"Trucizna plynaca w moich zylach": postpamiec Wielkiej Wojny we wspólczesnych narracjach (auto)biograficznych/"The Poison Running in My Veins": Postmemory of the Great War in Contemporary (Auto)biographical Narratives

Abstract

The paper addresses the issue of an inherited memory of the Great War and traces its manifestations in contemporary (auto)biographical narratives. Two writers' memoirs, i.e. Christopher Isherwood's Kathleen and Frank (1971) and Doris Lessing's Alfred and Emily, (2008) have been selected for an in-depth analysis which aims to show how the children of the survivors/casualties of the Great War have struggled with - to use Doris Lessing's expression - "the poison running in [their] veins", namely with an inherited memory and trauma of the trenches. Most importantly, the paper postulates that literary and cultural studies on postmemory should be expanded, both thematically and generically, and cover the memory of the Great War.

Headnote

Abstract: The paper addresses the issue of an inherited memory of the Great War and traces its manifestations in contemporary (auto)biographical narratives. Two writers' memoirs, i.e. Christopher Isherwood's Kathleen and Frank (1971) and Doris Lessing's Alfred and Emily, (2008) have been selected for an in-depth analysis which aims to show how the children of the survivors/casualties of the Great War have struggled with - to use Doris Lessing's expression - "the poison running in [their] veins", namely with an inherited memory and trauma of the trenches. Most importantly, the paper postulates that literary and cultural studies on postmemory should be expanded, both thematically and generically, and cover the memory of the Great War.

Key words: Great War, postmemory, memoir, life-writing

And Henri Gaudier went to it,

and they killed him,

And killed a good deal of sculpture.

Ezra Pound, Canto XVI

I deliberately tell you all of this to educate you to

the actualities of the war.

Wilfred Owen (list do brata Harolda z 23 wrzesnia 1914 roku)

(Post)pamiec Wielkiej Wojny

Wydaje sie, iz Matka Brytania (Mother Britannia), w przeciwienstwie do swoich dzieci1, nigdy nie cierpiala na amnezje dotyczaca pierwszej wojny swiatowej, zwanej przez mieszkanców Wysp Brytyjskich Wielka Wojna. Wypada wymienic choc kilka przykladów dowodzacych zywotnosci pamieci (indywidualnej, spolecznej, politycznej oraz kulturowej, by odwolac sie do jednej z typologii Aleidy Assmann2) o Wielkiej Wojnie. Pomniki i obeliski, tablice pami a tkowe i cenotafy, które upami e tniaj a ofi ary okopów, a znajduj a si e w niemal ka z dej angielskiej miejscowo s ci. Twórczo sc poetów wojennych (Wilfreda Owena, Ruperta Brooke'a czy Siegfrieda Sassoona) kanonicznie juz obecna w programach nauczania literatury angielskiej w szkolach srednich3 i na uniwersytetach. Wystawiennicza i edukacyjna dzia l alno sc otwartego w 1920 roku londy n skiego Imperial War Museum poswieconego Wielkiej Wojnie. Czy wreszcie sukces bestsellerowej powiesci Michaela Morpurgo zatytulowanej War Horse4 z 1982 roku, opowiadajacej o przygodach Joeya, konia pelnej krwi angielskiej (sic!), i jego mlodego wlasciciela Alberta na froncie zachodnim; adaptacja teatralna ksiazki pokazywana jest na scenach londynskiego West Endu nieprzerwanie od 2007 roku. Twórczosc literacka pisarzy brytyjskich nie stanowi tutaj wyjatku, a wr e cz przeciwnie, mo z e si e wydawa c doskona la ilustracj a dla wielorakich form manifestowania sie pamieci o traumatycznym doswiadczeniu drugiej dekady XX wieku. Korpus zróznicowanych gatunkowo utworów napisanych przez swiadków i uczestników Wielkiej Wojny - na przyklad autobiografia Roberta Gravesa Wszystkiemu do widzenia! (1929), powiesci autobiograficzne Siegfrieda Sassoona (Memoirs of an Infantry Officer z 1930 roku) i Her Privates We (1930) Frederica Manninga czy opowiadania Williama Somerseta Maughama z tomu Ashenden: Or the British Agent (1928) - byl w kolejnych dekadach XX i XXI wieku regularnie "uzupelniany" przez nowe teksty autorstwa tych pisarzy i pisarek, dla których pamiec Wielkiej Wojny miala czesto - chociaz nie zawsze5 - charakter kulturowy lub transpokoleniowy (trans-generational), to jest li tylko symboliczny6. Trylogia wojenna Odrodzenie Pat Barker7, a takze Ptasi spiew Sebastiana Faulksa (1993, wyd. pol. 2014), The Children's Book A.S. Byatt (2009), Obce dziecko (2011, wyd. pol. 2012) Alana Hollinghursta i The Paying Guests Sarah Waters (2014) to jedynie kilka powiesci brytyjskich z ostatniego cwiercwiecza, dla których Wielka Wojna jest bezsprzecznie doswiadczeniem konstytutywnym - zarówno tematycznie, jak i fabularnie.

Celem niniejszego artykulu nie jest historycznoliterackie omówienie obecnosci tematu Wielkiej Wojny w pisarstwie autorów pochodzacych z Wysp Brytyjskich, zagadnienia bogato i wielokrotnie juz opracowanego przez rzesze badaczy8. W zamian proponuje analize dwóch narracji (auto)biograficznych: Kathleen and Frank Christophera Isherwooda (1971) oraz Alfred i Emily Doris Lessing (2008, wyd. pol. 2009), które w moim przekonaniu wyraznie ukazuja miedzypokoleniowa trwalosc traumatycznej pamieci o Wielkiej Wojnie. Kategoria szczególnie pomocna bedzie "postpamiec", termin zaproponowany przez Marianne Hirsch na poczatku lat dziewiecdziesiatych minionego wieku9, który w ostatnich dwóch dekadach zrobil oszalamiajaca kariere w naukach humanistycznych, zwlaszcza w tzw. studiach nad trauma, choc, wedlug mojej wiedzy, nie zostal jak dotad zastosowany do badan nad pamiecia pierwszej wojny swiatowej10. Wprawdzie Hirsch w swoich ostatnich pracach wyraznie podkresla, iz na poczatku drugiej dekady XXI wieku postpamiec nie moze byc stosowana wylacznie do opisu transferu traumatycznego doswiadczenia Holokaustu11, ale z wyj a tkiem krytyki postkolonialnej, która coraz s mielej stosuje t e kategori e 12, nadal pozostaje ona "zawlaszczona" przez studia nad Zaglada.

