Cumhuriyet Dönemi Liman Kentinin Biyografisi: Mersin

Abstract

Liman kentlerinin mekânsal ve işlevsel donanımları, mal-úrtin ve hizmet/lojistik kapasitesi ile ilişkisel aǧları irdelenirse, liman kentlerinin kuruluş-gelişim sürecinde art bölgesindeki gelişmiş karasal üretim ve pazar merkezlerinin varlıǧı önemli görülmektedir. Bu konuda Doǧu Akdeniz Havzasında Halep-Iskenderun, Yafa-Kudiis ve Beyrut-Sam örnek verilebilir. Bu açıdan bakılırsa, Mersin'in liman kenti olarak gelişmesini Konya (Konya Ovası) ve Adana (Çukurova) gibi tarımsal art bölge üretim ve pazar merkezlerinin varlıǧıyla açıklamak olanaklıdır. Daha açık bir ifadeyle, Mersin kentinin gelişiminde Anadolu'nun tarımsal art bölgelerinde üretilen ürünlerin ön bölgelere aktarım ve daǧıtımına yönelik iskeleler kurulmasının etkili olduǧu söylenebilir. Dolayısıyla, Mersin kenti, art bölgelerinin diş pazarlar ile baǧlantısını saǧlamak üzere inşa edilen iskelelerin/rihtimlarin varlıǧına dayalı olarak kurulan-gelisen bir liman kenti olarak görülmelidir. Bu araştırmanın amacı, Osmanlı İmparatorluǧu'nun geç döneminde -XIX. yüzyıl ortasından itibaren- liman kenti kimliǧinin yarattıǧı ekonomik dinamikler ile mekânsal gerekliliklere dayalı kentleşme sürecine sahne olan Mersin kentinin tarihsel süreçte mekânsal ve işlevsel gelişim (ve deǧişim) sürecinin irdelenmesidir. Araştırma sonunda, Mersin kenti örneǧinden edinilen tarihsel bitikim ve planlama deneyimlerin, Türkiye liman kentlerinin deǧişen-dönüşen ekonomik dinamikler eşliǧinde küresel sistem ile bütünlestirilerek, bölgesel lojistik merkezler olarak geliştirilmesine yönelik gelişim stratejilerinin belirlenmesine akademik-bilimsel ve kurumsal düzeyde katkı sunabileceǧi düşünülmektedir.

Alternate abstract:

It can be said that the spatial and functional facilities, goods-products and service capacities and relational networks of port towns are related with the potentials and dynamics of their hinterland and foreland. So, it can be seen that it is an important dynamic for the foundation and development process of port towns to have the developed commercial and production centers in their hinterland. It can be given such as Aleppo-Iskenderun, Jaffa-Jerusalem and Beirut-Damascus in East Mediterranean Basin for these relations between port cities and their hinterland. From this point view, the foundation and development of Mersin as a port town can be related with the developed agricultural production and commercial centers with its hinterland like Konya and Adana. Accordingly, the main dynamic for the foundation and development process of Mersin as a port town had been the docks constructed in order to be able to the transferring and distribution of goods-products of their hinterland to their foreland. In this framework, it should be seen that firstly, the docks were built in order to get contact between foreign markets and hinterland, afterwards, Mersin was founded and developed as a port town. The aim of this paper is to examine their spatial and functional development (and change) process of Mersin in the historical process depending on the economic dynamics and spatial necessities of the identity of the port town. It will be considered that these examinations obtained from the case of Mersin contributes both academically and institutionally to efforts on Turkish port towns is to determine their spatial and their functional development strategies in order to integrate the global system as the regional hub port cities.

Headnote

ÖZ

Liman kentlerinin mekânsal ve işlevsel donanımları, mal-úrtin ve hizmet/lojistik kapasitesi ile ilişkisel aǧları irdelenirse, liman kentlerinin kuruluş-gelişim sürecinde art bölgesindeki gelişmiş karasal üretim ve pazar merkezlerinin varlıǧı önemli görülmektedir. Bu konuda Doǧu Akdeniz Havzasında Halep-Iskenderun, Yafa-Kudiis ve Beyrut-Sam örnek verilebilir. Bu açıdan bakılırsa, Mersin'in liman kenti olarak gelişmesini Konya (Konya Ovası) ve Adana (Çukurova) gibi tarımsal art bölge üretim ve pazar merkezlerinin varlıǧıyla açıklamak olanaklıdır. Daha açık bir ifadeyle, Mersin kentinin gelişiminde Anadolu'nun tarımsal art bölgelerinde üretilen ürünlerin ön bölgelere aktarım ve daǧıtımına yönelik iskeleler kurulmasının etkili olduǧu söylenebilir. Dolayısıyla, Mersin kenti, art bölgelerinin diş pazarlar ile baǧlantısını saǧlamak üzere inşa edilen iskelelerin/rihtimlarin varlıǧına dayalı olarak kurulan-gelisen bir liman kenti olarak görülmelidir. Bu araştırmanın amacı, Osmanlı İmparatorluǧu'nun geç döneminde -XIX. yüzyıl ortasından itibaren- liman kenti kimliǧinin yarattıǧı ekonomik dinamikler ile mekânsal gerekliliklere dayalı kentleşme sürecine sahne olan Mersin kentinin tarihsel süreçte mekânsal ve işlevsel gelişim (ve deǧişim) sürecinin irdelenmesidir. Araştırma sonunda, Mersin kenti örneǧinden edinilen tarihsel bitikim ve planlama deneyimlerin, Türkiye liman kentlerinin deǧişen-dönüşen ekonomik dinamikler eşliǧinde küresel sistem ile bütünlestirilerek, bölgesel lojistik merkezler olarak geliştirilmesine yönelik gelişim stratejilerinin belirlenmesine akademik-bilimsel ve kurumsal düzeyde katkı sunabileceǧi düşünülmektedir.

Anahtar Kelimeler: Mersin, liman kentleri, kent biyografisi.

ABSTRACT

It can be said that the spatial and functional facilities, goods-products and service capacities and relational networks of port towns are related with the potentials and dynamics of their hinterland and foreland. So, it can be seen that it is an important dynamic for the foundation and development process of port towns to have the developed commercial and production centers in their hinterland. It can be given such as Aleppo-Iskenderun, Jaffa-Jerusalem and Beirut-Damascus in East Mediterranean Basin for these relations between port cities and their hinterland. From this point view, the foundation and development of Mersin as a port town can be related with the developed agricultural production and commercial centers with its hinterland like Konya and Adana. Accordingly, the main dynamic for the foundation and development process of Mersin as a port town had been the docks constructed in order to be able to the transferring and distribution of goods-products of their hinterland to their foreland. In this framework, it should be seen that firstly, the docks were built in order to get contact between foreign markets and hinterland, afterwards, Mersin was founded and developed as a port town. The aim of this paper is to examine their spatial and functional development (and change) process of Mersin in the historical process depending on the economic dynamics and spatial necessities of the identity of the port town. It will be considered that these examinations obtained from the case of Mersin contributes both academically and institutionally to efforts on Turkish port towns is to determine their spatial and their functional development strategies in order to integrate the global system as the regional hub port cities.

Keywords: Mersin, port towns, urban biography.

"...Mersin küçük bir limandır, bir iskele bir de salon, Kâh uyuklar, kâh uyanır, minimini bir istasyon, Gemi gelir yükler gider, tren gelir, bekler gider..."

Ahmet Kutsi Tecer, Mersin Destanı.

Giriş

Bu araştırmanın amacı, XIX. yüzyıl ortasından itibaren liman kenti kimliǧinin yarattıǧı ekonomik dinamikler ile mekânsal gerekliliklere dayalı kentleşme sürecine sahne olan Mersin kentinin tarihsel süreçte mekânsal ve işlevsel gelişim (ve deǧişim) sürecinin irdelenerek, varolan potansiyeller eşliǧinde gelecekteki sosyo-mekänsal ve işlevsel kimliǧinin kestirilmesidir. Başka bir ifadeyle, Mersin'in iskeleden liman kentine evrilmesi sürecini biçimlendiren dinamikler ve potansiyellerin tarihsel baǧlamda deǧerlendirilerek, gelecekte üstlenebileceǧi mekânsal ve işlevsel kimliǧin tanımlanmasıdır.

Araştırma üç aşamalı bir yöntem izlencesine dayandırılmıştır. Birinci aşama, liman kentlerinin varoluş ve gelişim süreçlerine ilişkin kuramsal araştırmaların irdelenerek, Mersin'in mekânsal gelişim sürecinin modellenmesidir. Bu modelleme, Mersin'in liman kenti olarak kuruluş gelişim sürecinin kuramsal yaklaşımlar ile tutarlıǧının sorgulanması ve farkl-ozgún kılan yönlerinin anlaşılması bakımından önemlidir. İkinci aşama, Mersin'in "iskele" olarak varoluşundan Cumhuriyet döneminde "liman kenti" olarak geliştirilmesine dek uzanan sürecin yazılı, görsel, istatistiki kaynaklar ile resmi belgeler/planlama kararları eşliǧinde biyografik analizidir. Bu analizler, konumsal nitelik, tarihsel geçmiş, mekánsal-islevsel gelişim, planlama deneyimleri, kentleşme ve nüfus dinamikleri olmak üzere temalar açısından ayrıntıda sorgulanmıştır. Üçüncü aşama ise tematik analizler eşliǧinde ulusal-uluslararası stratejiler ve yere özgü potansiyeller açısından Mersin'in gelecekte üstlenebileceǧi mekânsal ve işlevsel kimliǧin deǧerlendirilmesidir.

Tecer'in dizeleri, Mersin örneǧinde bir liman kentinin mekânsal-islevsel önceliklerine vurgu olarak görülebilir. Bu vurgudan, liman kentlerini "demiryolu ile art bölge", "denizyolu ile ön bölge" baǧlantılarının kurulduǧu "ekonomik arayüzler" olarak deǧerlendirmek olanaklıdır. Dolayısıyla liman kentleri, art bölge ve ön bölge ilişkilerine dayalı mekânsal-işlevsel fırsatlar eşliǧinde aktarım, daǧıtım ve depolama olanakları sunan "dis alim-dis satım merkezleri" olarak tanımlanabilir. Daha geniş bir ifadeyle, "art bölgesindeki" hammadde kaynaklarının, "ön bölgesindeki" pazar alanlarına yönlendirildiǧi, mal-ürün- hizmet kompozisyonlarına göre "kendine özgü" mekânsal kurgu ve işlevsel uzmanlaşma gösteren, art bölgesindeki üreticiler ile ön bölgesindeki tüketiciler arasındaki ilişkilerin örgütlendiǧi lojistik merkezleridir.!

