Maatschappelijke onrust en de toekomst van bewaken en beveiligen

Abstract

Social unrest and the future of surveillance and protection

In this contribution, the authors outline current threats against politicians and policymakers in the Netherlands and consider it unlikely that these threats will decrease in the coming years. Subsequently, they describe the development of the protection and surveillance framework into a new framework. The authors recognize the significant pressure on this frameworks’ capacity and regard it as a last resort for threats that they consider unacceptable. This requires a twofold response: on the one hand, investing in the frameworks’ capacity, and on the other hand, reducing the threat. It is commendable that the Public Prosecution Service sets boundaries and that individuals who pose threats are being punished. At the same time, the authors emphasize the importance of public support for our representatives and policies to deal with the threat itself.

In deze bijdrage schetsen we de huidige bedreigingen van politici en beleidsmakers en achten we het onwaarschijnlijk dat deze de komende jaren zullen afnemen. Daarnaast beschrijven we de ontwikkeling van het domein bewaken en beveiligen in de richting van een nieuw stelsel beveiligen van personen. We constateren dat de druk op dit stelsel groot is en dat het stelsel een ultimum remedium is voor bedreigingen die onacceptabel zijn in een democratische rechtsstaat. Dit vraagt om een dubbel antwoord: enerzijds het investeren in beveiligingscapaciteit en anderzijds het verminderen van de bedreigingen. Wat betreft dat laatste is het goed dat het Openbaar Ministerie grenzen stelt, dat steeds meer bedreigers gestraft worden en dat hiermee ook duidelijk wordt dat het bedreigen van politici, journalisten, advocaten, officieren van justitie of rechters niet geaccepteerd wordt. Tegelijkertijd is het nodig om maatschappelijke steun te genereren voor bedreigde dragers van de democratische rechtsorde en de preventieve en repressieve aanpak van de bedreigers zelf.

Toenemend wantrouwen en onrust

De afgelopen jaren is er onder burgers sprake van toenemend wantrouwen in de overheid en instituties en van maatschappelijke onrust rond tal van binnenlandse en internationale vraagstukken. Het wantrouwen en de onrust hebben onder andere geleid tot harder taalgebruik in de samenleving en een toename van digitale en fysieke bedreiging van politici, bestuurders, openbare aanklagers, rechters, journalisten en andere dragers van de democratische rechtsorde (Van Buuren e.a. 2024). De verwachting is dat in Nederland de komende jaren eerder rekening moet worden gehouden met meer dan met minder maatschappelijke onrust en met de daarmee gepaard gaande bedreigingen. Bovendien kunnen bedreigingen die daadwerkelijk tot geweld leiden voor nog meer maatschappelijke onrust zorgen. Deze ontwikkeling legt nu al een grote druk op de organisaties die verantwoordelijk zijn voor de veiligheid en het zo ongestoord mogelijk functioneren van personen die worden bedreigd (Onderzoeksraad voor de Veiligheid 2023).

Stelsel beveiligen van personen

In Nederland geldt het principe van de gelaagde verantwoordelijkheid: iedere burger is primair verantwoordelijk voor zijn of haar eigen veiligheid. Wanneer burgers en hun eventuele werkgevers niet in staat zijn om voldoende weerstand tegen bedreigingen te bieden, kunnen zij beveiligd worden binnen het zogeheten stelsel bewaken en beveiligen. Sinds de moord op politicus Pim Fortuyn in 2002 is dit stelsel constant in ontwikkeling. In 2023 heeft de Minister van Justitie en Veiligheid besloten om dit stelsel fundamenteel te veranderen naar een ‘stelsel beveiligen van personen’. Daarmee wordt grotendeels tegemoetgekomen aan de aanbevelingen van de commissie-Bos, die keek naar de toekomstbestendigheid van het stelsel, en de Onderzoeksraad voor de Veiligheid, die onderzoek deed naar de drie moorden rondom het Marengo-proces (Bos e.a. 2021; Onderzoeksraad voor de Veiligheid 2023). In het gewijzigde stelsel zijn taken en verantwoordelijkheden gewijzigd, wordt een nieuwe methode beschreven om mogelijke bedreigingen te beoordelen, en worden afspraken vastgelegd over het delen van informatie tussen de betrokken instanties (Minister van Justitie en Veiligheid 2023).