Dwa wybrane przeze mnie przyklady zyciopisania13 zdaja sie stanowic doskonala wrecz ilustracje koncepcji Hirsch. Zarówno Isherwood, jak i Lessing byli dziecmi ofiar Wielkiej Wojny (spelniony zatem zostaje jeden z podstawowych warunków zaistnienia postpamieci, tzn. dystans pokoleniowy), które zinternalizowaly traume okopów, a nastepnie mierzyly sie z sila jej oddzialywania (dlugotrwalym efektem traumy, jak powiedzialaby Hirsch14) przez cale swoje dorosle zycie. Ponadto, w obu przypadkach postpamiec Wielkiej Wojny ma charakter wertykalny, familijny (familial), a nie horyzontalny, afiliacyjny (affiliative)15. W koncu kluczowa zdaje sie tez forma, w której Isherwood i Lessing dokonuja swojego "wyznania" o zinternalizowaniu traumatycznego doswiadczenia rodziców. Pamietnik (memoir), ów mikrogatunek zyciopisania, idealnie spelnia kolejny z warunków róznicujacych postpamiec - mianowicie jest swiadectwem intymistycznej, to znaczy osobistej (a nie historycznej, to jest pozujacej na zobiektywizowana) relacji z przeszloscia16. Innymi slowy, celem niniejszego artykulu jest ukazanie, ze Christopher Isherwood oraz Doris Lessing - choc nigdy wczesniej tak nie zaklasyfikowani - naleza w istocie do grona "strazników traumatycznej indywidualnej i generacyjnej przeszlosci"17, naleza do "pokolenia postpamieci". Jego ambicja jest takze stworzenie impulsu dla innych badaczy do spojrzenia na literature polska i odnalezienie posród jej bohaterów rodzimych czlonków owego pokolenia.

"Swieta Sierota"

Juz sama lektura dzienników Christophera Isherwooda, pisanych w latach 1960-198318, wyraznie ukazuje zasadnicza role pamieci o ojcu - Francisie Bradshawie Isherwoodzie, zwanym przez wszystkich Frankiem, który 8 maja 1915 roku zginal w drugiej bitwie pod Ypres - w zyciu autora Pozegnania z Berlinem. Kiedy na przelomie 1939 i 1940 roku tlumaczy w dzienniku powody swojego wyjazdu do Stanów Zjednoczonych i odmowe wziecia udzialu w rozpoczynajacych sie walkach na frontach drugiej wojny swiatowej (co wielu na Wyspach przyjelo z nieskrywanym oburzeniem), Isherwood wskazuje zródla swo jego pacyfizmu nie w strachu przed walka19, lecz w postawie i smierci ojca na froncie zachodnim:

Moje najwczesniejsze uczucie buntu skierowane bylo przeciwko armii brytyjskiej, za która wraz z matk a podró z owali s my20, oraz nauczycielom w szkole St. Edmund, którzy starali si e , bym uwierzy l w k l amliw a i sentymentaln a wizj e wojny z 1914 r. Swoim z yciem i s mierci a ojciec nauczyl mnie nienawisci do zawodu zolnierza. Pamietam, jak na krótko przed wyjazdem do Francji opowiadal mi, ze bron oficera przydaje sie jedynie do tostowania pieczywa oraz, ze nigdy nie strzelal ze swojego pistoletu, gdyz nie tylko nie potrafil trafic w cel, ale tez nie znosil odglosu wystrzalu21.

Lektura dzienników pokazuje takze, iz Christopher wielokrotnie snil o ojcu w mundurze oficera armii brytyjskiej22 oraz wspominal go przy okazji rocznic i wydarzen okolicznosciowych, jak na przyklad podczas obchodów Memorial Day 31 maja 1982 roku. Siedemdziesiecioosmioletni Isherwood pisal wówczas: "[oto dzien], kiedy z pewnoscia powinienem byc wdziecznym, ze nie musze zliczyc zbyt wielu smiertelnych ofiar [wojny] posród moich najblizszych. Po tylu latach mój ojciec nadal otwiera te bardzo krótka liste"23. W koncu w powie s ciach Isherwooda nie sposób nie odnale zc bohaterów z yj a cych w cieniu Wielkiej Wojny i noszacych po niej gleboka rane, takich jak Eric Vernon i Edward Blake w The Memorial (1932) czy Chris i Friedrich Bergmann w Prater Violet (1945) - choc, co szczególnie interesujace w kontekscie postpamieci, nie sa oni czesto bezposrednimi ofiarami przezycia traumatycznego.

Transmisja miedzypokoleniowej traumatycznej wiedzy oraz doswiadczenia nigdzie w twórczo s ci Isherwooda nie jest jednak tak wyra z na jak w Kathleen and Frank . Ten swoisty przyklad matrio- i patriografii24, pamietnik poswiecony rodzicom pisarza, którego pisanie Isherwood rozpoczal w lutym 1967 roku, mial poczatkowo nosic tytul Hero Father, Demon Mother25 i w samym juz tytule ujawnic jego zasadniczy temat, to znaczy wplyw mitu boha terskiej smierci ojca w okopach Wielkiej Wojny na Christophera. Kathleen and Frank w typowy dla zyciopisania sposób jest gatunkowym mélange: laczy trzecioosobowa narracje26 (auto)biograficzna o Kathleen i Franku (a takze Christopherze) oraz odautorskie komentarze (w nawiasach) z dokumentami osobistymi bohaterów, jak zapiski w dziennikach czy listy27. To jednak nie historia zwiazku miedzy rodzicami Isherwooda na tle póznowiktorianskiej i edwardia n skiej Anglii oraz nie forma pami e tnika s a dla niniejszego artyku l u interesuj a ce, lecz relacja Christophera z "Przeszloscia"28, z pamiecia "Ojca-Bohatera" (Hero-Father), a tak z e sposób, w jaki pisarz demaskuje mechanizmy transmisji traumy i dzia l anie postpamieci Wielkiej Wojny.

Tekstem kluczowym dla odczytania Kathleen and Frank w takiej wlasnie perspektywie jest rozbudowane poslowie, które oryginalnie mialo stanowic ostatni, dziewietnasty rozdzial ksiazki. Isherwood demaskuje w nim dwa typy (post)pamieci. Pierwszy z nich to ten narzucony przez "Innych"29 (the Others), który wymusza na przyszlym pisarzu przyjecie tozsamosci "Swietej Sieroty"30 (a Sacred Orphan). Jest to pamiec jednoczesnie propagandowa i mitologizujaca, która nakazuje odrzucenie tradycyjnej formy zaloby31 oraz dokonuje swoistej heroizacji smierci w okopach. Isherwood wspomina, ze po powrocie do szkoly we wrzesniu 1915 roku zarówno koledzy, jak i nauczyciele przyznali mu nowy status spoleczny, to jest "sieroty po zmarlym bohaterze"32, gwarantujacy zarówno nietykalnosc fizyczna, jak i powszechny szacunek. Owa nowa rola stala sie jednak wkrótce dla Isherwooda "przeklenstwem"33 (curse), a obowiazek nieustannego udowadniania, ze jest "godnym"34 ojca i jego dziedzictwa - doswiadczeniem gleboko opresyjnym.