Liman kentlerinin kuruluş süreçleri irdelenirse, -ôzellikle XVIII. yüzyıl başından itibaren- denizcilik teknolojisi ve deniz ticaret sektöründeki gelişmeler eşliǧinde mal-ürün, hizmet ve insan akımlarının organizasyon merkezleri olarak kurulduǧunu, süreç içinde "sermaye ve nüfus birikim merkezlerine" dönüştüǧünü söylemek mümkündür. Bu açıdan, ulusal kentleşme süreçlerini ve yerleşme sistemlerini yönlendirici "düǧüm merkezleridir" 2

Kuramsal araştırmalarda, liman kentlerinin "kıfalararası/ bölgelerarası ticarete dayalı merkantilist süreç/ ticaret limanları", "sanayileşme süreci/ sanayi limant', "sanayi sonrası süreç / lojistik merkezler" olmak üzere beş aşamada ele alınarak, "kuruluş gerekçeleri" açısından iki kategoride sınıflandırıldıǧı görülür.· Birincisi, art bölgelerin ón bölgeler/dıs pazarlar ile baǧlantısını saǧlamak üzere kurulmuş "iskelenin varlıǧına" dayalı gelişen kentlerdir. İkincisi ise aktarım-daǧıtım hizmetlerine yönelik gereksinimlerin karşılanması için iskele kurulmasıyla "liman kentine dönüşen" kentlerdir. Bu açıdan bakılırsa, Mersin birinci kategorideki "iskele varlıǧının" mekânsal varoluş ve işlevsel kimlik için baskin-belirleyici olduǧu "liman kenti" olarak tanımlanabilir.

Mekânsal ve işlevsel nitelikler ile lojistik kapasitesi arasındaki ilişkisel aǧlar bakımından degerlendirilirse; liman kentlerinin kuruluş sürecinde art bölgelerindeki karasal üretim-pazar merkezlerinin etkili olduǧu görülür. Bu konuda, Doǧu Akdeniz Havzasında Halep-İskenderun, Yafa-Kudüs ve Beyrut-Sam örnekleri verilebilir. Dolayısıyla, Mersin'in liman kenti olarak gelişmesini Konya Ovasi-Konya ve Cukurova-Adana gibi tarımsal art bölge üretim-pazar merkezlerinin varlıǧı ile açıklamak olanaklıdır.

Bu araştırmanın deǧişen-dönüşen ekonomik dinamikler ve ulaştırma sektörüne ilişkin küresel-bölgesel projelerin Türkiye liman kentlerinin küresel sistem ile bütünlestirilerek, bölgesel lojistik merkezler olarak geliştirilmesine yönelik gelişim stratejilerinin belirlenmesine Mersin kenti örneǧinde katkı sunabileceǧi düşünülmektedir.

Konumsal Nitelik ve Kuruluş Gerekçesi

Mersin'in konumlandıǧı coǧrafya, "Ovalık Kilikya" olarak - bilinen kuzeydoǧuda ortalama 3.500 metre yükseklikteki Toros Daǧları, batıda Mezitli Çayı, doǧuda ise Deliçay ile sınırlanan kuzey-güney yönünde uzanan mevsimlik derelerin oluşturduǧu vadiler ile kesilen kıyı serididir.> (Görsel 1). Bu kıyı şeridinin, Mezitli Deresi-Soli Pompeipolis,· Müftü Deresi-Yumuktepe," Mersin Çayı-Zephyrion ve Deliçay Deresi-Ankhiale? olmak üzere tarih boyunca iskân edildiǧi bilinmektedir. Bu yerlesmelerden, Doǧu Akdeniz ticaret aǧı içinde önemli bir kıyı yerleşimi olduǧu deǧerlendirilen Zephyrion, konumsal niteliǧi ve işlevsel kimliǧi açısından Mersin'in tarihsel mirası olarak kabul edilebilir." Seyahat anlatılarında,'? "küçük yerli köyü" veya "panayır iskelesi" olduǧuna ilişkin tasvirler, Mersin ile Zephyrion arasındaki yerleşim sürekliliǧini doǧrular niteliktedir.

Mersin adının kökeni ise Mersin-Oglu adlı Türkmen "kışlak yerleşimi" ile iliskilendirilebilir.!! Bu ilişki; bölgedeki Mezid-oǧlu, Erdem-oǧlu gibi Türkmen köylerinin varlıǧı ile somutlaştırılabilir.!? Ancak, seyahat anlatıları!? ve arşiv belgelerine!· bakılırsa, Mersin'in aktarim-dagitim merkezi işlevinde bir "liman kenti" olarak varoluşu, XIX. yüzyıl ikinci çeyreǧine tarihlendirilmelidir. Bu yeni liman kentinin kuruluş gerekçesi/gerekliliǧi ise kıyı morfolojisindeki deǧişim ile Tarsus'un liman işlevini kaybederek karasal kente dönüşmesi sonucu, Konya Ovası ve Cukurova art bölgesine özellikle pamuk ihracatt yönünden hizmet sunacak "yeni liman" arayışı olarak gôrülmelidir.!5

Tarihsel Arka Plan: Osmanlı'dan Cumhuriyet'e Aktarılan Miras

Osmanlı kayıtlarında "panayır/pazar iskelesi" olduǧu deǧerlendirilen Mersin'in,!6 süreç içinde Doǧu Akdeniz Havzasında belirli ve tanımlı bir "art bölge" ve "ön bölge" potansiyeline sahip "bölgesel liman kentine" dönüştüǧü anlaşılmaktadır. Nitekim "Beyrut ve Sakız limanları ile yarışabilecek biçimde Projelendirme" girişimleri!" "bölgesel liman" potansiyeline işaret sayılmalıdır (Görsel 2).

"Art bölge" ve "ön bölge" ilişkileri incelenirse, Mersin limanının arka planında Çukurova'daki pamuk üretimi ile Konya Ovası'ndaki buǧday üretimine dayanan ticari tarım potansiyellerinin olduǧu vurgulanmalıdır.'© Nitekim deniz seyrüsefer hareketliliǧine ilişkin belgelerden," Mersin'in art bölge aǧının Konya ve Çukurova bölgelerini Карзай 1,0 "ön bölge" aǧının ise Akdeniz Havzası boyunca kuzeyde Golos ve Selanik, doǧuda Beyrut, İskenderun, Lazkiye, batıda Marsilya, Tirieste, güneyde İskenderiye, Port Said ve Trablus limanlarına dek uzandıǧı anlaşılmaktadır.

Mersin-Adana karayolu (1853) ve demiryolu (1886) inşa çalışmaları?! ise; art bölge ilişkilerini ve bölgesel lojistik merkez işlevini güçlendiren altyapı yatırımları olarak görülmelidir. Bu yatırımların ekonomik etkileri, deniz ticaretinin yarattıǧı katma deǧerin paylaşımında sermaye grupları arasındaki rekabet ve çatışmalar biçiminde olurken,?? sosyo-mekânsal etkileri ise nüfus artışına koşut kentleşme eǧilimleri biçiminde olmuştur. Kentleşme eǧilimlerinin mekânsal yansımaları, dok ve antrepolar inşa edilmesi, demiryolu hattı kurulması, finans kurumları ile konsolosluklar açılması, konaklama yapıları ile karantina tesisleri kurulması? olarak somutlaştırılabilir. Demografik yansıması ise XIX. yüzyıl başlarında yaklaşık 2.000 nüfuslu yerleşimin, yüzyıl ortasında yaklaşık 10.000 nüfusa, yüzyıl sonunda (1893) ise yaklaşık 23.000 nüfusa ulasmasidir.?· Şüphesiz bu gelişmeler, art bölge-ön bölge ilişkileri kapsamında deniz ticaretinin yarattıǧı cazibeye dayalı sosyo-ekonomik canlılıkla açıklanabilir.

Mekânsal-İşlevsel Gelişim Süreci

Kuramsal aragtirmalarda;?> "liman-kent birlikteliǧinde ticaret limanının varoluşu," "sanayileşme sürecinde yeni limanın kurulması", liman-kent ayrımı ile yeni limanın lojistik merkeze dönüşümü" ve "eski limanın merkezi iş alanı/finans merkezine dönüşümü" olmak üzere sektörel deǧişim temelli ele alınarak, dört aşamada modellendiǧi görülmektedir. Bu çerçevede, Mersin'in kendine özgü cografi-konumsal avantajları ve sosyo-ekonomik dinamikleri açısından mekánsal-islevsel deǧişim süreci üç aşamada modellenebilir. (1) ticaret odaklı liman-kent - bütünleşik - gelişme - aşaması (1836-1950), (2) petrol/petrokimya sanayi yatırımları ve dökme yük taşımacılıǧının gelişmesine koşut sanayi odaklı kentten uzaklaşan yeni liman kurulma-gelişme aşaması (1950-1990), (3) kentten ötelenen yeni liman bölgesinin serbest bölge ile birlikte lojistik merkez işlevi kazanma aşaması (1990-günümüze) (Görsel 3).

Burada şu tespit önemlidir: Kuramsal araştırmalarda, dördüncü aşama olarak ifade edilen liman bölgesinin "hizmet sektörü" odaklı projelerle dönüşüm sürecine konu edilerek, merkezi iş alanlarına (finans) dönüşmesi sürecinin, mekânsal ve sektörel gelişme dinamikleri bakımından Mersin için henüz geçerli olmadıǧıdır.

Mersin'in mekánsal-islevsel gelişim sürecinin birinci aşaması, "liman bölgesi" ile "kentsel bölgenin" mekânsal ve işlevsel bütünlük kuracak biçimde gelişmesi sürecidir. Bu süreçte; karayolu ve demiryolu yatırımları ile art bölge ilişkilerinin güçlendirilmesine yönelik "içsel dinamikler" ile Süveyş Kanalı'nın açılması, Kırım Savaşı ve Amerikan İç Savaşı gibi "dışsal dinamiklerin" Mersin'in liman kenti kimliǧinin gelişiminde olumlu etkileri olmustur.?· Bu etkilerin mekânsal yansımaları, 1850-1900 zaman aralıǧında inşa edilen Tas İskele, Gümrük İskelesi, Maden/Krom İskelesi, Mavromati İskelesi, Messageries Maritime Şirketi İskelesi, Alman İskelesi, Gazhane İskelesi, Belediye İskelesi olmak üzere birbirini tamamlayan "iskeleler zinciri" ile "demiryolu ve istasyon inşası" olarak görülebilir." Dolayısıyla Mersin'in mekânsal altyapısı; "erken liman bölgesi" olarak tarif edilebilecek, deniz ötesi "ön bölge" ve karasal "art bölge" ilişkilerinin örgütlendiǧi "iskeleler" ile "istasyon" odak olmak üzere kurgulanmıştır (Görsel 4, Görsel 5).

Bu noktada; yabancı tüccarlarca -özellikle Mavromati ailesi- finanse edilen konut, ticaret-sanayi ve dini yapı faaliyetleri, liman işlevinin yarattıǧı katma deǧerin mekânsal ürünleri olarak görülebilir. Ticaret hacmindeki artışın yarattıǧı cazibenin, Mersin'in Birinci Dünya Savaşı'nda Fransız işgali için de gerekçe olduǧu anlaşılmaktadır. 1918-1922 döneminde Fransız işgalinde kalan kentte ekonomik önceliǧin liman ve gümrük faaliyetlerinin denetimi üzerine odaklanması," Mersin limanının Konya ve Çukurova bölgelerine uzanan art bölgesinin sunduǧu ticaret hacmi ile açıklanabilir.

