siê do zmniejszenia kosztów transakcji handlowych oraz eliminacji ryzyka kursowego. Ma to szczególne znaczenie dla gospodarek otwartych, w których nie s1 rozwiniête terminowe rynki walutowe1. Eliminacja kosztów transakcyjnych mo¿e mieæ szczególne znaczenie dla krajów, gdzie obroty handlowe koncentruj1 siê wokó3 jednego lub niewielkiej grupy krajów, maj1cych wspóln1 walutê. W Polsce prawie jedna trzecia ca3ooeci obrotów handlu zagranicznego przypada na Niemcy, a na kraje strefy euro ponad 50% ca3ooeci wymiany2.

Celem artyku3u jest analiza wp3ywu przyst1pienia Polski do strefy euro na dzia3alnooeæ handlow1 przedsiêbiorstw oraz znalezienie odpowiedzi na pytanie: czy i w jakim stopniu przyjêcie wspólnej waluty mo¿e wp3yn1æ na wielkooeæ handlu MSP. Rozwa¿ania przeprowadzane s1 w stosunkowo w1skim kontek- scie - kierunków i wielkosci wymiany handlowej. Przeslanka do uzupelnienia istniejacego stanu wiedzy byly pojawiajace sie w literaturze przedmiotu liczne spory dotyczace oceny czlonkostwa w unii monetarnej, a w szczególnosci przystapienia Polski do strefy euro. Dostepne opracowania w znacznej mierze opieraja sie na próbach, w których przewazaja przedsiebiorstwa duze. W niniejszym opracowaniu nacisk polozono na sytuacje malych i srednich przedsiebiorstw, gdyz tak naprawde to one najsilniej odczuja koszty, a takze korzysci zwiazane z akcesja. W odróznieniu od dotychczasowych analiz przeprowadzone badanie uwzglednialo specyfike Polski Wschodniej (województwo podlaskie). Zastosowano metode badan ankietowych CAWI z uzyciem kwestionariusza ankiety. Badanie przeprowadzono w 2013 r.

Artykul sklada sie z 3 czesci. Pierwsza stanowi krótki przeglad dotychczasowych publikacji poswieconych uwarunkowaniom wspólczesnej wymiany handlowej. Kolejna zawiera szacunki dotyczace handlu zagranicznego Polski. Trzecia, ostatnia stanowi prezentacje wyników badan. Wnioski koncowe ujeto w zakonczeniu.

1. UW ARUNKOWANIA ROZWOJU HANDLU ZAGRANICZNEGO

Panstwa czlonkowskie Unii Europejskiej (UE) objete derogacja, aby przystapic do strefy euro, powinny spelniac poszczególne kryteria konwergencji. Polska obecnie znajduje sie w trakcie procesu konwergencji ze strefa euro (strefa b). W porównaniu z krajami strefy euro wykazuje wyzszy wzrost gospodarczy, ale znacznie nizszy poziom PKB per capita3. Wsród krajów Europy Srodkowej Polska jest jednym z krajów najbardziej zblizonych pod wzgledem cyklu koniunkturalnego do krajów strefy euro4. Wspólczesna miedzynarodowa wymiana handlowa odbywa sie przy uczestnictwie wielu panstw i gospodarek, na róznych plaszczyznach oraz odbiega od klasycznej koncepcji rozumienia i percepcji handlu zagranicznego. Nalezy podkreslic, ze wspólczesny handel to nie tylko wymiana dóbr materialnych, ale tez praw patentowych, licencji, know-how5 czy nawet kapitalu. Zmiana wolumenu, zakresu i sposobu organizacji handlu miedzynarodowego sprawia, ze przyczynia sie on do powstawa- nia nowych, dotychczas nieznanych form aktywnosci ekonomicznej panstw, korporacji transnarodowych, podmiotów krajowych, a nawet calych ugrupowan integracyjnych6.

O wielkosci korzysci z handlu decyduje kierunek prowadzonej polityki handlowej. Wolny handel podnosi poziom dobrobytu krajowego7, a redukcja utrudnien handlowych wymaga koordynacji miedzynarodowej polityki handlowej. Zniesienie granic pomiedzy panstwami sprzyja intensyfikacji transakcji biznesowych, zwieksza wolumen obrotów miedzynarodowych i inwestycji8. MSP w krajach przygotowujacych sie do pelnej akcesji do strefy euro powinny odpowiednio przygotowac sie do nowej sytuacji, uwzgledniajac w niej specyfike prowadzonego biznesu, jego umiejscowienie geograficzne oraz charakter prowadzonej wymiany handlowej9.