Kiedy bylem maly, ogromnie nienawidzilem tego ciaglego przypominania nam o nim. Wszyscy mówili, jaki byl doskonaly, jaki bohaterski, jak dobry we wszystkim, co robil. Zawsze byl przedstawiany jako przyklad, którego nigdy nie mozna bylo byc godnym; jesli zrobilem cokolwiek zlego, mówiono mi, ze przynosze mu wstyd. Czesto snil mi sie koszmar, ze on nie umarl i ze wracal, by z nami zamieszkac. Bylem przerazony i chcialem uciec z domu, i schowac sie gdzies, zanim wróci. Zwyczajnie go nienawidzilem35

- wspomina l po latach Richard Isherwood, przywo l uj a c jednocze s nie identyczne wspomnienia brata. Przez dekady Christopher mierzyl sie z narzuconym mu przez matke - "Swieta Wdowe-Matke"36 (a Holy Widow-Mother), rodzine oraz - szerzej - spoleczenstwo (owych "Innych") obrazem ojca i swoista sublimacja traumatycznego wydarzenia, jakim byla jego smierc, podczas gdy próba odrzucenia takiej pamieci o Franku, konczyla sie napadami paniki i niepokoju.

Narracja Kathleen and Frank jest jednak swiadectwem nie tylko zmagania sie z pamiecia Wielkiej Wojny, ale takze odrzucenia jej ciezaru przez Isherwooda. Centralnym doswiadczeniem zdaje sie wizyta pisarza na cmentarzu w Ypres 11 listopada37 1935 roku, który to cmentarz nazywa "wulgarnym sarkofagiem"38. Odwiedzajac miejsce, które swego czasu odgrywalo fundamentalna role w budowaniu jego tozsamosci, trzydziestojednoletni Christopher pozbywa sie wszelkich zludzen co do jego "heroicznosci" i rozpoznaje w nim oraz jego mieszkancach "Anglie - Anglie malych i obskurnych herbaciarni, falszywych souvenirów oraz naganiaczy"39. W konsekwencji Isherwood stwarza na swoje potrzeby nowy obraz ojca, "Anty-Bohaterskiego Bohatera"40 (the Anti-Heroic Hero), który to obraz opiera nie na pamieci tragicznej smierci ojca w okopach, lecz na wspomnieniach Franka jako tego, który opowiadal malemu Christopherowi bajki, rysowal obrazki i bawil sie z nim.

W takiej (performatywnej) perspektywie mundur wojenny jest tylko przebraniem, a Frank artyst a , który "porzuca malarstwo, muzyk e oraz pisanie" i "po s wi e ca si e antywojennej maskaradzie"41. Smierc Franka na polu bitwy jest w tym nowym modelu pamieci stworzonym przez Isherwooda ukoronowaniem artystycznego wystepu ojca: "nabierajac wszystkich (z wyjatkiem Christophera), ze jest Ojcem-Bohaterem, [Frank] w istocie ujawnia absurdalnosc wojennej mistyki oraz podnioslej adoracji wojny oraz smierci"42. Owa subwersywna optyka wszystkie wojenne dzialania Franka interpretuje na nowo: ojciec rysuje po rozkazach, by zademonstrowac swoja pogarde dla nich, robi na drutach podczas bombardowania okopów, bagnet wykorzystuje wylacznie do tostowania chleba, a laski oficerskiej (swagger cane) nie uzywa - jak twierdzi raport - po to, by nakierowac swoich ludzi na odpowiednie pozycje wroga, lecz aby, poslugujac sie nia niczym paleczka dyrygencka w operze lub fi lharmonii, os mieszy c wagnerowsk a w stylu ide e bohaterskiej s mierci43. Taka reinterpretacja mitu i pamieci Wielkiej Wojny44 umozliwia Christopherowi uwolnienie sie od tych narzuconych mu przez "Innych"; co wiecej, daje przyzwolenie na - wspomniana juz wczesniej - postawe pacyfistyczna i swobodna oraz pozbawiona poczucia winy identyfikacje z Niemcami, ziemia ojca (Vaterland), a nie wylacznie Anglia, ziemia matki (Motherland). Ostatecznie ta nowa pamiec daje Isherwoodowi instrumenty do oporu przed wplywem matki (w takich dziedzinach, jak religia i poglady polityczne, kariera, zycie osobiste) i unikni e cie losu jego mentora, Edwarda Morgana Forstera45.

Kathleen and Frank odgrywa szczególna role w procesie mierzenia sie Isherwooda z pami e ci a (czy wr e cz pami e ciami) i traum a Wielkiej Wojny. To bowiem podczas prac nad ksiazka, przegladajac listy wymieniane na przestrzeni dekad pomiedzy swymi rodzicami, Isherwood na nowo odczytuje dwa listy pisane z frontu. W tym z 15 marca 1915 roku Frank odpowiada na niepokój Kathleen zwiazany ze szkolnymi wynikami Christophera: "Mysle, ze nie ma wielkiego znaczenia, czego Christopher uczy sie, tak dlugo, jak pozostaje soba, zachowuje swoja indywidualnosc i rozwija sie po swojemu"46. Niecaly miesiac pózniej, 9 kwietnia, Frank powraca do tematu szko l y: "Wys l anie go do szko l y [z internatem] mia l o na celu, by tak powiedziec, wyprostowanie go, uczynienie z niego chlopca jak inni i, koniec konców, nie wiem, czy to w ogóle jest potrzebne i czy tego chcemy; ja, ze swojej strony wolalbym go widziec takim, jakim jest"47. Jak twierdzi w akapitach konczacych swój pamietnik o rodzicach, to w tych listach, pisanych na kilka miesiecy przed smiercia, odnalazl swoiste "blogoslawienstwo" ojca i potraktowal je jako posmiertna akceptacje zyciowych wyborów48, a jednoczesnie ostateczne pozegnanie sie z traumatyczna (i formulujaca wobec niego konkretne oczekiwania) pamiecia Wielkiej Wojny.