Cumhuriyet Dönemi'nde ise Mersin'in "vilayet merkezi" statüsü kazanması özellikle kurumsal altyapının güçlenmesi yönünden önemli bir aşama olmuştur. Bu süreçte, ulusal ekonomi politikaları kapsamında Mersin'in demiryolu baǧlantıları ile desteklenerek, fiziksel ve teknik altyapısının geliştirilmesi gerekliliǧine yapılan vurgu," Doǧu Akdeniz ticaretinde etkinlik kurulmasında Mersin limanının konuma dayalı stratejik önemine işaret sayılmalıdır. Ancak, İkinci Dünya Savaşı'nın siyasi-askeri koşullarında Mersin'in işlevsel önceliǧinin askeri-lojistik faaliyetlere odaklanmasıyla ticaret limanı gelişiminin kesintiye uǧradıǧı ifade edilmelidir.·!

Bu döneme ilişkin son kayıt, Mersin Halkevi'nin açılması ve anit-heykeller inşa edilmesi gibi kamusal hizmet yapı faaliyetleridir. Yerel yönetici Vali Tevfik Sırrı Gür dönemine tarihlenen bu yapı faaliyetleri, "Cumhuriyetin temsil mekânları" olmasının ötesinde sosyo-kültürel yaşamın canlandirilmasina yönelik çabalar olarak gôrülmelidir.·?

İkinci aşama, sanayileşme sürecinde özellikle petrol/petrokimya yatırımları ile dökme yük taşımacılıǧındaki gelişmelerin ortaya çıkardıǧı mekânsal gereklilikler kapsamında liman bölgesinin doǧu yönünde gelişerek "sanayi limanı" niteliǧi kazanmasıdır. Bu sürecin temel dinamiǧi, Doǧu Akdeniz'de deǧişen siyasal koşulların etkisiyle özellikle Beyrut limanının önemini kaybetmesine dayalı olarak lojistik hizmet taleplerinin Mersin limanına yönelmesidir. Şüphesiz, bu yönelimde, Liman Modernleştirme Projesi'nin tamamlanması kadar; enerji ihtiyacının karşılanmasına yönelik Seyhan Hidroelektrik Santrali'nin açılması, Anadolu Tasfiyehanesi A.Ş. (ATAŞ) Petrol Rafinerisi'nin faaliyete geçmesi ve petrokimya başta olmak üzere plastik, gübre, cam, dokuma sektöründeki sanayi tesislerinin yoǧunlaşması etkili olmuştur.

Ancak, deniz ticaretine dayalı ekonomik gelişmelerin sosyo-mekânsal yansımaları, kitlesel göç hareketlerine dayalı hızlı nüfus artışı ve plansız gelişmeler biçiminde olmuştur. Öyle ki, 1950 öncesi yaklaşık 27.000 olan nüfusun, 1980 yılında yaklaşık 8 kat artarak 216.000 nüfusa ulaşması, kente yönelen kitlesel göçün boyutlarını göstermesi bakımından ônemlidir.· Bu süreçte, özellikle 1951-1955 döneminde konut yapı kooperatiflerinin desteklenmesi,· kentsel gelişmenin planlı konut sunumu ile yônlendirilmesine yönelik örgütlü çabalar olarak not edilmelidir. Nitekim Pozcu Mahallesi orneginde" örgütlü ve planlı konut sunumu, Mersin'in batı yönünde gelişimi için mekânsal dinamik olmuştur.

1962 yılında kurulan ATAŞ ise Mersin'in "petrokimya odaklı sanayi limanı" işlevi bakımından önemli bir sosyo-ekonomik dinamik olmuştur. ATAŞ Rafinerisi'nin calisma-barinma ihtiyaçları ile sosyal-kültürel gereksinimlerinin karşılandıǧı "bütünleşik sanayi yerleşkesi"; "Cumhuriyet'in sanayi odaklı yerleşke" modeli olmasının ötesinde Mersin'in doǧu yönlü kentsel gelişim sürecinde önemli rol oynamistir.37

Bu süreç, liman kentleri terminolojisi kapsamında "Zicaret odaklı liman kentinin üretim odaklı sanayi kentine geçiş aşaması" ile eşleştitilmeli, dolayısıyla, Mersin'in mekânsal kurgusunun "kentsel bölge" ve "liman bölgesi" ilişkisinden, "sanayi bölgesi" ve "liman bölgesi" ilişkisine doǧru evrilmesinin ilk aşaması olarak deǧerlendirilmelidir. Sanayi yatırımları sonrasında ticaret sektörünün 016,8, sanayi sektörünün ise %20,8 olduǧuna ilişkin ekonomik göstergeler, "ticaret limanından sanayi limanına" yönelimi doǧrular.·$ Bu yönelimin sektörel etkileri, liman modernizasyon projesinin tamamlanması, Mersin-Adana Demiryolu ile Mersin-Adana Karayolu arasında Fabrikalar adı verilen koridor boyunca yabancı-yerli ortaklı sanayi tesislerinin kiimelenmesi® ve serbest bölgenin kurulması© olarak sayılabilir. Mekânsal etkileri ise; yaratılan yeni istihdam olanaklarının etkisiyle liman ve sanayi bölgesi çevresinde plansız konut alanlarının gelişimi biçiminde olmuştur."

Üçüncü aşama; Mersin'in ulusal-uluslararası projeler ve ortaklıklar kapsamında küresel lojistik aǧlara eklemlenme çabaları eşliǧinde "bölgesel lojistik merkez" olarak gelişmeye başladıǧı sürectir.· Bu süreçte, 2006 yılında Bölgesel İnovasyon Stratejisi (RIS)® kapsamında tarım ve turizm ile birlikte lojistik sektörünün geliştirilmesine vurgu yapılması, Mersin'in lojistik kimlik gelişimi açısından ilk adım olarak kabul edilebilir. Diger taraftan, Pan-Avrupa Ulaşım Ag14 ve Avrupa Birliǧi Deniz Otobanları Projesi5 ise Mersin'in küresel lojistik aǧlar ile bütünleşmesi bakımından firsat olarak görülmelidir. Bu açıdan Mersin Lojistik Strateji Planı.·6 Lojistik Köy Projesi" ve Bölgesel Havalimanı Projesi·® Mersin'in küresel lojistik altyapısını güçlendiren rekabetçi dinamikler" olarak degerlendirilmelidir. Ancak, Mersin'in lojistik altyapısına ilişkin liman bölgesi, depolama-pazarlama alanları, lojistik bölgeler, serbest bölge gibi arazi kullanım kararlarinin 5 kentsel gelişim sürecindeki çevresel, mekânsal ve işlevsel etkilerinin denetlenmesi gerekliliǧinin önemine dikkat çekilmektedir.

Planlama Deneyimleri

Mersin'in planlamasına yönelik ilk çaba, 1938 tarihli imar planıdır. Planda, konut, sanayi ve merkezi iş alanının, yeşil koridorlar ile birbirinden ayrıldıǧı işlevsel bölgeler oluşturularak, kademeli ve süreklilik gösteren ulaşım sistemini esas alan bir yerleşim şeması kurgulanmistir.°! Mersin'in liman olanakları ve turizm potansiyellerinin dikkate alınarak, plan vizyonunun "ticaret şehti" ve "plaj şehri" olarak belirlenmesi? kentin sektörel kimliǧine vurgu olarak görülebilir (Görsel 6).

İkinci planlama deneyimi, İller Bankası tarafından hazırlanan 1964 tarihli imar planıdır.5? "Kente merkezi müdahale" olarak tanımlanan bu plan;· -özellikle 1950-1960 dôneminde- sanayileşme sürecinde hızlı nüfus artışına dayalı plansız kentleşme sürecinin denetim altına alınmasına yönelik ilk çabadır. Ancak, kente yönelen nüfus hareketlerinin boyutları karşısında imar denetimi konusunda bilhassa plansız gelişmeler ve tarım topraklarının yerleşime açılması konusunda yetersiz kalmıştır.

1970-1980 Dönemi'nde kentsel mekânı biçimlendiren iki kentsel deneyimden bahsedilebilir. Birincisi, Mersin Şehti Mevzii İmar Plan ve Gümrük Meydanı Projesidir. Bu çalışmalar, kent merkezinin cazibesinin arttırılarak, "kent-kiy1 birlikteliǧi kurtulması" açısından önemli deneyimlerdir. Ancak, kıyı bölgesinin "kamusal mekâna" dönüştürülmesini hedef alan Gümrük Meydanı Projesi, kentsel bellek alanının "mekán-islev" baglamindan koparılarak yerel kimlik deǧerlerinin yitirilmesi bakımından tartısılmalıdır.57

İkincisi ise özellikle 1970'lerden itibaren kooperatifler yoluyla kıyı boyunca gelişen mevsimlik/ikinci konutların, yerlesik/birinci konut alanlarına uyarlanması eǧilimidir.5$ Bu eǧilim, sanayileşme-kentleşme sürecinde hızlı nüfus artışına - dayalı kentsel yayılmanın sosyo-mekánsal | etkileri olarak deǧerlendirilmelidir.

Mersin'in planlamasında üçüncü deneyim, 1980 yılında İmar ve İskân Bakanlıǧı tarafından hazırlanan kent bütünü nazım imar plant olup plansız gelişme sürecinin denetim altına alınmasına yönelik "ikinci çaba" olarak görülmelidir. 1986 yılında Merkez, Batı Kesimi ve Güneykent, 1987 yılında ise Doǧu Kesimi ve Akbelen Gecekondu Önleme Bölgesi imar planlarının yapılması, bu çabanın mekânsal sonuçları olarak kaydedilmelidir.60

1993 yılında Mersin kentinin "büyükşehir belediyesi" olmasıyla Akdeniz, Toroslar ve Yenişehir ilçe belediyelerinin kurulması, planlama sürecine "yetki paylaşımı" esaslı "mevzi müdahaleler" açısından farklı bir boyut kazandırmıştır. Bu sürecin etkileri; plan deǧişikliǧi ve ıslah imar planları gibi parsel bazında yoǧunluk artışı içerikli mevzi miidahalelerle,®! geleneksel mahallelerin (Çamlıbel Mahallesi örneǧinde olduǧu gibi) "kendine özgü" sosyo-mekansal kurgusunun deǧiştirilmesi biçiminde olmustur.% Bir diǧer etkisi ise, "tarım toprakları" ve "kıyı ekosistemi" üzerindeki kentleşme baskısıdır.° Bu durum, planlama- uygulama süreçlerinde denetim mekanizmalarına işlerlik kazandırılmasının gerekliliǧine yorulmalıdır.

2001-2002 döneminde Mersin İl Gelişme Planı hazırlıklarının başlatılması ise; "çarpık kentleşme ile mücadele", "sosyo-teknik altyapının iyileştirilmesi", "istihdamın artırılması ve işsizlikle mücadele" olmak üzere temel kentleşme sorunların belirlenerek, sanayi, bilim, kültür ve sanat destekli katılımcı kalkınma vizyonunun geliştirilmesi bakımından ónemlidir.64 2005 yılında ise uygun yatırım alanlarının belirlenerek, kaynakların yerinde yönlendirilmesi için Mersin İşbirliǧi ve Kalkınma Konseyi'nin kurulmasi®, yerel dinamiklerin birlikteliǧine vurgu yapan kalkınma çabası olarak deǧerlendirilmelidir.