2. WYMIANA HANDLOWA POLSKI - PODSTAWOWE CHARAKTERYSTYKI

Polski handel zagraniczny w 2012 r. funkcjonowal w dosyc specyficznych warunkach, towarzyszylo mu spowolnienie gospodarki swiatowej oraz niepewna sytuacja na strategicznych dla Polski rynkach zagranicznych. Wiele gospodarek europejskich dotknela recesja przejawiajaca sie nie tylko wzrostem bezrobocia, ale tez ogólna niestabilnoscia finansowa. Wedlug szacunków MSZ wzrost gospodarczy Polski w 2012 r. wyniósl 1,9% PKB (4,5% w 2011 r.), podczas gdy UE i strefa euro znalazly sie w recesji - sredni spadek PKB wyniósl tam odpowiednio 0,3% i 0,6%. Szybciej od Polski rozwijaly sie w 2012 r. jedynie panstwa baltyckie: Lotwa 5,6%, Litwa 3,6%, bedaca czlonkiem strefy euro Estonia 3,2%10. Sposród pozostalych panstw regionu w 2012 r. podobne do Polski tempo wzrostu zanotowala Slowacja (2,0%), nieznacznie PKB wzrósl w Bulgarii (0,8%) i w Rumunii (0,3%)11.

Sytuacja na rynkach globalnych oraz problemy strefy euro mialy swoje nastepstwa w strukturze polskiego handlu zagranicznego. W 2011 r. spadl poziom eksportu do krajów strefy euro na korzysc krajów rozwijajacych sie i krajów Europy Srodkowo-Wschodniej (wykres 1.). Mimo problemów na rynkach glównych polskich partnerów handlowych, glównie w strefie euro, wzrost eksportu w 2011 r. byl relatywnie wysoki. Wplyw miala na to przede wszystkim wysoka dynamika na rynkach rozwijajacych sie i slabiej rozwinietych. Ponad 70% obrotów polskiego handlu zagranicznego realizowane jest z krajami UE, w tym udzial eksportu do tych panstw stanowil 76% eksportu ogólem w 2012 r., a import ponad 57% importu polskiej gospodarki. W latach 2009- -2012 odnotowuje sie sukcesywny spadek wolumenu eksportu do krajów UE i strefy euro (tabela 1.).

Spooeród rynków strefy euro pogorszenie salda nast1pi3o w wiêkszooeci przypadków. Niekorzystne zmiany w strukturze wymiany handlowej z rynkami Niemiec, Francji i W3och skompensowa3a poprawa salda z unijnymi krajami nienale¿1cymi do strefy, bêd1ca rezultatem relatywnie szybkiego wzrostu eksportu. Niezale¿nie od stale zwiêkszaj1cej siê wymiany towarowej, z krajami UE 31cz1 Polskê rosn1ce powi1zania kapita3owe. Wiele przedsiêbiorstw z krajów Unii prowadzi dzia3alnooeæ gospodarcz1 w Polsce, a wiêc sytuacja gospodarcza w Europie wp3ywa na ich kondycjê finansow112. Produkowane przez nie wyroby w wiêkszooeci kierowane s1 na eksport, zw3aszcza do krajów UE.

Wiodacym krajem w wymianie handlowej z Polska sa Niemcy (tabela 2.). W 2012 r. dodatnie saldo obrotów wygenerowano na handlu z: Francja, Holandia, Slowacja, Austria, Estonia, Grecja. Jezeli chodzi o dynamike eksportu, to najszybciej w ostatnich latach wzrasta wolumen eksportu do Irlandii, Estonii, Slowacji i Holandii. W latach 2011-2012 Polska byla importerem towarów glównie z Niemiec, Wloch i Francji, najszybciej zas rósl wolumen obrotów z Irlandia, Cyprem i Holandia. Najnizsza dynamika eksportu towarów z Polski cechuje gospodarki Malty, Grecji i Hiszpanii, importu zas - Malty i Estonii.