W notatkach Isherwooda przechowywanych w Harry Ransom Center w Austin uwaz ny czytelnik odnajdzie fragment z dziennika Kathleen, który ostatecznie nie znalazl sie w oddanej do druku wersji Kathleen and Frank. 15 wrzesnia 1904 roku Kathleen pisze: "Królowa Wloch syn o 23.00. Christopher jest tylko o dwa tygodnie mlodszy od przyszlego cara i trzy tygodnie starszy od przysz l ego króla W l och"49 [brak interpunkcji w oryginale]. Ponizej, w nawiasie, Isherwood zapisuje nastepujacy komentarz: "«Przyszly car» zostal oczy wiscie zamordowany wraz ze swoim ojcem i matka w 1918 roku, podczas gdy «przyszly król Wloch» rzadzil tylko przez miesiac w 1946 roku i zostal nastepnie pozbawiony tronu i wygnany"50. Czytaj a c te s l owa, nie sposób nie odnie sc wra z enia, z e to w l a s nie skomplikowana relacja z pamiecia Wielkiej Wojny i smiercia Franka byc moze uratowala Christophera przed zostaniem ofiara kolejnego swiatowego konfliktu i podzieleniem tragicznego losu znacznej czesci jego pokolenia.

"Trucizna plynaca w moich zylach"

Trzydziesci siedem lat po synowskim pamietniku51 Isherwooda Doris Lessing, brytyjska laureatka literackiej Nagrody Nobla z 2007 roku, opublikowala ksiazke Alfred i Emily - historie zycia swoich rodziców, która - podobnie jak Kathleen and Frank - stanowi szczególne swiadectwo wieloletniego zmagania sie pisarki z zaposredniczona trauma Wielkiej Wojny. O zjawisku tym Lessing pisala juz wczesniej52, dajac mu szczególny wyraz w pierwszym tomie swojej autobiografii zatytulowanej Pod skóra (1994, wyd. pol. 2010). W rozdziale otwierajacym historie zycia pisarki od narodzin do 1949 roku Lessing okresla siebie jako osobe wychowujaca sie w rodzinie "okaleczonej" przez Wielka Wojne oraz te, w której zylach plynela wojenna trucizna, zanim jeszcze nauczyla sie mówic53. Fragment ten zawiera ponadto wlasna definicje tego, co zaledwie rok wczesniej Marianne Hirsch nazwala postpamiecia:

Wszyscy jestesmy stworzeni przez wojne, powykrzywiani i wypaczeni przez wojne. (...) Zwyklam zartowac, ze to wojna przyniosla mnie na swiat, ze stanowilam ich [rodziców], umordowanych niekonczacymi sie rozmowami o wojnie, próbe przed nia obrony. Ale to nie byl zart. Zawsze czulam, ze nad moim dziecinstwem unosila sie jakas czarna chmura, cos w rodzaju gazu bojowego54.

W swojej autobiografii Lessing dokonuje podwójnej diagnozy. Po pierwsze, rozpoznaje swoich rodziców jako ofiary Wielkiej Wojny, okaleczone przez konflikt zarówno fizycznie, jak i psychicznie. Ojciec pisarki, Alfred Tayler, przez reszte swojego zycia cierpial z powodu nerwicy frontowej (shell shock) oraz chorób zwiazanych z amputowana mu ponizej kolana noga. Nigdy nie spelnil swoich marzen z mlodosci i spedzil wiekszosc swojego zycia - chory i g le boko nieszcz es liwy - na afryka n skiej farmie. Wielka Wojna nie oszcz e dzi l a te z Emily McVeagh. Po stracie narzeczonego, którego okret zatopil niemiecki pancernik, matka Lessing zgodzila sie wyjsc za maz za rannego zolnierza, którym opiekowala sie w szpitalu (to jest Alfreda Taylera) i postanowila porzucic doskonale zapowiadajaca sie kariere, opuscic Anglie oraz zalozyc rodzine. Jak potwierdza pisarka, wszystkie te zyciowe wybory okazaly sie dla Emily McVeagh wylacznie frustrujace. Druga diagnoza dotyczy jednak samej Lessing. To ona - przez "bliskosc bólu, depresji (...), obrazów i historii rodzinnych"55 - zinternalizowala owo kolektywne wydarzenie traumatyczne i stala sie czlonkiem pokolenia postpamieci Wielkiej Wojny.

Alfred i Emily stanowi szczególny rozdzial w zmaganiu sie Lessing z zaposredniczona trauma wojny. We wstepie do ksiazki noblistka wyraznie artykuluje powód, dla którego zdecydowala sie napisac historie (a raczej historie) swoich rodziców:

Wojna, Wielka Wojna. Wojna, która miala zakonczyc wszystkie wojny, stale unosila sie nad moim dziecinstwem. Okopy byly dla mnie tak samo prawdziwe jak to wszystko, co widzialam dookola. I nadal jestem w tym samym miejscu; nadal staram sie wyzwolic spod jarzma tego potwornego dziedzictwa, staram sie uwolnic56.

Te wolnosc Lessing stara sie takze pozyskac dla swoich rodziców; stad pierwsza czesc ksiazki, zatytulowana Alfred i Emily: nowela, stanowi swoista fantazje biograficzna, to jest opowiada o tym, jak potoczyloby sie zycie jej rodziców, gdyby Wielka Wojna nie wybuchla57.

Alfred nie zostaje zmobilizowany i wyslany na front zachodni, lecz pozostaje na swojej ukochanej angielskiej wsi, staje sie zamoznym rolnikiem, zeni sie z miejscowa dziewczyna oraz ma liczne potomstwo. Emily wychodzi za maz za swojego narzeczonego, kardiologa Williama Martina-White'a, a po jego smierci spelnia sie jako wyzwolona od spolecznych konwenansów aktywistka spoleczna i edukatorka (tym samym staje sie typowa bohaterka powiesci i opowiadan Lessing). Pisarka spelnia zatem zyczenie matki, która, z wyrzutem wobec meza i dzieci, czesto formulowala je w nastepujacy sposób: "Gdybym tylko mogla na nowo przezyc moje najlepsze lata..."58.

Druga czesc gatunkowej hybrydy Lessing zatytulowana jest z kolei Alfred i Emily: dwa zycia i zdeterminowana nie przez to, co moglo bylo sie wydarzyc, a przez to, co zdarzylo sie naprawde. Skladajaca sie z serii szkiców o Alfredzie i Emily oraz ich trudnych relacjach z córk a w ci a gu lat, cz esc ta - pomimo swojej historycznej i faktografi cznej adekwatno s ci - mo z e by c , paradoksalnie, odczytywana jako sztuczna, czy tez zast e pcza, wobec "prawdziwej" historii opowiedzianej w czesci pierwszej - podobnie jak drewniana noga Alfreda Taylera stanowi wylacznie nieudany substytut tej prawdziwej rozszarpanej przez szrapnel.