Üst kademe planlar açısından bakılırsa, 2014-2023 Çukurova Bölge Planında "bölgenin stratejik konumunun lojistik avantaja dönüştürülmesi" stratejik amacı kapsamında Mersin'in art bölge ilişkilerinin güçlendirilmesi gerekliligi®t vurgulanırken, Adana-Mersin Planlama Bölgesi Çevre Düzeni Planında"? lojistik bölgeler ve liman bölgesi ile merkezi iş alanı arasında "arazi kullanım bütünlüǧü" kurularak, hizmet sektörünün geliştirilmesi öncelikli kılınmıştır. Bu plan kararları, Mersin'in "bölgesel lojistik merkez" kimliǧinin güçlendirilmesine yönelik mekânsal ve işlevsel stratejilerdir.

Diǧer taraftan, 9. Ulusal Kalkınma Planında "Bölgesel Cazibe Merkezlerine" Mersin'in de dahil edilmesi, 10. ve 11. ulusal kalkınma planlarında Mersin Limanı baǧlantılı otoyol ve demiryolu projelerinin desteklenmesi, 12. Ulusal Kalkınma Planında ise Mersin'in "konteyner limanı" olarak geliştirileceǧinin vurgulanması ise "küresel lojistik merkez" vizyonuna katkı sunan ulusal stratejiler olarak górúlmelidir.

68 Sosyal Analiz: Kentleşme Niteliǧi ve Nüfus

Dinamikleri Mersin'in kentleşme sürecini; limanın sunduǧu ekonomik cazibenin yarattıǧı nüfus dinamiklerine dayanan kentleşme pratikleri ile açıklamak mümkündür. Bu çerçevede, Mersin kentleşmesinin niteliǧi; farklı gerekçeler ile Mersin'e yönelen farklı kültürel kimlik ve sınıfsal statüdeki göçmen yerleşimcilerin oluşturduǧu "çok kültürlü kentleşme süreci" olarak tanımlanabilir. Bu çok kültürlü yapının bileşenleri, yabancı sermayedarlar, tüccar gruplar," dini kolonizatorler" ve göçmen işçilerin"! varlıǧı ise liman olanaklarının sunduǧu ekonomik artı deǧerden pay alma ve etkinlik kurma yarışında "sosyo-kültürel temsil grupları" olarak sayılabilir. Diǧer taraftan, ilk İslami yapılar ile diǧer dini-etnik grupların (Rum, Katolik, Maruni, Etmeni) yapılarının??, iskele inşa dönemleri ile "es zamanlı" olması," ekonomik gelişme sürecinde farklı kültürel kimliklerin mekândaki "temsiliyet yarışına" işaret sayılmalıdır. Nitekim Fransiz işgal döneminde Suriye ve Güneydoǧu Anadolu kentlerindeki Ermeni nüfusun Mersin'e yönlendirilerek pekistirilmeye çalışılması," Mersin'de yaratılan ekonomik deǧerden pay alabilme yarisinda "sosyal-kültürel temsiliyeti arttırma" çabası olarak deǧerlendirilebilir.

Cumhuriyet Dönemi'nde ise ilk önemli olgu; Türk-Yunan nüfus mübadelesidir. Bu süreçte, Mersin limanı mübadillerin Anadolu'daki "sevkiyat merkezi" işlevini üstlenmiştir. Mübadele sürecinde yaklaşık 35.000 mübadilin Mersin'e geldiǧi, büyük kesimi Anadolu kentlerine nakledilmekle birlikte yaklaşık 12.000 civarında mübadilin Mersin'de yerleştirildiǧi kaydedilmektedir."5 Bu süreçte, işçi ve işveren gruplar olarak kente eklemlenen mübadillerin, sosyo- kültürel ve ekonomik kent yaşamının gelişmesine katkı saǧladıǧı ifade edilmelidir.

İkinci Dünya Savaşı'na tarihlenen duraǧanlık dönemi sonunda; örneǧin Çukurova Fabrikası gibi sanayi yatırımlarının etkisi ile "bölgesel dış göç" olgusu ivme kazanmıştır." Bu dönemin temel nüfus karakteri, "dış göç" ile gelen nüfusun kültürel aidiyetlere dayanan yer seçimi tercihleri ile mahalleler düzeyinde belirginleşen "sosyo-mekansal ayrımlaşma" olarak görülebilir.""

Mersin'in sosyo-mekânsal gelişim sürecinde önemli bir kırılma noktası olan etnisite temeli "mekânsal ayrimlasma", kuzeydoǧuda yerel halkca "ötekileştirilen" izole yoksul mahalleler, güneybatıda nitelikli varsıl mahalleler olmak üzere kuzeydoǧu-güneybatı ekseninde somutlastirilabilir. 7? Nitekim Mersin'de Mersinliler Derneǧi kurulması," yerel halkın göçmen nüfusu "ötekileştirme refleksinin" sivil örgütlenme düzeyinde olduǧunu göstermesi bakımından dikkat çekicidir. Bu reflekslerin, kent bütününde mahalleler arasında sosyo-mekânsal ayrimlasma ve dışlanma olgusunu arttırdıǧı, yoksulluk ve yoksunluk ile birlikte yükselen öfke duygusunun, kentsel şiddet olaylarına altyapı hazırladıǧı degerlendirilmektedir.®

Ancak, yakın dönemde, mülteci nüfusun sosyo-mekânsal bütünleşme ve uyum sorunlarının, kapsamlı eylem planları eşliǧinde ele alınarak çözümlenmesine yönelik cabalar,s! "toplumsal huzur" ve "kentsel bütünleşme" açısından önemlidir. Bu süreçte, "Bölgesel Göç Araştırmaları Merkezi" ve "Sosyal Bütünleşme Merkezi" gibi kurumsal mekanizmaların gelistirilmesinin,?? Mersin'in sosyo-mekânsal bütünleşmesine katkı sunabileceǧi düşünülmektedir.

2011 yılından itibaren yoksulluk ve yoksunluǧun baskın olduǧu konut alanlarına yönelik dönüşüm-yenileme alanları belirlenerek? güvenli ve yaşanabilir mekânlar oluşturma çabaları gündeme gelmekle birlikte bu çabalar gerek parçacı müdahale niteliǧi gerekse sosyal-ekonomik boyutlar açısından tartisilmaktadir. Mersin'de kentsel dönüşüm projelerini konu edinen arastirmalarda,® dönüşüm projelerinin ve sonuçlarının yerel halkın sosyo- ekonomik yaşamsal beklenti, eǧilim ve talepleri yönünden sürdürülebilir olmadıǧına ilişkin tespitler, sosyo-mekânsal bütünleşme için yerel dinamikleri esas alan stratejilerin geliştirilmesi gerekliliǧine işaret sayılmalıdır.

Sonuç: Beklenti ve Kestirimler

Mersin'in mekánsal-islevsel gelişim (ve deǧişim) sürecinin, kavramsal- kuramsal arka plan eşliǧinde ele alınarak, konumsal nitelik, tarihsel arka plan, mekánsal-islevsel gelişme, planlama deneyimleri ve sosyal analiz başlıklarında irdelenmesi - sonucu, - Mersin'in = gelecekteki - "sosyo-mekânsal" ve "işlevsel/sektörel" kimliǧine ilişkin beklentiler ve kestirimler dört başlıkta deǧerlendirilmiştir.

(1) Mersin'in kendine özgü cografi-konumsal niteliǧi ve sosyo-ekonomik gelişme dinamikleri göz önüne alındıǧında, hizmet sektörü odaklı "bölgesel liman" kimliǧinin geliştirilebildiǧini söylemek güçtür. Bu durum, "art bölge-ön bölge" baǧlantılarının lojistik sektörü açısından sürekli ve güçlü kılınamamış olmasıyla açıklanabilir. Dolayısıyla, liman kentlerinde yaratılması beklenen lojistik ve finans sektörleri destekli katma deǧer, Mersin'in mekânsal ve işlevsel kimliǧine yansıtılamamıştır. Ancak, bu durumun, ulusal ve uluslararası lojistik projeler ile yakın zamanda farklı bir aşamaya evrilebilecegi, Samsun-Mersin Otoyolu Projesi ile "art bölge" baǧlantılarının güçlendirilmesi, Bölgesel Havalimanı, Mersin-Yenice Lojistik Köy Projesi ve Avrupa Deniz Otobanları Projesi gibi lojistik yatırımlarla "ön bölge" ilişkilerinin gelistirilmesiyle Mersin'in Doǧu Akdeniz Havzasında "bölgesel lojistik merkez" olabileceǧi beklenmektedir.

(2) Mersin'in sosyo-mekânsal ve teknik altyapısının "bölgesel lojistik liman" kimliǧi esas olmak üzere hizmet sektörünün gerektirdiǧi önceliklere gore yeniden bicimlendirilmesidir. Bu biçimlendirmenin mekânsal ve sektörel öncelikleri, teknoloji temelli bölgesel yenilikçilik stratejileri eşliǧinde küresel/bölgesel üretim-daǧıtım zincirinde uzmanlaşmış "organize lojistik bölge" kurulmasıdır. Burada temel gereklilik, Mersin'in arazi kullanım deseni ve ulaşım altyapısının kıtalararası-bölgesel ulaşım baǧlantıları ile bütünleştirilmesini esas alan planlama stratejileri olarak görülmelidir.

(3) Şüphesiz, lojistik sektöründe beklenen gelişmelere koşut olarak kentin çok kültürlü kimliǧinin sosyal ve ekonomik anlamda ileri bir aşamaya taşınabileceǧidir. Fiili durumda, terör kaynaklı iç göç ve mülteci nüfus kaynaklı dis göç hareketlerine sahne olan Mersin'de sosyo-ekonomik altyapının güclendirilmesine yönelik firsatlar ve alternatifler sunularak, sosyo-mekânsal ayrimlasmanin, "kentsel bütünleşme" ve "toplumsal barış" temelli "kapsayıcı bir yaklaşımla" ele alınması gerekliliǧi açıktır. Bu noktada, "bölgesel kalkınma stratejileri" kapsamında sosyoekonomik kalkınma odaklı stratejilerin geliştirilmiş olması, sosyal-mekánsal ayrımlaşma ve yoksulluǧun azaltımı bakımından fırsat olarak deǧerlendirilmektedir.

(4) Mersin örneǧinde "liman kenti" vizyonunun geliştirilebilmesi için "ulusal ve bölgesel kalkınma stratejilerinin", "küresel sektörel gelişmeler" ile ilişkilendirilmesi gerekliliǧidir. Ancak, Doǧu Akdeniz Havzası ve art bölgesinde lojistik sektöründe yaratılacak katma deǧerden pay alma yarışında, Mersin'in "bölgesel lojistik üs" kimliǧiyle "güvenli liman" alternatifi olabilmesi için kentin mekânsal ve işlevsel altyapısının güçlendirilmesi kadar, sosyal-kültürel birlikteliǧin saǧlanması da önemlidir. Dolayısıyla, Mersin için öngörülen vizyon ulusal ve uluslararası politikalar esas olmak üzere "mekânsal ve sektörel stratejiler" ile "sosyal ve kültürel stratejilerin" birlikteliǧine dayandırılmalıdır.