Druk op de justitiële en veiligheidsketen

Deze bedreigingen trekken een zware wissel op de gehele justitiële en veiligheidsketen. De politie, het Openbaar Ministerie en de Rechtspraak ervaren toenemende druk door opsporing, vervolging en berechting van bedreigers. Daarnaast richt een deel van de bedreigingen zich ook op de veiligheidsketen zelf: zo gaven tientallen rechters en officieren in 2023 aan zich onveiliger te voelen, met name na de moorden rondom het Marengo-proces (NOS 2023). De bedreigingen vormen een ernstige inbreuk op zowel hun persoonlijke levenssfeer als de uitvoering van hun werk. Daarmee ondermijnen deze bedreigingen de democratische rechtsorde.Een antwoord op de toegenomen druk is het uitbreiden van mensen en middelen bij de politie en de Koninklijke Marechaussee. Dat is onder meer nodig omdat om één persoon te beveiligen in het hoogste segment, er per week maar liefst 34 politiemensen nodig zijn (Van Dongen 2022). Dit betreft de categorie van bedreigde personen die de meest intensieve beveiliging krijgt, zoals bepaalde ministers, Kamerleden en burgemeesters. De druk is enorm en de inzet op bewaken en beveiligen gaat daardoor ten koste van andere taken.Naast de capaciteitsdruk bij de uitvoeringsdiensten, trekken veiligheidsmaatregelen ook een zware wissel op het leven van betrokkenen, zoals de inbreuk op veel aspecten van de persoonlijke levenssfeer, invloed op partners, kinderen en collega’s, en uiteenlopende psychosociale problematiek (Van Hoof e.a. 2020). Dergelijke zware persoonsbeveiliging vormt dus een ultimum remedium. Bovendien draagt het niet bij aan de oplossing. Het is in zekere zin dweilen met de kraan open als de bedreigingen blijven toenemen.

Aanpak bedreigingen

Meer investeren in meer beveiliging is een begrijpelijke eerste reactie na de moorden rondom het Marengo-proces en de toename in het aantal bedreigingen van politici en bestuurders. Dergelijke gebeurtenissen leiden tot een maatschappelijke roep om herhaling te voorkomen en de neiging onder politici en beleidsmakers tot een risicoregelreflex om risico’s zo veel mogelijk te mitigeren en snel te handelen. Deze reflex kan leiden tot incidentgestuurde maatregelen waarvan het onduidelijk is of de baten opwegen tegen de kosten, of waarbij van de overheid meer wordt verwacht dan nodig of realiseerbaar is (Van Buuren e.a. 2024). Maar daarmee nemen we de bedreigingen niet weg en dreigen we zelfs (politiek) kwetsbaarder te worden. Het is daarom zaak om bij een toegenomen aantal bedreigingen deze ook steviger aan te pakken. We zien al de eerste aanzetten hiertoe. Zo heeft het Openbaar Ministerie het afgelopen jaar meer zaken met betrekking tot bedreigde politici opgepakt. Daarnaast liepen er in juni 2024 nog 83 onderzoeken en is het de verwachting dat het aantal personen dat voor de rechter gebracht wordt verder zal toenemen. Uiteindelijk legde de rechter in de meeste gevallen naast een taakstraf ook een voorwaardelijke gevangenisstraf op (Openbaar Ministerie 2024).Op deze wijze worden duidelijke grenzen gesteld. De veroordeling van bedreigers krijgt gelukkig enige aandacht in de media, waardoor breder bekend wordt waar juridisch gezien de grenzen liggen en wat wel en niet geaccepteerd wordt. Van grote verontwaardiging over het gedrag van de veroordeelde personen is echter geen sprake. Waar we in het maatschappelijk debat na incidenten rond bijvoorbeeld de politie, brandweer of ambulancepersoneel wel horen ‘Blijf van onze hulpverleners af!’, horen we na een incident rond een minister of burgemeester geen vergelijkbaar ‘Blijf van onze politici en bestuurders af!’ Zelfs de maatschappelijke ophef na de moord op Peter R. de Vries richtte zich, nota bene, met name op de overheid. Die zou te weinig hebben gedaan. Kort gezegd, de reflex was niet een enorme woede richting de daders, maar onvrede over te weinig of niet goed uitgevoerde beschermende maatregelen.