Szczególna kompozycja wspomnien Lessing buduje skomplikowana dynamike miedzy prawda a zmysleniem oraz ambiwalentny stosunek do Wielkiej Wojny. Gdyby konflikt nie wybuchl w 1914 roku, Doris nigdy by sie nie narodzila i nie stworzyla Anny Wulf oraz innych licznych powiesciowych bohaterek. Co najwyzej jej (potencjalna tylko) matka przezylaby swoje zycie niczym bohaterka ksiazek Lessing, lecz - sluszne pytanie - kto by wów czas owe ksiazki napisal? Z drugiej jednak strony w samym kontekscie narodzin pisarki odnalezc mozna swoiste "skazanie" na traume i jej konstytutywny dla zycia pisarki charakter.

Juz w pierwszych zdaniach "prawdziwej", drugiej czesci wspomnien Lessing raz jeszcze powraca do tematu "potwornego dziedzictwa"59 Wielkiej Wojny, która uczynila z jej ojca fizycznego i emocjonalnego inwalide, wspominajacego przy sniadaniu, ze znów snil o swych zabitych w okopach kolegach, o "Tommym, Johnnym, czy Bobiem"60. Choc bez widocznych blizn, Emily byla "ofiara wojny w tym samym stopniu co ojciec"61, pisze Lessing. I dodaje: "Nic z tego, co opowiada l a o sobie, lub co inni o niej opowiadali (...) nie la czy si e z tym, kim [po wojnie] sta l a si e moja matka. Nic nie pasuje, jak gdyby nie byl a jedn a , a kilkoma kobietami"62. W jednym ze wspomnien zawartych w ksiazce Alfred bezblednie zdaje sie okreslac rozmiar oraz sile razenia wojennej traumy i jej wplyw na powojenne zycie jego oraz Emily: "Gdyby szrapnel mnie wczesniej nie dosiegnal, umarlbym razem z nimi [kolegami broni; ranny Alfred zostal odtransportowany do szpitala w Londynie, podczas gdy wiekszosc jego oddzialu zginela w bitwie pod Somma - przyp. R.K.]. Czasem zastanawiam sie, czy tak nie byloby lepiej"63.

Sama Lessing jest oczywiscie nie tylko dzieckiem, ale tez trzecia, choc cicha, ofiara Wielkiej Wojny. To Wielka Wojna wlasnie doprowadzila do spotkania rodziców pisarki w Royal Free Hospital w Hampstead, gdzie op l akuj a ca narzeczonego siostra McVeagh pochylila sie nad rannym i pozbawionym nogi zolnierzem, i to jej wspomnienia mialy zasadniczy wplyw na powojenne zycie Alfreda i Emily oraz ich relacje z córka. W cierpieniu fizycznym i emocjonalnym obojga, frustracji i rozczarowaniu z powodu utraconych szans, blednych wyborach zyciowych podyktowanych wojenna zawierucha upatruje Lessing swoja "nienawisc"64 do rodziców - afekt, z którym mierzyla sie przez cale swoje dziecinstwo oraz dorosle zycie i którego swiadectwo mozna z latwoscia znalezc na kartach jej ksiazek. W tym sensie bez watpienia mozna spojrzec na Alfreda i Emily jako na terapeutyczna, czy katarktyczna wrecz, próbe pogodzenia sie z rodzicami oraz zrozumienia ich powojennej kondycji. To bowiem nie gniew, a subtelna czulosc wobec matki zdaje sie towarzyszyc ostatnim scenom ksiazki; sama zas Emily, slowami jednego z lotników RAF, którymi opiekuje sie podczas drugiej wojny swiatowej, zostaje okreslona - czemu pisarka nie zaprzecza - mianem "równej babki" ( a real sport ). W szerszej natomiast perspektywie narracja Lessing to próba rozstania sie z dziedzictwem postpamieci i uwolnienia sie od ciezaru traumatycznego doswiadczenia Wielkiej Wojny. Stanowi tez, bez watpienia, swoiste pozegnanie - jest bowiem Alfred i Emily ostatnia ksi az k a , któr a Doris Lessing wyda l a za swojego z ycia. Ostatnia, jaka kiedykolwiek napisala.

Et après?

Pod koniec Pozegnalnego uklonu (1917, wyd. pol. 2012), zbioru osmiu opowiadan Arthura Conan Doyla poswieconych Sherlockowi Holmesowi, slynny detektyw zwraca sie do swojego towarzysza, doktora Watsona, w nastepujacy sposób:

Dobry stary Watsonie! Jestes jedynym stalym punktem w tych zmiennych czasach. Ze wschodu nadchodzi wiatr; wiatr, jaki jeszcze nigdy nie wial nad Anglia. Bedzie lodowaty i gorzki, Watsonie, i wielu z nas mo z e zwali c si e pod jego naporem. Lecz, mimo wszystko, to wiatr zes l any przez Boga i kiedy burza w koncu ustanie, promienie slonca spoczna na czystszej, lepszej i silniejszej ziemi65.

Pod koniec wojny ta optymistyczna teza o oczyszczajacym charakterze konfliktu zdawac sie musiala pisarzowi - rozpaczajacemu po stracie syna Kingsleya - wyjatkowo nieadekwatna. Co wiecej, jak pokazuje niniejszy artykul, w rodzinach tych, którzy znalezli sie wówczas w sercu wojennej zawieruchy, pamiec o burzy przetrwala i przez kolejne dekady odgrywala centralna role w budowaniu miedzypokoleniowych relacji. Analiza pamietników Christophera Isherwooda i Doris Lessing zaprezentowana wyzej stanowi zatem swoiste zaproszenie do dalszych studiów - zarówno na gruncie literatur anglojezycznych, jak i literatury polskiej - nad stra z nikami traumatycznej indywidualnej i generacyjnej pami e ci Wielkiej Wojny - w nowym, szerszym polu tak zwanej postpamieci. Piszac w 1921 roku o Wielkiej Wojnie, Marc Bloch, jeden z uczestników kon fl iktu i jeden z najbardziej przenikliwych jego analityków, apelowal: "Ktokolwiek mógl i potrafil cos dostrzec, powinien zebrac swoje notatki albo zaczac spisywac wspomnienia"66. W stulecie wybuchu pierwszej wojny swiatowej owe notatki czy wspomnienia zdaja sie czekac na - tak oczekiwane przez Blocha - cenne spostrzezenia badaczy tekstów kultury.