Sidebar

Araştırma Makalesi / Research Article

Gelis Tatihi / Received: 02.05.2023 Kabul Tarihi / Accepted: 01.07.2024

Footnote

1 James Bird, Seaports and Seaport Terminals, Hutchinson University Press, London, 1971, s. 124- 147. Guido G. Weigend "Some Elements in the Study of Port Geography", Geographical Review, Cilt 48, Sayı 2, Nisan 1958, s. 185-200. Çaǧlar Keyder, "Bella Epoque ve Liman Kentleri", Osmanlılardan Günümüze Doǧu Akdeniz Liman Kentleri, Haz: Bitay Kolluoǧlu ve Meltem Toksöz, Türkiye İş Bankası Yayınları, İstanbul, 2015, s. 17-27.

2 Robert Lee - W.R. Lee, "The Socio-Economic and Demographic Characteristics of Port Cities: A Typology for Comparative Analysis", Urban History, Cilt 25, Sayı 2, Aǧustos 1998, s. 147-172. Jessica С. Roney, "Introduction: Distinguishing Port Cities, 1500-1800", Early American Studies, Cilt 15, Sayı 4, Güz 2017, s. 649-659. Arthur J. Sargent, Seaports and Hinterlands, Adam and Charles Black, 1938, London. Petros Petsimeris, "Liverpool: From A City of Its Port to A City with A Port", Ekistics, Cilt 63, Sayı 376-378, 1996, s. 17-26.

3 Brian S. Hoyle, "Cities and Ports: Concepts and Issues", Vegneta, Sayı 3, 1997-1998, s. 264-269. Alessandri Rosselli, "The Port as Structure and Meaning", Portus, Sayı 10, Ekim 2004, в. 4-9.

4 Predrag Matvejevic, Mediterranean: A Cultural Landscape, Translated: Michael Henry Meim, University of California Press, Berkeley, 1999, s. 14-15.

5 Emin Çakıroǧlu, "Mersin Şehir Coǧrafyası", УМЕ Araştırmalar Dergisi, Cilt 1 (1940-1941), 1944, s. 411-430.

6 Aline A. Boyce, "The Harbor of Pompeiopolis", American Journal of Archaeology, Cilt 62, Sayı 1, Ocak 1958, s. 67-78. Remzi Yaǧcı, "The Importance of Soli in the Archaeology of Cilicia in the Second Millennium B.C.", Varia Anatolica XIII, 2001, $. 159-165.

7 John Garstang, "The Discoveries at Mersin and Their Significance", American Journal of Archaeology, Cilt 47, Say1 1, 1943, s. 1-14. M.V. Seton-Williams, "Cilician Survey", Anatolian Studies, Cilt 4, 1954, s. 121-174.

8 İlkay Göçmen, Kayıp Kent Ankbiale, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Mersin Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Mersin, 2015. Hatice Kalkan, Ankhiale'nin Yeri, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 1999.

9 Mehmet Duran Gözde, Beşeri ve İktisadi Coǧrafya: Mersin Limanı, Yayınlanmamış Lisans Bitirme 'Tezi, İstanbul Üniversitesi Coǧrafya Enstitüsü, İstanbul, 1969. s. 5. Muzaffer Yılmaz, Zephyrion (Mersin), Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Mersin Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Mersin, 2015, s. 40-44.

10 Francis Beaufort, Karamania, or, A Brief Description of the South Coast of Asia Minor and of the Remains of Antiquity with Plans, Views, К. Hunter Press, London, 1817, s. 256. Charles Texier, Asse Mineure Description Géographique, Historique et Archéologique des Provinces et des Villes de la Chersonèse d'Asie, Imprimeurs de L'Institut de France, Paris, 1862, s. 727-728.

11 Fikri Mutlu, "Mersin Şehri Nasıl ve Ne Zaman Kuruldu", İçe/ Dergisi, Cilt 3, Sayı 29, 1949, s. 4- 7. Evliya Çelebi, Günümüz Türkçesiyle Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Çev: Seyit Ali Kahraman, 9. Kitap, 1. Bölüm, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2011, s. 352. Mustafa Türker, Mersin Vilayeti Yer Adları, Yayınlanmamış Lisans Bitirme Tezi, İstanbul Üniversitesi, Istanbul, 1966-1967, в. 6-7.

12 Cengiz Orhonlu, Osmanlı İmparatorluǧu'nda Aşiretlerin İskânı, Eren Yayınları, İstanbul, 1987, s. 36.

13 Habeeb Risk Allah Effendi, The Thistle and the Cedar of Lebanon, ). Wertheimer and Co., London, 1853, s. 60-61. Edwin John Davis, Life in Asiatic Turkey: A Journal of Travel in Cilicia (Pedias and Trachea), Isaura and Parts of Lycaonia and Cappadocia, Edward Stanford, London, 1879, в. 26. Vital Cuinet, La Turquie D'Asie Geographie Administrative, Statistique Descriptive et Raisonnée de Chaque Province de L'Asie Minenre, Ed. Ernest Leroux, 1, RLE Bonaparte, Paris, 1892, s. 331.

14 Mehmet Mazak - Aylin Dogan, Osmanlı Arşiv Vesikalart ve Fotoǧraflarla Mersin Liman Tarihi, Yeditepe Yayınları, Istanbul, 2014, в. 66-84.

15 İbrahim Oguz, Tarsus Şer'iyye Sicillerine Göre Mersin Kentinin Kuruluş Öyküsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Mersin Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Mersin, 2006, s. 78-83. Songül Ulutaş, Tarsus Kazası'nın Sosyo-Ekonomik Yapısı (1856-1914), Yayınlanmamış Doktora Tezi, Mersin Üniversitesi, Mersin, 2012, s. 112-113.

16 Mehmet Akif Erdoǧru, Ondokuzuncu Yüzyılda Osmanlı İmparatorluǧu'nda Hafta Pazarları ve Panayırlar, Ege Üniversitesi Yayınları, İzmir, 1999, s. 98-99.

17 Emine Dingec, XIX. Yüzyılın İkinci Yarısında ve XX. Yüzyılın Başında Mersin'in Ekonomik Yapısı, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Eskişehir, 1998, в. 50-53. İbrahim Bozkurt, Tanzimattan Cumburiyere Mersin Tarihi (1847-1928), Mersin Büyükşehir Belediyesi Yayınları, Mersin, 2012, s. 45-48.

18 Meltem Toksöz, "Bir Coǧrafya, Bir Ürün, Bir Bölge: 19. Yüzyılda Çukurova", Kebikeç Dergisi, Sayı 21, 2006, в. 99-100. Meltem Toksöz, The Çukurova: From Nomadic Life to Ci vial Agriculture, 1800-1908, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Binghamton University, New York, 2000, s. 110-111. Sacit Uǧuz, "Mersin Limanında Ticaret (1870-1912), Mustafa Kemal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Cilt 13, Sayı 33, 2016, s. 334-363. Sacit Uǧuz, "Osmanlı'dan Cumhuriyete Mersin Limanında Pamuk Ticareti", VIII. Türk Deniz Ticareti Tarihi Sempozyumu (27-28 Mayıs 2016), İstanbul Yayınları, İstanbul, 2016, s. 257-272.

19 Mersin limanı "ön bölge" aǧı için şu kayıtlara bakılabilir: BO4, Y.PRK.ASK, 78 - 28 (H-20- 05-1309); BOA, Y.PRK.ASK, 40 - 12 (H-15.09.1304); BOA, HR.TH, 130 - 13 (M-23.05.1893); BOA, HR.TO, 9 - 86 (М-31.05.1884); BOA, DH.SFR, 163 - 29 (R-21.10.1309); BOA, HR.ID, 15 - 3 (M-22.01.1894); BOA, DH.MKT, 178 - 36 (H-27.05.1311).

20 J. Renwick Metheny, "Road Notes from Cilicia and North Syria", Journal of the American Oriental Society, Sayı 28, 1907, в. 155-163.

21 Adem Erol, Mersin-Tarsus-Adana Demiryolu, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, 2003, İstanbul. Ahmet Asker - Ozan Arslan, "Küçülen Dünya: Mersin-Adana Ulaşım Süresinin Kısalması (1852-1926)", Turkish Studies- History, Cilt 16, Sayı 2, 2021, s. 85-103.

22 Can Nacar, "Yükselen Bir Liman Kentinde Ekonomik Pastayı Paylaşmak: 20. Yüzyılın Başında Mersin'de Rekabet, Çatışma ve İttifaklar", Cihannüma: Tarih ve Coǧrafya Araştırmaları Dergisi, Cilt TIT, Sayı 1, 2017, s. 71-94.

23 Filiz Yenişehirlioǧlu, "Mersin: The Formation of A Tanzimat City in Southern Turkey", The Empire in the City; Arab Provincial Capitals in the Late Ottoman Empire, Eds. J. Hanssen, T. Philipp, S. Weber, Ergon Verlag Würzburg, Beirut, 2002, s. 258. Aylin Dogan, "Mersin Limanı ve Mersin Kenti Tarihi Uzerine Genel Bir Degetlendirme", Journal of Current Researches on Social Sciences, Cilt 8, Sayı 1, 2018, в. 122-123.

24 Dingeç, age., s. 16-19. 1865 yılında 9.000 olan nüfusun, 1900 yılında 23.877 nüfusa ulaştıǧı kaydedilmektedir.

25 Arnon Soffer - Shimon Stern, "The Port City: A Sub-Group of the Middle-Eastern City Model", Ekistics, СШ 53, Sayı 316-317, Mart-Nisan 1986, s. 102-110. Brian Hoyle, "Development Dynamics at the Port-City Interface", Revitalising the Waterfront: International Dimensions of Dockland Redevelopment, Edited: B.S. Hoyle - D. Pinder - MS. Husain, Belhaven Press, London, 1988, s. 3-19. Glenn Norcliffe, Keith Basset ve Tony Hoare, "The Emergence of Postmodernism on the Urban Waterfront", Journal of Transport Geography, Cilt 4, Sayı 2, 1996, s.123-134. Cesar Ducruet - S.W. Lee, "Frontline Soldiers of Globalisation: Port-City Evolution and Regional Competition", Gegjournal, Sayı 67, 2006, $. 107-122. Sung W. Lee - D. Wook Song - Cesar Ducruet, "A Tale of Asia's World Ports: The Spatial Evolution in Global Hub Port Cities", Geoforum, Cilt 39, Sayı 1, 2008, s. 372-385.

26 İbrahim Hali Aytar, Kuruluşundan Modern Limanın İnşasına Mersin Kentinin ve Limancılık Faaliyetlerinin Gelişimi, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Mersin Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Mersin, 2015, s. 66-83. Tülin $. Ünlü, 19. Yüzyılda Mersin'in Kentsel Gelişimi, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Mersin Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Mersin, 2007, $. 76-84, 93-108.