3. CHARAKTER WYMIANY HANDLOWEJ MSP Z KRAJAMI UE ORAZ Z PANSTWAMI TRZECIMI - BADANIA EKSPLORACYJNE

Analize charakteru wymiany handlowej przeprowadzono na podstawie badan ankietowych, finansowanych w ramach projektu NBP. Szczególowy opis metodologiczny ujeto w artykule J. Kilona13. Badaniem ankietowym objeto 36 malych i srednich przedsiebiorstw prowadzacych dzialalnosc handlowa na terenie województwa podlaskiego. Ankietyzacje przeprowadzono metoda CAWI, obróbke danych przeprowadzono zas z zastosowaniem pakietu MS Excel. Analize przeprowadzono w kontekscie dynamiki i charakteru zmian oraz krajów, z którymi badane przedsiebiorstwa dokonuja wymiany handlowej. Zmierzono charakter wymiany w postaci wzrostu lub spadku poszczególnej kategorii, w nastepnie wyliczono wskaznik wzrostu/spadku mierzony udzialem procentowym importu/ eksportu w obrotach ogólem. W tabeli 3. znajduje sie usrednione statystycznie zestawienie wskazan przedsiebiorców.

Na szczególna uwage zasluguje dynamika importu, cechujaca sie konsekwentnym wzrostem, najczesciej rzedu 5% lub 5-15% - lacznie ponad 51% wskazan. W 25% przedsiebiorstw wzrost ten przekroczyl 20%. W nielicznych firmach nastapil niewielki spadek importu (do 5%) - 12,5% wskazan, oraz powyzej 20% w przypadku 8,3% badanych. Nie odnotowano spadków w przedziale posrednim 5-20%. Inaczej wygladala sytuacja w przypadku eksportu. Najnizszy odsetek przedsiebiorstw wskazal 5% wzrost, ponad polowa (54,6%) odnotowala zas udzial eksportu w obrotach ogólem wyzszy niz 5%, u 21,2% badanych wystapila slaba tendencja spadkowa eksportu (do 5%), a tylko 15,2% badanych zauwazylo spadek wiekszy niz 5%. Z analizy charakteru i dynamiki wymiany wynika, ze przedsiebiorcy chetnie importuja i eksportuja. O ile import zwykle stanowi od 5 do 15% obrotów, to skala eksportu wzrasta w 3 najwyzszych przedzialach.

W kolejnej czesci badania skupiono sie nad krajami bedacymi najczestszymi kontrahentami MSP. W tym celu sporzadzono ranking takich krajów, na podstawie czestosci wskazan poszczególnych partnerów handlowych w badaniu ankietowym (tabela 4.).

Z przeprowadzonych badan wynika, ze w przypadku importu najczestszym partnerem handlowym podlaskich MSP sa przedsiebiorstwa z Niemiec. Firmy chetnie importuja tez dobra i uslugi z Belgii, Litwy, Chin oraz Czech i Francji. W przypadku eksportu na uwage zasluguje fakt, ze ponad 58% badanych eksport kieruje na rynek litewski, ponad 44% na bialoruski, ponad 41% na niemiecki. Stosunkowo wysoki odsetek badanych, ponad 30%, wskazywal rynki Wielkiej Brytanii, Belgii, Czech i Rosji. Nalezy zauwazyc, ze wszystkie te kraje sa czlonkami Unii Europejskiej. Na uwage zasluguje fakt, ze w pierwszej dziesiatce krajów, z których badani importuja, tylko jeden kraj nie jest czlonkiem UE oraz strefy Schengen i sa to Chiny. Wsród wszystkich 23 wskazywanych krajów importu tylko 4 nie naleza do UE, a 5 nie nalezy do strefy Schengen. Przedsiebiorcy równiez chetnie eksportuja do kontrahentów z UE. Az 78% krajów eksportu to czlonkowie UE, 73% nalezy do strefy Schengen. W pierwszej dziesiatce liderów eksportu pojawia sie tu Bialorus, Rosja i Ukraina - kraje znajdujace sie blisko wschodniej granicy, wiec chociazby ze wzgledu na bliskosc rynków i niskie koszty transportu ich obecnosc w czolówce rankingu wydaje sie uzasadniona.