Footnote

1 Zjawisko to nie jest typowe dla wszystkich krajów byl ego Imperium Brytyjskiego, których obywatele walczyli i gin e li na frontach Wielkiej Wojny. W swojej ksi az ce Uraz przetrwania Anna Branach-Kallas zwraca uwag e , iz w literaturze kanadyjskiej przez ponad cztery dziesieciolecia (tj. od drugiej polowy lat trzydziestych do drugiej polowy lat siedemdziesiatych XX wieku) na temat Wielkiej Wojny panowala calkowita cisza. Wina za te literacka amnezje Branach-Kallas obarcza traume drugiej wojny swiatowej oraz zmiany spoleczne i polityczne dokonujace sie w Kanadzie w tym okresie (m.in. migracja oraz budowa odrebnej wobec Wielkiej Brytanii tozsamosci narodowej). Zob. A. Branach-Kallas, Uraz przetrwania. Trauma i polemika z mitem pierwszej wojny swiatowej w powiesci kanadyjskiej, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikolaja Kopernika, Torun 2014, s. 245.

2 A. Assmann, Re-framing Memory: Between Individual and Collective Forms of Constructing the Past, [w:] K. Tilmans, F. van Vree, J. Winter (red.), Performing the Past: Memory, History and Identity in Modern Europe, Amsterdam University Press, Amsterdam 2010, s. 35-50. We wczesniejszym tekscie, Cztery formy pamieci z 2002 roku, Assmann dzieli pamiec na indywidualna, pokolen, zbiorowa oraz kulturowa. Zob. A. Assmann, Cztery typy pamieci, przel. K. Sidowska, [w:] eadem, Miedzy historia a pamiecia. Antologia, red. M. Saryusz-Wolska, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2013, s. 39-57.

3 Obowia zkowy komponent egzaminów GCSE (General Certifi cate of Secondary Education) z zakresu literatury angielskiej.

4 W niniejszym artykule tytul y b e d a podawane w oryginalnym zapisie, chyba z e teksty zosta l y przet l umaczone na jezyk polski (wówczas tytul tlumaczenia). Ponadto, o ile nie zaznaczono inaczej, wszystkie tlumaczenia z j e zyka angielskiego na j e zyk polski w t l umaczeniu autora artyku l u.

5 Pat Barker wielokrotnie podkres lal a, z e jej zainteresowanie Wielka Wojna mial o z ródl a w wojennych dos wiadczeniach dziadka. Zob. R. Nixon, P. Barker, An interview with Pat Barker, "Contemporary Literature" 2004, vol. 45, no. 1, s. 6.

6 W przeciwie n stwie do pami e ci spo l ecznej, która wed l ug Assmann jest mi e dzypokoleniowa, gdy z oparta na bezposrednim transferze indywidualnego doswiadczenia kolejnemu pokoleniu. A. Assmann, Re-framing Memory..., s. 35-50.

7 Odrodzenie (1991, wyd. pol. 1998), The Eye in the Door (1993), The Ghost Road (1995).

8 Na przykl ad P. Fussell, The Great War and Modern Memory, Oxford University Press, Oxford 1975; S. Hynes, A War Imagined: The First World War and English Culture, Collier Books, New York 1992; A. Barlow, The Great War in British Literature, Cambridge University Press, Cambridge 2010.

9 W artykule: M. Hirsch, Family Pictures: Maus, Mourning and Post-Memory, "Discourse" 1992-1993, no. 15 (2), s. 3-29.

10 Choc o pamieci pierwszej wojny swiatowej w literaturze anglojezycznej, obok wspomnianej wczesniej Anny Branach-Kallas, pisala ostatnio Marzena Sokolowska-Paryz (zob. eadem, Reimagining the War Memorial, Reinterpreting the Great War: The Formats of British Commemorative Fiction, Cambridge Scholars Publishing, Newcastle upon Tyne 2012), zadna z badaczek nie odwoluje sie do terminologii Hirsch. Z kolei w refleksjach nad dyskursem postzaleznosciowym zebranych przez Ryszarda Nycza w ksiazce Kultura po przejsciach, osoby z przesz l o s ci a . Polski dyskurs postzale z no s ciowy - konteksty i perspektywy badawcze nie pojawia si e w ogóle pamiec Wielkiej Wojny.

11 Hirsch zwraca uwage na inne kolektywne wydarzenia traumatyczne poddajace sie opisowi za pomoca kategorii postpamieci: pólnocnoamerykanskie niewolnictwo, dyktatury w krajach Ameryki Lacinskiej, dyktature apartheidu w Republice Poludniowej Afryki, dyktatury komunistyczne, ludobójstwa (Bosnia, Rwanda, Kambodza) czy "stracone pokolenie" Aborygenów. Zob. M. Hirsch, The Generation of Postmemory: Writing and Visual Culture after the Holocaust, Columbia University Press, New York 2012, s. 18-19.

12 Np. C. Marquis, Crossing Over: Postmemory and the Postcolonial Imaginary in Andrea Levy's "Small Island" and "Fruit of the Lemon", "EnterText" 2012, no. 9, s. 31-52.

13 "Zyciopisanie", pierwotnie termin ukuty przez Henryka Bereze, zastosowany do opisu scislego zwiazku miedzy zyciem a twórczoscia Edwarda Stachury, stanowi moja propozycje terminologiczna na okreslenie kategorii life-writing, swoistej ponadgatunkowej jakosci obejmujacej wszelkie praktyki w obszarze tzw. (auto)biografizmu - autobiografie, biografie, dziennik, wspomnienia, powiesc biograficzna, jak i wszelkie gatunki graniczne. Ów termin stosowany przez krytyke anglojezyczna anuluje tradycyjny podzial na fikcje-niefikcje, widzac w kazdej (auto)biograficznej formie amalgamat prawdy i zmyslenia. Ponadto, jak slusznie zauwaza Miroslawa Buchholtz, "nie podkresla róznic gatunkowych uzaleznionych od kategorii tak niepewnej jak tozsamosc czy podobienstwo podmiotu piszacego i opisywanego" (M. Buchholtz, Henry James i sztuka auto/ biografii, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikolaja Kopernika, Torun 2011, s. 19). Jego najczesciej stosowany polski odpowiednik, tzn. "literatura dokumentu osobistego" (M. Czerminska, O autobiografii i autobiograficznosci, [w:] eadem (red.), Autobiografia, Slowo/obraz terytoria, Gdansk 2009, s. 12) sluzy glównie do opisu postaw i form autobiograficznych (zarówno w zakresie "autofikcji", jak i literatury faktu) - stad mój postulat, by zastapic go szersza pojeciowo kategoria "zyciopisania". Wsród potencjalnych nowych polskich odpowiedników warty rozwazenia pozostaje takze termin "auto/biografia" (M. Buchholtz, op. cit., s. 19-43).