27 Semihi Vural, Pamugun Çocuǧu Mersin ve Mersin İskeleleri, Mersin Deniz Ticaret Odası Yayınları, Mersin, 2015, $. 125-205.

28 Gülizar A. Güneş, Mersin Levanten Yapıları Üzerine Bir İnceleme, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Тем, Çukurova Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Adana, 2010, s. 43-62. Meltem Toksöz, "Family and Migration: The Mavromatis" Enterprises and Networks", Cahiers de la Méditerranée, Sayı 82, 2011, s. 359-382.

29 İbrahim Bozkurt, "İşgal Yıllarında Mersin (1918-1922)", Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Cilt 22, Sayı 1, 2018, в. 426-428.

30 Afet İnan, Devletçilik İlkesi ve Türkiye Cumhuriyeti'nin Birinci Sanayi Planı 1933, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1972, s. 86.

31 İbrahim Bozkurt, "IL Dünya Savaşı Yıllarında Mersin Limanı", Türk Deniz Ticareti Tarihi Sempozynmu-III: Mersin ve Doǧu Akdeniz (7-8 Nisan 2011), Mersin Ticaret Odası Yayınları, Mersin, 2011, s. 310-324. Tuǧba Korhan, "İkinci Dünya Savaşı'nda Mersin ve İskenderun Limanları", Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, Cilt 9, Sayı 42, 2016, s. 710-714.

32 H. Şinasi Develi, Eserleriyle Anıtlaşan Vali Tevfik Sırrı Gür, Akdeniz Belediyesi Yayınları. Mersin, 2004. Birgül Bozkurt - İbrahim Bozkurt, "Mersin Halkevi'nin Kuruluşu ve Tarihsel İşlevi", Tarih Okulu Dergisi, Cilt 9, Sayı XX VII, 2016, s. 369-421.

33 Anonim, "İçel Maddesi", Yurt Ansiklopedisi, Cilt 5, Anadolu Yayıncılık, Ankara, 1982, s. 3700- 3701.

34 T.C. Cumburbaşkanlıǧı Devlet Arşivleri Başkanlıǧı Cumhuriyet Arşivi (BCA), Başbakanlık Kararlar Dairesi Başkanlıǧı (BKDB), 30. 18. 1. 2. / 126. 54. 4. (17.07.1951); 30. 18. 1. 2. / 129. 41. 6. (17.05.1952); 30. 18. 1. 2. / 133. 81. 11. (09.10.1953); 30. 18. 1. 2. / 133. 89. 12 (05.11.1953); 30. 18. 1. 2. / 135. 38. 19. (10.04.1954). 30. 18. 1. 2. / 136. 53. 3. (10.06.1954); 30. 18. 1. 2. / 140. 74. 8. (15.08.1955).

35 Semihi Vural, Huǧ'dan Gökdelene Mersin; 170 Yılın Mimarlık Mirası, Mersin Valiliǧi Yayınları, Mersin, 2010, s. 92

36 Gözde, age., s. 29-30.

37 Yasemin S. Levent - Leyla Özel, "Bir Kentsel Mücadele Kazanımı Olarak Ataş Lojman Yerleskesinin Dünü, Bugünü ve Yarını", Dünya Şehircilik Günü 39. Kolokyumu (5-8 Kasım 2015), Karadeniz Teknik Üniversitesi-TMMOB Yayınları, Trabzon, 2015, s. 1-14. Banu Sünektekin, Cumhuriyet Dönemi Mimarisindeki Sanayi Yerleşkeleri ile Atas Yerleskesinin Karşılaştırılması, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Toros Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Mersin, 2017, s. 13-21.

38 Hamdi Kara, "Çukurova'da Endüstri", Coǧrafya Araştırmaları Dergisi, Cilt 2, Sayı 2, 1990, s. 193- 226.

39 Emrah Aşar, Mersin-Adana Arasında D400 Karayolu ile İlişkilenen Endüstri Mirası Potansiyeli ve Leyland Kamyon Fabrikası Örneǧi, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Mersin Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Mersin, 2021, s. 35-38.

40 Süheyla В. Akova, "Mersin Serbest Bölgesi; Özellikleri, Etkileri ve Etkilendiǧi Coǧrafi Şartlar", Coǧrafya Dergisi, Sayı 7, 1999, s. 151-182. Süheyla B. Akova, "Mersin Limanı", Türk Coǧrafya Dergisi, Sayı 31, 1996, s. 219-257.

41 Meriç В. Baseren, Liman Bölgesi ve Kentsel Mekân Gelişimi Arasındaki İlişkinin Mersin Kenti Üzerinden İrdelenmesi, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Mimar Sinan Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul, 2018, s. 103-104.

42 Zekiye D. Ekiz, Kent Ekonomisi ve Gelişimi: Mersin Örneǧi, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Adana, 2015, $. 80-82. Timuçin Topbaş, Limanların Uluslararası Ticarete Etkisi ve Mersin Limanının Bölge Ekonomisindeki Payı, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kahramanmaras, 2020, в. 32. Emriye Gürbüz, The Impact of Ports on Turkey's Foreign Trade: The Case of Mersin Ports, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Yeditepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 2019, s. 82-84.

43 Tamer Gök, "RIS Mersin Projesi Üzerine Bir Özet Deǧerlendirme", Planlama Dergisi, Sayı 3A, 2009, s. 93-95. Filiz Tutar - Emine Fırat - Çişil Erkan - Erdinç Tutar, "Yerel Ekonomilerin Yeni Aktörü, Bölgesel İnovasyon Stratejileri: RIS Mersin Uygulaması", International Conference on Eurasian Economies (17-18 Eylül 2013), Beykent Üniversitesi, Ankara, 2013, в. 627-634. Banu Aydoǧan, Bölgesel Ekonomik Kalkınmanın Yeni Pusulası: Bölgesel İnovasyon Stratejileri (RIS) Mersin Örneǧi, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Niǧde Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Niǧde, 2011, s. 194-195.

44 Esat Koçak - Hakkı Kişi, "Bölgesel Ulaştırma ve Lojistik Problemine Belgesel Bakış: "Mersin Örneǧi", Dokuz Eylül Üniversitesi Denizcilik Fakültesi Dergisi, Cilt 7, Sayı 2, 2015, s. 258-287. Utku Sezer, Pan- Avrupa Ulaşım Aǧında Mersin Limanı'nın Lojistik İşlevi, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2007, İzmir.

45 Çukurova Bölge Planı (2014-2023), s. 10.

46 Mutat Çelik, "Lojistik Sektör Planlaması, Organize Lojistik Bölgeleri ve Mersin Kenti Lojistik Planı", Planlama Dergisi, Cilt 1, Sayı 45, 2009, s. 13-19; Fikret Zorlu, "Mersin'de Kentsel Ulaşım Planlamasına Yönelik Deǧerlendirmeler", Planlama Dergisi, Cilt 3, Sayı 4, 2009, s. 115-127.

47 Sevgi Han Öcal, Türkiye'de Lojistik Köyler İncelemesi: Mersin Yenice Lojistik Köyü Örneǧi, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Adana, 2019, s. 68-69; Olaf Merk - Oguz Barış, The Competitiveness of Global Port Cities: The Case of MersinTurkey. OECD Regional Development Working Papers, 2013/01, OECD Publishing, Paris, 2013

48 Muhammed Turgut - İpek Gürsoy, "Çukurova Bölgesel Havalimanının TR62 Düzey 2 Bölgesinde Kalkınmaya Etkilerinin Deǧerlendirilmesi", Bölgesel Kalkınma Dergisi, Cilt 1, Sayı 1, 2023, s. 61-82.

49 Senay Oǧuztimur, Denizyolu Yük Taşımacılıǧında Küresel Liman Rekabet Koşullarının Mersin Limanı Örneǧinde Deǧerlendirilmesi, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Yıldız Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul, 2008, 229-240.

50 Fikret Zorlu, "Dış Ticaret Lojistiǧinin Kentsel Mekâna Etkisi; Mersin Örneǧi", ODTÜ Mimarlık Fakültesi Dergisi, Cilt 36, Sayı 2, 2019, s. 93-120.

51 Burak Beyhan - Selçuk Uǧuz, "Planning as A Tool for Modernization in Turkey: The Case of Hermann Jansen's Plan for Mersin", ОРТО Mimarlık Fakültesi Dergisi, Cilt 29, Sayı 2, 2012, s. 1- 34.

52 'Tolga Ünlü, "Mersin'in Mekânsal Biçimlenme Süreci ve Planlama Deneyimleri", GÜ Miibendislik-Mimarhk Fakültesi Dergisi, Cilt 22, Sayı 3, 2007, s. 425-436.

53 Hamdi Kara, "Çukurova'da Kentleşme ve Sanayileşmenin Tarim Topraklarına Etkisi", AÜ DTCF Dergisi, Cilt 32, Sayı 1, 1988, s. 267-280.

54 Tuǧrul Akcura, "Mersin İmar Planı", Imar Kurumu Konusunda Gözlemler, ODTÜ Yayınları, Ankara, 1982, s. 167-180.

55 Anonim, "Mersin Şehrinde Mevzii İmar Planı Yarışması", Mimarlık Dergisi, Cilt 65, Sayı 2, 1965, s. 18-23.

56 Şevki Vanlı "Mersin Gümrük Meydanı", Mimarlık Dergisi, Cilt 76, Sayı 4, 1976, s. 104-113.

57 Tolga Ünlü, "The Changing Character of Public Space in An Eastern Mediterranean Port City: From Customs Square to Grand Bazaar in Mersin", ОРТО Mimarlık Fakültesi Dergisi, Cilt 29, Sayı 2, 2012, s. 181-203. Tülin S. Ünlü, "Kent Kimliǧinin Oluşumunda Kentsel Bellek ve Kentsel Mekân İlişkisi: Mersin Örneǧi", Planlama Dergisi, Cilt 27, Sayı 1, 2017, s. 75-93. Saheste Z. Bektaş, Liman Kentlerinde Kıyı Kent İlişkisinin Deǧişimi ve Dönüşümü: Mersin Örneǧi, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Mersin Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Mersin, 2019, s. 93-97.

58 Fulya P. Cengizoǧlu - Havva Özyılmaz, "İkincil Konutların Birincil Konutlara Uyarlanması: Mersin Örneǧi", Planlama Dergisi, Cilt 26, Sayı 3, 2016, s.219-233.

59 Remzi Sönmez, "Mersin Kent Bütünü ve Yakın Çevresi 1/25000 Ölçekli Nazım İmar Planı", Planlama Dergisi, Sayı 3-4, 2009, s. 129-144.

60 Anonim, "Mersin'de Gecekondu Oluşumu ve Nedenleri", Mimarkk Dergisi, Cilt 89, Sayı 6, 1989, s. 45-46. H. Şinasi Develi, Dünden Bugüne Mersin (1836-1990), Yorum Basın Yayıncılık, Ankara, 1991, s.79.