Blik op de toekomst

Zoals aangegeven is er geen reden om aan te nemen dat maatschappelijke spanningen en onrust zomaar zullen verdwijnen. Ophef en spanningen horen uiteraard bij een democratische samenleving, maar bedreigingen niet. Om het stelsel toekomstbestendig te maken moet behalve in beveiligingscapaciteit en het aanpakken van de bedreigers ook geïnvesteerd worden in een breder maatschappelijk debat over hoe we met maatschappelijke vraagstukken omgaan en hoe we elkaar bejegenen. De Adviescommissie Versterken Weerbaarheid van de Democratische Rechtsorde onderstreepte in haar rapport de noodzaak om de democratie weer voor iedereen te laten werken, normen duidelijk te handhaven en gericht de meest extreme en hardnekkige bedreigers te vervolgen (Adviescommissie Versterken Weerbaarheid van de Democratische Rechtsorde 2023). Alleen als we samen de wettelijke en maatschappelijke kaders van de democratische rechtsorde bewaken en oog hebben voor de dieperliggende oorzaken zoals het verlies aan vertrouwen in overheidsinstanties, kunnen we de stroom aan bedreigingen verminderen en is het mogelijk om het stelsel écht toekomstbestendig te maken.

References

[1] Adviescommissie Versterken Weerbaarheid van de Democratische Rechtsorde 2023 Adviescommissie Versterken Weerbaarheid van de Democratische Rechtsorde, Koester de democratie! Een dringende oproep om de democratische rechtsorde weer voor iederéén te laten werken. Eindrapportage , 2023.

[2] Bos e.a. 2021 J.G. Bos, M.A. Berndsen-Jansen & J.J. van Eck, Adviescommissie toekomstbestendig stelsel bewaken en beveiligen , 2021.

[3] Van Buuren e.a. 2024 G.M. van Buuren, E. Bakker, B. Schuurman, S.W. van ’t Land & R. Hofkamp, Dreigingsmonitor Bewaken en Beveiligen 2022-2023 , Den Haag: ISGA, Universiteit Leiden 2024.

[4] Van Dongen 2022 M. van Dongen, ‘Hij leidt de persoonsbeveiliging bij de politie: “Uiteindelijk is het een politiek-bestuurlijk besluit: wil je dat risico nemen?”’, De Volkskrant 11 mei 2022.

[5] Van Hoof e.a. 2020 W. van Hoof, S. van Rooijen, I. Spee & H. te Brake, Onderzoek psychosociale effecten van bedreiging en beveiliging , ARQ Nationaal Psychotrauma Centrum 2020.

[6] Minister van Justitie en Veiligheid 2023 Minister van Justitie en Veiligheid, Kamerbrief 78940: Kabinetsreactie Vernieuwing stelsel bewaken en beveiligen en reactie OvV-rapport bewaken en beveiligen , 2023.

[7] NOS 2023 NOS, ‘Tientallen rechters en officieren voelen zich bedreigd, weigeren sommige zaken’, 2023.

[8] Onderzoeksraad voor de Veiligheid 2023 Onderzoeksraad voor de Veiligheid, Bewaken en beveiligen: lessen uit drie beveiligingssituaties , 2023.

[9] Openbaar Ministerie 2024 Openbaar Ministerie, Meer verdachten van bedreiging politici voor de rechter , 2024.