Kolejna wazna kwestia jest waluta stosowana w prowadzonej wymianie handlowej. Tylko okolo 48% dostawców pochodzilo z krajów posiadajacych wspólna walute. W ponad 11% krajów waluta euro zostanie wkrótce wprowadzona na podstawie obowiazku traktatowego, np. Litwa, Czechy, Wegry, Szwecja i Bulgaria. W przypadku eksportu 12 krajów posiadalo euro, 6 ma obowiazek wprowadzenia, 1 kraj ma klauzule ot-out. Pozostale 4 kraje eksportu to Bialorus, Rosja, Ukraina, USA.

ZAKONCZENIE

Euro jest prawnym srodkiem platniczym, uzywanym w 17 panstwach Unii Europejskiej (28 krajów), poza strefa euro jest zatem 101 krajów. Z tych krajów tylko Dania i Wielka Brytania - na mocy porozumienia z UE (klauzula opt-out) nie musza, choc moga wejsc do strefy euro. W kontekscie przeprowadzonych badan oznacza to, ze wymiana handlowa MSP prowadzona jest glównie z kontrahentami posiadajacymi wspólna walute. Z przeprowadzonej analizy wynikaja równiez trzy implikacje na temat dzialalnosci handlowej MSP. Po pierwsze, przedsiebiorstwa MSP prowadza aktywna wymiane handlowa, która cechuje sie na przestrzeni ostatnich pieciu lat tendencja wzrostowa. Po drugie, wymiany dokonuja glównie z partnerami unijnymi: posiadajacymi wspólna walute, bedacymi w procesie konwergencji lub majacymi traktatowy obowiazek wprowadzenia wspólnej waluty. Po trzecie, specyfika regionu badanej populacji - wysoki odsetek eksporterów na Bialorus, do Rosji i Ukrainy, dajaca podstawe do kolejnych, poszerzonych badan procesów handlowych w tym regionie pod katem wplywu przystapienia Polski do strefy euro na intensywnosc tej wymiany.

Podsumowujac, akcesja do strefy euro moze wiec jedynie przyczynic sie do ozywienia wymiany handlowej MSP, gdyz zmniejszona zostanie niepewnosc dotyczaca ksztaltowania sie przyszlych przychodów oraz kosztów przede wszystkim podmiotów dokonujacych obrotów wewnatrz UE, ale równiez eksporterów i importerów poza kraje UE.

Footnote

** Artykul powstal w ramach projektu "Rola handlu zagranicznego w procesie konwergencji. Przedsiebiorstwa handlowe szanse i zagrozenia w strefie euro" finansowanego przez Narodowy Bank Polski.

1 Z. Korzeb, Ewolucja ekonomicznych funkcji panstwa wobec sektora malych i srednich firm, [w:] U. Zagóra-Jonszta (red.), Dokonania wspólczesnej mysli ekonomicznej - teorie nieliberalne wobec ekonomicznej roli panstwa a polityka spoleczno-ekonomiczna, AE Katowice, Katowice 2004, s. 371-384.

2 A. Cieslik, J.J. Michalek, J. Mycielski, Analiza skutków handlowych przystapienia Polski do Europejskiej Unii Monetarnej przy uzyciu uogólnionego modelu grawitacyjnego, http://www.nbp.pl/ badania/seminaria_bise/bise_uwO.pdf (26.10.2013).

3 Eurostat, National accounts, http://epp.eurostat.ec.europa.eu/statistics_explained /images/ 7/78/National_accounts_-_GDP_YB2013.xls (15.10.2013).

4 M. Laszuk, Wp3yw przyst1pienia Polski do strefy euro na wymianê handlow1 z krajami Unii Europejskiej oraz z pañstwami trzecimi, "Ekonomia i Prawo", t. 12, nr 1/2013.

5 J. Prystrom, Innowacje w procesie rozwoju gospodarczego, Istota i uwarunkowania, Difin, Warszawa 2012.

6 J. Rymarczyk, W. Niemiec, Wspólczesne tendencje w handlu miedzynarodowym, Oficyna Wydawnicza Arboretum, Warszawa 2007, s. 6-9.