61 Tolga Ünlü, Plan Modifications within the Contexts of Planning Control Mechanisms, Mersin Case, Yayinlanmamis Doktora Tezi, Ortadogu Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, 2005, Ankara. Tolga Ünlü - Yener Bas, "Morphological Processes and the Making of Residential Forms: Morphogenetic Types in Turkish Cities", Urban Morphology, Cilt 21, Sayı 2, 2017, s. 105- 122. Ayşe Everest - Leyla Yılmaz, (2019). "Mersin Kent Kimliǧi, Gelenek ve Yenilik: Mersin'de Kent Ekolojisi", Avrasya Sosyal ve Ekonomi Araştırmaları Dergisi, Cilt 6, Sayı 5, 2019, s. 30-53. Hülya Güler, Mersin Kentinde Mahalle Olgusundaki Deǧişim Süreci, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Toros Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Adana, 2017, s. 45-47.

62 Ali Ekber Doǧan, Küreselleşme ve Kentlerin Dönüşümü: Mersin Örneǧi, Yayınlanmamış Yüksek Lisans 'Tezi, Mersin Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Mersin, 1999, s.178-182; 204-205. Tolga Ünlü, "Kentsel Mekânda Deǧişimin Yönetilmesi", ODTÜ Mimarlık Fakültesi Dergisi, Cilt 23, Sayı 2, 2006, s. 63-92.

63 Kaya Е. Sandal - Mehmet Gürbüz, "Mersin Şehrinin Mekânsal Gelişimi ve Çevresindeki Tarim Alanlarının Amaç Dışı Kullanımı", Coǧrafi Bilimler Dergisi, Cilt 1, Sayı 1, 2003, s. 117-130. Merve Yılmaz - Fatih Terzi, "The Effects of Urban Spatial Development on Coastal Ecosystems: The Case of Mersin, Turkey", ZOP Conference Series: Materials Science and Engineering, Cilt 471, Sayı 10, 2019, s. 1-13. Asuman Aysu - Sebahat S.Ö. Ökten, "The Effect of Urban Sprawl on Land Use Change in Mersin, Turkey", Düzce Üniversitesi Bilim ve Teknoloji Dergisi, Cilt 9, Sayı 5, 2021, s. 1793-1801.

64 Burak Beyhan, "Türkiye'deki İlk İl Gelişme Plant Girişimi: Mersin İl Gelişme Plant", Planlama Dergisi, Sayı 3-4, 2009, в. 97-114. Esra Е. Kilim - Yılmaz Kilim, "Ölçek ve Örgüt Boyutları ile Mersin'de Planlama", Prof Dr. Tayfur Özşen Anısına 70. Yaş Armaǧanı, Ed: А.С. Demirci, E.E. Kilim, E. Dik), Memleket Yayınları, Ankara, 2014, s. 353-367. Tayfur Özşen - Akif Altınbıçak - Tuncay Turaboglu, "İl Gelişme Planlaması ve Mersin, Batman, Çankırı Uygulamaları", Kentsel Ekonomik Araştırmalar Sempozyumu, Cilt TI, Pamukkale Universitesi-DPT Yayını, Denizli, 2004, в. 151-154.

65 Raif Okutucu, "Türkiye'de Bir Пк: Mersin Kalkınma ve İşbirliǧi Konseyi", Bölgesel Kalkınma ve Yönetişim Sempozyumu (7-8 Eylül 2006), TEPAV Yayınları, Ankara, 2006, $. 399-405.

66 Çukurova Bölge Planı (2014-2023), s.30-31.

67 Mersin-Adana Planlama Bölgesi Çevre Düzeni Planı Revizyonu (Mersin İli), Plan Açıklama Raporu, s. 5-6.

68 9. Ulusal Kalkınma Plan: (2007-2013), в. 92. 10. Ulusal Kalkınma Plan: (2014-2018), $. 108, 185. 11. Ulusal Kalkınma Plan: (2019-2023), s. 71,73. 12. Ulusal Kalkınma Planı (2024-2028), s. 217.

69 Mirza Turgut, Göçler ve Mersin Tarihi, Etik Yayınları, Istanbul, 2005, s. 14-16.

70 Selin Coruh, The Latin Catholic Church Settlement in Mersin During the Late Ottoman Period, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ortadoǧu Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 2018, s. 95-99. Serife Yorulmaz, "Maronites in Mersin Through Its Process of Becoming An Important Port City (the Nineteenth and the Twentieth Century)", Eastern Mediterranean Port Cities: A Study of Mersin, Turkey-From Antiquity to Modernity, Eds. F. Yenişehirlioǧlu, E. Özveren, T.S. Ünlü, Springer Press, Cham, 2019, в. 93-109. Evangelia Balta, "The Greek-Orthodox Community of Mersin (Mid-Nineteenth Century to 1921)", Eastern Mediterranean Port Cities: A Study of Mersin, Turkey- from Antiquity to Modernity, Eds. F. Yenişehirlioǧlu, E. Özveren, T.S. Ünlü, Springer Press, Cham, 2019, s. 111-125.

71 Ehud К. Toledano, "Where Have All the Egyptian Fellahin Gone? Labor in Mersin and Cukurova (Second Half of the Nineteenth Century)", Eastern Mediterranean Port Cities: A Study of Mersin, Turkey- from Antiquity to Modernity, Eds. F. Yenişehirlioǧlu, E. Özveren, T.S. Ünlü, Cham: Springer Press, Cham, 2019, s. 127-142.

72 Adem Tutar, "XIX. Yüzyılın Sonlarında Mersin Sancaǧında Müslümanlar ve Gayrimislimler", İlahiyat Fakültesi Dergisi, Cilt 9, Sayı 2, 2004, s. 23-36.

73 Mehmet Kayadelen, "Mersin'in Kuruluş Dönemine İlişkin Mevcut Tezlerin İrdelenmesi", Kebikeç Dergisi, Sayı 47, 2019, s. 383-416.

74 Christopher Gratien, "The Sick Mandate of Europe: Local and Global Humanitarianism in French Cilicia, 1918-1922", Journal of the Ottoman and Turkish Studies Association, Cilt 3, Sayı 1, 2016, в. 169-170.

75 Fahriye Emgili, Mersin Mübadilleri, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Mersin Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Mersin, 2004, s. 93,99, 197-205. A. Emine Comu, "The Exchange of Populations and the Transformation of Two Mediterranean Cities, Adana and Mersin", Athens Journal of History, Cilt 4, Sayı 4, 2018, s. 272.

76 Atilla Göktürk, "Diyarbakır ile Mersin'e Zorunlu Göç", Toplum ve Hekim Dergisi, Cilt 16, Sayı 4, 2001, s. 281-289.

77 Saniye Adıgüzel, Kentsel Kutuplaşma ve Mersin Örneǧi, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kahramanmaraş, 2008, s. 3437.

78 Ela Aytaç, "Turkish-Style Segregation Socio-Economic Divisions in Seven Metropolitan Areas", Asian Journal of Social Sciencee, Cilt 45, Sayı 3, 2017, s. 256-257.

79 Ahmet Mazlum, Kentlilesme Sürecinde Toplumsal Farklılaşma ve Bütünleşme: Mersin İli Örneǧi, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sivas, 2010, s.282.

80 Mansur Meçin, The Question of Urban Integration and Forced Migration from East and Southeast Anatolian Regions After 1980: The Case of Mersin, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ortadoǧu Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 2004, в. 151-152. Nurdan Akıner, Mersin Banliyôlerinde Ofke Patlaması, Karakutu Yayınları, İstanbul, 2010. Mesut Satı, Mersin'de Kentleşme, Göç, Bütünleşme ve Kent Yoksulluǧu (Demirtaş Mahallesi Örneǧi), Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Isparta, 2004. Mim Sertaç Tümtaş, Türkiye'de İç Göçün Kentsel Gerilime Etkisi: Mersin Örneǧi, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Muǧla Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Muǧla, 2007. Muhammed E. Güneş, İç Göç Terörizm İlişkinde Mersin Örneǧi, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Polis Akademisi/Güvenlik Bilimleri Enstitüsü, Ankara, 2012. Şükrü Şimdi, Mahalleye İletişimsel Açıdan Bakmak: Mersin İli Demirtaş Mahallesi Sakinlerinin Suriyeli Göçmenlere Yönelik Bakış Açısı, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Adana, 2021. Sevilay Kaygalak, Zaman ve Mekân Boyutuyla Göç ve Kentlilesme: Mersin-Demirtaş Mahallesi Örneǧi, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Mersin Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Mersin.

81 Arzu Kaymak, Mersin'in Ekonomik, Sosyo-Kültürel Yapısı ve Dinamikleri Açısından Suriyeli Göçün Kent Yaşamına Etkileri, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Mersin Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Mersin, 2019, s. 99-103. Tolga Levent, "Kenti ve Kentsel Planlamay1 Kitlesel Dış Göç Üzerinden Düşünmek: Mersin Örneǧi Üzerinden Açılımlar", & Kasım Dünya Şehircilik Günü Kolokyumu: Gör-Mekän-Siyaset, TMMOB Şehir Plancılar Odası Yayını, Ankara, 2019, s. 59-71.

82 Çukurova Bölge Planı (2014-2023), s. 98-108.

83 bk. 29.12.2011 tarih ve 28157 sayılı Resmi Gazete, 31.05.2015 tarih ve 29372 sayılı Resmi Gazete, 25.01.2020 tarih ve 31109 sayılı Resmi Gazete, 06.01.2021 tarih ve 31356 sayılı Resmi Gazete.

84 Nihal Zengin, Sürdürülebilirlik Baǧlamında Kentsel Dönüşüm Uygulamaları: Mersin İli, Akdeniz İlçesi Örneǧi, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Adana Alparslan Türkeş Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Adana, 2021, s. 145-146. Hazel Özge Büyük, A Review of Urban Transformation Approaches: The Case of Çay, Çilek and Özgürlük Neighborhoods, Mersin, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, ODTÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 2019.

References

Kaynaklar

Arşiv Kaynakları

T.C. Cumhurbaşkanlıǧı Devlet Arşivleri Başkanlıǧı Osmanlı Arşivi (BOA), Ankara Yıldız Perakende Evrakı Askeri Maruzat (Y.PRK.ASK),

78 - 28 (H-20-05-1309).

40 - 12 (H-15.09.1304).

Hariciye Nezareti Tahsilat (HR.TH),

130 - 13 (М-23.05.1893).

Hariciye Nezáreti Tetcüme Odası (HR.TO),

9 - 86 (M-31.05.1884).

Dahiliye Nezâreti Şifre Kalemi (DH.ŞFR),

163 - 29 (R-21.10.1309).

Hariciye Nezareti idare (HR.ID),

15 - 3 (M-22.01.1894).

Dahiliye Nezáreti Mektubi Kalemi (DH.MKT),

178 - 36 (H-27.05.1311).

Plan-Proje-Kroki, Plan Projeler (PLK.p),

6740.

2950.

T.C. Cumhurbaşkanlıǧı Devlet Arşivleri Başkanlıǧı Cumhuriyet Arşivi (BCA), Ankara

Başbakanlık Kararlar Dairesi Başkanlıǧı (BKDB),

30. 18. 1. 2. / 126. 54. 4. (17.07.1951).