14 M. Hirsch, The Generation of Postmemory..., s. 34.

15 Ibidem, s. 22-23. Wedlug Hirsch przykladem postpamieci afiliacyjnej jest Austerlitz W.G. Sebalda - tam narrator slyszy traumatyczna opowiesc nie od czlonka rodziny, lecz osoby niespokrewnionej. Ibidem, s. 41.

16 M. Hirsch, Family Pictures..., s. 8.

17 Eadem, The Generation of Postmemory..., s. 1.

18 Wydane w trzech tomach pod redakcja Katherine Bucknell w 1996, 2010 i 2012 roku.

19 W 1938 roku Isherwood odbyl podróz do Chin, by zebrac materialy do ksiazki Journey to a War o trwajacej wówczas juz od roku wojnie chinsko-japonskiej, wiec strach z pewnoscia nie stanowil w przypadku jego decyzji podstawowej motywacji. Ponadto, nie mozna zlekcewazyc faktu, iz wieloletni partner Isherwooda, Heinz Neddermeyer, po nieudanej próbie wyjazdu z faszystowskich Niemiec zostal wcielony do armii Hitlera. Isherwood doskonale zdawal sobie sprawe z tego, ze musialby walczyc przeciwko Heinzowi (wpis z 17 wrzes nia 1942 roku). Zob. K. Bucknell, Introduction, [w:] C. Isherwood, Diaries. Volume One: 1939-1960, Michael di Capua Books & HarperCollins Publishers, New York 1996, s. xii.

20 Francis Bradshaw Isherwood byl zawodowym zolnierzem i rodzina (Kathleen wraz z synami Christopherem oraz Richardem) podrózowala za nim do kolejnych jednostek w Strensall, Frimley i Limerick.

21 C. Isherwood, Diaries. Volume One..., s. 5.

22 Na przyklad 13 wrzesnia 1952 roku. "Czy jestes samotny tato?", pyta Isherwood w snie. "Tak", odpowiada Frank. "Ja tez, nie przejmuj sie. Przyzwyczaisz sie do tego". Zob. ibidem, s. 451.

23 C. Isherwood, Liberation. Diaries. Volume Three: 1970-1983, HarperCollins Publishers, New York 2010, s. 682.

24 G.T. Couser, Memoir: An Introduction, Oxford University Press, Oxford 2012, s. 154.

25 C. Isherwood, Liberation..., s. 119. Po konsultacjach z bratem Richardem, któremu pisarz regularnie wysylal kolejne czesci maszynopisu, oraz swoim partnerem Donem Bachardym, Isherwood zdecydowal sie na tytul zawierajacy wylacznie imiona rodziców. W lipcu i sierpniu 2014 roku, podczas pobytu w Harry Ransom Center w Austin, gdzie zdeponowana zostal a czesc archiwów Christophera Isherwooda, mial em moz liwosc zapoznac sie z maszynopisem Kathleen and Frank oraz korespondencja jego dotyczaca. Pobyt w Harry Ransom Center byl mozliwy dzieki wsparciu Wydzialu Filologicznego UJ.

26 Typowa dla wszystkich narracji autobiograficznych Isherwooda, to jest Kathleen and Frank, Christopher and His Kind (1976) oraz My Guru and His Disciple (1980). W ten sposób Isherwood moze byc postrzegany jako jeden z pionierów trzecioosobowych narracji autobiograficznych uprawianych dzis przez np. J.M. Coetzeego czy Salmana Rushdiego.

27 Nie tylko te wymieniane miedzy Kathleen a Frankiem, lecz takze innego rodzaju korespondencje, np. listy ojca Kathleen do Franka czy oficjalna korespondencje dotyczaca zaginiecia i smierci Franka w okopach.

28 Isherwood pisze o narzuconej heroicznej wizji historii jako o "Przeszlosci" wlasnie (the Past). C. Isherwood, Kathleen and Frank, Vintage Books, London 2013, s. 2.

29 Ibidem, s. 502.

30 Ibidem.

31 Chocby tych opisanych przez Zygmunta Freuda czy Elisabeth Kübler-Ross.

32 C. Isherwood, Kathleen..., s. 501.

33 Ibidem, s. 502.

34 Ibidem.

35 Ibidem, s. 502-503.

36 Ibidem, s. 506.

37 To jest w tzw. "dzien zawieszenia broni" (Armistice Day), czyli swieto zakonczenia pierwszej wojny swiatowej, którego Isherwood gleboko nienawidzil i nazywal "Dniem Innych" (the Day of the Others). Ibidem, s. 505.

38 Ibidem.

39 Ibidem.

40 Ibidem, s. 503. O antyheroicznej figurze ojca-zolnierza Wielkiej Wojny w polskich tekstach kultury (Wielopole, Wielopole Tadeusza Kantora) pisze przekonujaco Wojciech Szymanski (zob. W. Szymanski, Obraz Wielkiej Wojny. MS 101 i homoeroiczna pamiec figuratywna, [w:] A. Smolak (red.), Grolsch - Artboom Festival w Krakowie. Twierdza Kraków, 15-29 czerwca 2012, Krakowskie Biuro Festiwalowe, Kraków 2012, s. 43-49. Tym samym, dzieki analizie Szymanskiego, mozna zaobserwowac identyczny motyw narracyjny u Isherwooda i Kantora, co z kolei stwarza interesuj a cy kontekst komparatystyczny.

41 C. Isherwood, Kathleen..., s. 503.

42 Ibidem.

43 Ibidem, s. 504.

44 Paradoksalnie smierc ojca umozliwia bohaterowi Kathleen and Frank stanie sie Christopherem Isherwoodem, jakiego znamy z jego autobiografii oraz ksiazek: Briana Finneya Christopher Isherwood: A Critical Biography (1979), Jonathana Freyera Christopher Isherwood (1978) oraz Johna Lehmanna Christopher Isherwood: A Personal Memoir (1989).

45 W przeciwienstwie do Isherwooda, Edward Morgan Forster, który pelnil dla mlodszego pisarza funkcje mentora, nigdy nie wyzwolil sie spod opresyjnego wplywu matki. Na te róznice miedzy Isherwoodem a Forsterem zwraca uwage Wendy Moffat we wstepie do najnowszej biografii Forstera. Zob. W. Moffat, A Great Unrecorded History: A New Life of E.M. Forster, Farrar, Straus and Giroux, New York 2010, s. 3-21.