7 MSZ, Euro. Wspólna waluta europejska, Warszawa 2011, s. 2-14.

8 J. Kundera, Trade Effects of Borders' Elimination. The Case of Poland. "Eurolimes", No. 13/2012, s. 75-98.

9 F.J. Greene, L. Travis, Preparations for the Euro by U.K. SMEs with Trading Links with the Euro Currency Area, "Small Business Economics", No. 19/2002, s. 307-319.

10 MSZ, Spoleczno-gospodarcze efekty czlonkostwa Polski w Unii Europejskiej, Glówne wnioski w zwiazku z dziewiata rocznica przystapienia Polski do UE, Warszawa 2013, s. 3-4.

11 Ibidem, s. 3.

12 W. Czemiel-Grzybowska, Zarz1dzanie przedsiêbiorstwem spo3ecznym w procesie konwergencji, Wyd. SEDNO, Warszawa 2012, s. 45-70.

13 Zob. szerzej: J. Kilon, Handel zagraniczny w procesie konwergencji - metodyka badan przedsiebiorstw handlowych województwa podlaskiego, "Ekonomia i Prawo", t. 12, nr 4/2013.

References

Bibliografia

Cieslik A., Michalek J.J., Mycielski J., Analiza skutków handlowych przystapienia Polski do Europejskiej Unii Monetarnej przy uzyciu uogólnionego modelu grawitacyjnego, http://www.nbp.pl/badania/seminaria_bise/bise_uwO.pdf (26.10.2013).

Czemiel-Grzybowska W., Zarzadzanie przedsiebiorstwem spolecznym w procesie konwergencji, Wyd. SEDNO, Warszawa 2012.

DSA MG, Syntetyczna informacja o eksporcie i imporcie Polski za 2012 rok, Dane wstepne, Warszawa 2013, http://www.mg.gov.pl/files/uploa d/8437/Syntetyczna _informa cja_HZ_I_XII_dane_wstepne_20130213_w_ost.pdf (15.08.2013).

Eurostat, National accounts, http://epp.eurostat.ec.europa.eu/statistics_ex plained/images/ 7/78/National_accounts_-_GDP_YB2013.xls (15.10.2013).

Greene F.J., Travis L., Preparations for the Euro by U.K. SMEs with Trading Links with the Euro Currency Area, "Small Business Economics", No. 19/2002.

GUS, Obroty handlu zagranicznego ogólem i wedlug krajów I-XII 2011 r., Warszawa 2012.

GUS, Roczniki Statystyczne Handlu Zagranicznego 2008-2011 r., Warszawa 2012.

Kilon J., Handel zagraniczny w procesie konwergencji - metodyka badan przedsiebiorstw handlowych województwa podlaskiego, "Ekonomia i Prawo", t. 12, nr 4/2013.

Korzeb Z., Ewolucja ekonomicznych funkcji panstwa wobec sektora malych i srednich firm, [w:] U. Zagóra-Jonszta (red.), Dokonania wspólczesnej mysli ekonomicznej - teorie nieliberalne wobec ekonomicznej roli panstwa a polityka spoleczno-ekonomiczna, AE Katowice, Katowice 2004.

KUKE, Handel zagraniczny Polski w 2011 r., Warszawa 2012, http://www.mg.gov.pl/ files/upload/8437/RoHZ%202011.pdf (14.09.2013).

Kundera J., Trade Effects of Borders' Elimination. The Case of Poland, "Eurolimes", No. 13/2012.

Laszuk M., Wplyw przystapienia Polski do strefy euro na wymiane handlowa z krajami Unii Europejskiej oraz z panstwami trzecimi, "Ekonomia i Prawo", t. 12, nr 1/2013, http://dx.doi.org/10.12775/EiP.2013.013.

MSZ, Euro. Wspólna waluta europejska, Warszawa 2011.

MSZ, Spoleczno-gospodarcze efekty czlonkostwa Polski w Unii Europejskiej, Glówne wnioski w zwiazku z dziewiata rocznica przystapienia Polski do UE, Warszawa 2013.

Prystrom J., Innowacje w procesie rozwoju gospodarczego, Istota i uwarunkowania, Difin, Warszawa 2012.

Rymarczyk J., Niemiec W., Wspólczesne tendencje w handlu miedzynarodowym, Oficyna Wydawnicza Arboretum, Warszawa 2007.