46 C. Isherwood, Kathleen..., s. 448.

47 Ibidem, s. 452.

48 Isherwood zdaje sobie sprawe, ze jest to jego projekcja. W innym miejscu przyznaje, ze piecdziesiecio- czy szescdziesiecioletni Frank mialby spore trudnosci z zaakceptowaniem pacyfizmu, marksizmu i homoseksualizmu syna. Zob. ibidem, s. 506.

49 "Christopher Isherwood Collection", "Extracts from Kathleen's diaries", Box. 1, folder 5, Harry Ransom Center, The University of Texas at Austin.

50 Ibidem.

51 Termin filial narrative odnoszacy sie do pamietników dziecka o rodzicach moze byc, ze wzgledu na plec autora lub autorki, definiowany jako pamietnik synowski lub córczyny.

52 W swojej beletrystyce i twórczosci eseistycznej, chocby w Martha Quest oraz A Small Personal Voice (rozdzial "My Father").

53 "The poison running in my veins from before I could speak" w: D. Lessing, Under My Skin. Volume One of My Autobiography to 1949, Harper Perennial, New York 1995, s. 10.

54 Ibidem.

55 M. Hirsch, The Generation of Postmemory..., s. 36-37.

56 D. Lessing, Alfred and Emily, Harper Perennial, New York 2008, s. viii.

57 Co szczególnie interesujace, w fantazji Lessing wojna wprawdzie nie toczy sie w Europie Zachodniej, lecz zbrojne konflikty trawia Cesarstwo Austro-Wegierskie oraz Imperium Osmanskie. Ibidem, s. 83-84.

58 Ibidem, s. 24.

59 Ibidem, s. 152.

60 Ibidem, s. 154. W innym miejscu Alfred mówi: "Mysle o nich, tak. Nie ma dnia, zebym o nich nie myslal, ach, tacy wspaniali chlopacy...". Ibidem, s. 259.

61 Ibidem, s. 172.

62 Ibidem, s. 156.

63 Ibidem, s. 259.

64 D. Lessing, Under My Skin..., s. 29-30.

65 A.C. Doyle, His Last Bow, [w:] idem, Sherlock Holmes: The Complete Novels and Stories, t. 2, Bantam Classic, London 1986, s. 507.

66 M. Bloch, Rozwazania historyka o plotce wojennej, [w:] idem, Dziwna kleska, przel. K. Marczewska, Oficyna Naukowa, Warszawa 2008, s. 304. Dziekuje Wojciechowi Szymanskiemu za odeslanie mnie do ksiazki Blocha.

References

Bibliografia

Assmann A., Cztery typy pamieci, przel. K. Sidowska, [w:] eadem, Miedzy historia a pamiecia. Antologia, red. M. Saryusz-Wolska, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2013.

Assmann A., Re-framing Memory: Between Individual and Collective Forms of Constructing the Past, [w:] K. Tilmans, F. van Vree, J. Winter (red.), Performing the Past: Memory, History and Identity in Modern Europe, Amsterdam University Press, Amsterdam 2010.

Barlow A., The Great War in British Literature, Cambridge University Press, Cambridge 2010.

Bloch M., Rozwazania historyka o plotce wojennej, [w:] idem, Dziwna kleska, przel. K. Marczewska, Oficyna Naukowa, Warszawa 2008.

Branach-Kallas A., Uraz przetrwania. Trauma i polemika z mitem pierwszej wojny swiatowej w powiesci kanadyjskiej, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikolaja Kopernika, Torun 2014.

Buchholtz M., Henry James i sztuka auto/biografii, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikolaja Kopernika, Torun 2011.

Bucknell K., Introduction, [w:] C. Isherwood, Diaries. Volume One: 1939-1960, Michael di Capua Books & HarperCollins Publishers, New York 1996.

Couser T.G., Memoir: An Introduction, Oxford University Press, Oxford 2012.

Czerminska M., O autobiografii i autobiograficznosci, [w:] eadem (red.), Autobiografia, Slowo/obraz terytoria, Gdansk 2009.

Doyle A.C., His Last Bow, [w:] idem, Sherlock Holmes: The Complete Novels and Stories, t. 2, Bantam Classic, London 1986.

Finney B., Christopher Isherwood: A Critical Biography, Faber & Faber, London 1979.

Fryer J., Christopher Isherwood, Doubleday, Garden City, NY 1978.

Fussell P., The Great War and Modern Memory, Oxford University Press, Oxford 1975.

Hirsch M., Family Pictures: Maus, Mourning and Post-Memory, "Discourse" 1992-1993, no. 15 (2).

Hirsch M., The Generation of Postmemory: Writing and Visual Culture after the Holocaust, Columbia University Press, New York 2012.

Hynes S., A War Imagined: The First World War and English Culture, Collier Books, New York 1992.

Isherwood C., Diaries. Volume One: 1939-1960, Michael di Capua Books & HarperCollins Publishers, New York 1996.

Isherwood C., Kathleen and Frank, Vintage Books, London 2013.

Isherwood C., Liberation. Diaries. Volume Three: 1970-1983, HarperCollins Publishers, New York 2010.

Lehmann J., Christopher Isherwood: A Personal Memoir, Holt Rinehart & Winston, Boston, MA 1989.

Lessing D., Alfred and Emily, Harper Perennial, New York 2008.

Lessing D., Under My Skin. Volume One of My Autobiography to 1949, Harper Perennial, New York 1995.

Marquis C., Crossing Over: Postmemory and the Postcolonial Imaginary in Andrea Levy's "Small Island" and "Fruit of the Lemon", "EnterText" 2012, no. 9.

Moffat W., A Great Unrecorded History. A New Life of E.M. Forster, Farrar, Straus and Giroux, New York 2010.

Nixon R., Barker P., An interview with Pat Barker, "Contemporary Literature" 2004, vol. 45, no. 1.

Nycz R. (red.), Kultura po przejsciach, osoby z przeszloscia. Polski dyskurs postzaleznosciowy - konteksty i perspektywy badawcze, Universitas, Kraków 2011.

Sokolowska-Paryz M., Reimagining the War Memorial, Reinterpreting the Great War: The Formats of British Commemorative Fiction, Cambridge Scholars Publishing, Newcastle upon Tyne 2012.

Szymanski W., Obraz Wielkiej Wojny. MS 101 i homoeroiczna pamiec figuratywna, [w:] A. Smolak (red.), Grolsch - Artboom Festival w Krakowie. Twierdza Kraków, 15-29 czerwca 2012, Krakowskie Biuro Festiwalowe, Kraków 2012.