30. 18. 1. 2. / 129. 41. 6. (17.05.1952).

30. 18. 1. 2. / 133. 81. 11. (09.10.1953).

30. 18. 1. 2. / 133. 89. 12 (05.11.1953).

30. 18. 1. 2. / 135. 38. 19. (10.04.1954).

30. 18. 1. 2. / 136. 53. 3. (10.06.1954).

30. 18. 1. 2. / 140. 74. 8. (15.08.1955).

Resmi Yayınlar

29.12.2011 tarih ve 28157 sayılı Resmi Gazete: Mersin Ш, Akdeniz İlçesi, Özgürlük, Çilek ve Cay Mahallelerinde Bulanan Bazi Taşınmazların Toplu Konut İdaresi Başkanlıǧı Tarafından Acele Kamulaştırılması Hakkında Bakanlar Kurulu Kararı (2011/2517).

31.05.2015 tarih ve 29372 sayılı Resmi Gazete: Mersin İli, Akdeniz İlçesi, Camişerif, Mahmudiye, Mesudiye, Nusratiye ve Nüzhetiye Mahalleleri Sınırları İçerisinde Bulunan Alanın Yenileme Alanı Olarak Kabul Edilmesi Hakkında Bakanlar Kurulu Kararı (2015/7567).

25.01.2020 tarih ve 31109 sayılı Resmi Gazete: Mersin İl, Akdeniz İlçesi, Turgutreis Mahallesi sınırları içindeki bir kısım alanların riskli alan ilan edilmesi hakkında Cumhurbaşkanı Kararı (2020/2051).

06.01.2021 tarih ve 31356 sayılı Resmi Gazete: Mersin İli, Akdeniz İlçesi, Baris Mahallesi Sınırları İçerisinde Bulunan Alanın Riskli Alan İlan Edilmesi Hakkında Cumhurbaşkanı Kararı (2021/3355).

9. Ulusal Kalkınma Planı (2007-2013).

10. Ulusal Kalkınma Planı (2014-2018).

11. Ulusal Kalkınma Planı (2019-2023).

12. Ulusal Kalkınma Planı (2024-2028).

Çukurova Bölge Planı (2014-2023).

Mersin-Adana Planlama Bölgesi Çevre Düzeni Planı Revizyonu (Mersin İli) (2017)

Kitaplar, Makaleler ve Tezler

ADIGÜZEL Saniye (2008) Kentsel Kutuplaşma ve Mersin Örneǧi, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kahramanmaraş.

AKÇURA Tuǧrul (1982) Mersin İmar Planı, Imar Kurumu Konusunda Gözlemler, ODTÜ Yayınları, Ankara, s. 167-180.

AKINER Nurdan (2010) Mersin Banliyölerinde Ófke Patlaması, Karakutu Yayınları, İstanbul.

AKOVA Süheyla B. (1996) Mersin Limanı, Türk Coǧrafya Dergisi, Sayı 31, s. 219-257.

_____ (1999) Mersin Serbest Bölgesi; Özellikleri, Etkileri ve Etkilendiǧi Coǧrafi Şartlar, Coǧrafya Dergisi, Sayı 7, $. 151-182.

ALLAH EFFENDI Habeeb Risk (1853) The Thistle and the Cedar of Lebanon, J. Wertheimer and Co., London.

ANONİM (1965) Mersin Sehrinde Mevzii İmar Plant Yarışması, Mimarlik Dergisi, Cilt 65, Sayı 2, s. 18-23.

ANONİM (1982) İçel Maddesi, Yurt? Ansiklopedisi, Cilt 5, Anadolu Yayıncılık, Ankara, s. 3700-3701.

ANONİM (1989) Mersin'de Gecekondu Oluşumu ve Nedenleri, Mimarlık Dergisi, Cilt 89, Sayı 6, 5. 45-46.

ASKER Ahmet - ARSLAN Ozan (2021) Küçülen Dünya: Mersin-Adana Ulaşım Süresinin Kısalması (1852-1926), Turkish Studies-History, Cilt 16, Sayı 2, s. 85-103.

AŞAR Emrah (2021) Mersin- Adana Arasında D400 Karayolu ile İlişkilenen Endüstri Mirası Potansiyeli ve Leyland Kamyon Fabrikası Örneǧi, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Mersin Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Mersin.

AYDOĞAN Banu (2011) Bölgesel Ekonomik Kalkınmanın Yeni Pusulası: Bölgesel İnovasyon Stratejileri (RIS) Mersin Örneǧi, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Niǧde Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Niǧde.

AYSU Asuman - ÖKTEN Sebahat S.Ö. (2021) The Effect of Urban Sprawl on Land Use Change in Mersin, Turkey, Düzce Üniversitesi Bilim ve Teknoloji Dergisi, Cilt 9, Sayı 5, s. 1793-1801.

AYTAÇ Ela (2017) Turkish-Style Segregation Socio-Economic Divisions in Seven Metropolitan Areas, Asian Journal of Social Sciencee, Cilt 45, Sayı 3, s. 235-270.

AYTAR İbrahim Hali (2015) Kuruluşundan Modern Limanın Insasına Mersin Kentinin ve Limancılık Faaliyetlerinin Gelişimi, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Mersin Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Mersin.

BALTA Evangelia (2019) The Greek-Orthodox Community of Mersin (Mid- Nineteenth Century to 1921), Eastern Mediterranean Port Cities: A Study of Mersin, Turkey-from Antiquity to Modernity, Eds. F. YENİŞEHİRLİOĞLU, E. OZVEREN, T.S. UNLU, Springer Press, Cham, s. 111-125.

BASEREN Meriç Begüm (2018) Liman Bölgesi ve Kentsel Mekân Gelişimi Arasındaki İlişkinin Mersin Kenti Üzerinden İrdelenmesi, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Mimar Sinan Üniversitesi, İstanbul.

BEAUFORT Francis (1817) Karamania, or, A Brief Description of the South Coast of Asia Minor and of the Remains of Antiquity with Plans, Views, К. Hunter Press, London.

BEKTAŞ Saheste Z. (2019) Liman Kentlerinde Kıyı Kent İlişkisinin Deǧişimi ve Dönüşümü: Mersin Örneǧi, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Mersin Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Mersin.

BEYHAN Burak (2009) Türkiye'deki İlk İl Gelişme Planı Girisimi: Mersin İl Gelişme Planı, Planlama Dergisi, Sayı 3-4, $. 97-114.

_____ UĞUZ Selçuk (2012) Planning as A Tool for Modernization in Tutkey: The Case of Hermann Jansen's Plan for Mersin, ODTÜ Mimarlık Fakültesi Dergisi, Cilt 29, Sayı 2, s. 1-34.

BIRD James (1971) Seaports and Seaport Terminals, Hutchinson University Press, London.

BOYCE Aline A. (1958) The Harbor of Pompeiopolis, American Journal of Archaeology, Cilt 62, Sayı 1, s. 67-78.

BOZKURT Birgül - BOZKURT Ibrahim (2016) Mersin Halkevi'nin Kuruluşu ve Tarihsel İşlevi, Tarih Okulu Dergisi, Cilt 9, Sayı XXVII, s. 369-421.

BOZKURT İbrahim (2011) II. Dünya Savaşı Yıllarında Mersin Limanı, Türk Deniz Ticareti Tarihi Sempozynmu-III: Mersin ve Doǧu Akdeniz (1-8 Nisan 2011), Mersin Ticaret Odası Yayınları, Mersin, s. 310-324.

_____ (2012) Tanzimattan Cumhuriyet'e Mersin Tarihi (1847-1928), Mersin Büyükşehir Belediyesi Yayınları, Mersin.

_____ (2018) İşgal Yıllarında Mersin (1918-1922), Atatürk Üniversitesi S osyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Cilt 22, Sayı 1, s. 407-435.

BÜYÜK Hazel Özge (2019) A Review of Urban Transformation Approaches: The Case of Çay, Çilek and Özgürlük Neighborhoods, Mersin, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ortadoǧu Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 2019.

CENGİZOĞLU Fulya P. - ÖZYILMAZ Havva (2016) İkincil Konutların Birincil Konutlara Uyarlanması: Mersin Örneǧi, Planlama Dergisi, Cilt 26, Sayı 3, s. 219-233.

COMU A. Emine (2018) The Exchange of Populations and the Transformation of Two Mediterranean Cities, Adana and Mersin, Athens Journal of History, Cilt 4, Sayı 4, 5. 267-278.

CUINET Vital (1892) La Turquie D'Asie Geographie Administrative, Statistique Descriptive et Raisonnée de Chaque Province de L¿Asie Minenre, Ed. Ernest LEROUX, 1, RLE Bonaparte, Paris, 1.

ÇAKIROĞLU Emin (1944) Mersin Şehir Coǧrafyası, УМЕ Araştırmalar Dergisi, Cilt I (1940-1941), s. 411-430.

ÇELİK Murat (2009) Lojistik Sektör Planlaması, Organize Lojistik Bölgeleri ve Mersin Kenti Lojistik Planı, Planlama Dergisi, Cilt 1, Sayı 45, s. 13-19.

ÇORUH Selin (2018) The Latin Catholic Church Settlement in Mersin During the Late Ottoman Period, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ortadogu Teknik Universitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.

DAVIS Edwin John (1879) Life in Asiatic Turkey: A Journal of Travel in Cilicia (Pedias and Trachea), Isaura and Parts of Lycaonia and Cappadocia, Edward Stanford, London.

DEVELİ H. Şinasi (1991) Dünden Bugüne Mersin (1836-1990), Yorum Basin Yayıncılık, Ankara.

_____ (2004) Eserleriyle Amtlasan Vali Tevfik Sırrı Gür, Akdeniz Belediyesi Yayınları. Mersin.

DİNGEÇ Emine (1998) XIX. Yüzyılın İkinci Yarısında ve XX. Yüzyılın Başında Mersin'in Ekonomik Yapısı, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Eskişehir.

DOĞAN Ali Ekber (1999) Küreselleşme ve Kentlerin Dönüşümü: Mersin Örneǧi, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Mersin Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Mersin.

DOĞAN Aylin (2018) Mersin Limanı ve Mersin Kenti Tarihi Üzerine Genel Bir Deǧerlendirme, Journal of Current Researches on Social Sciences, Cilt 8, Sayı 1, $. 122-123.

DUCRUET Cesar - LEE S.W. (2006) Frontline Soldiers of Globalisation: Port-City Evolution and Regional Competition, Geojournal, Sayı 67, 5. 107- 122.

EKİZ Zekiye Dilay (2015) Kent Ekonomisi ve Gelişimi: Mersin Örneǧi, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Adana.

EMGİLİ Fahriye (2004) Mersin Mübadilleri, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Mersin Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Mersin.

ERDOGRU Mehmet Akif (1999) Ondokuzuncu - Yüzyılda - Osmanlı İmparatorluǧu'nda Hafta Pazarları ve Panayırlar, Ege Üniversitesi Yayınları, İzmir.

EROL Adem (2003) Mersin-Tarsus-Adana Demiryolu, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul.

EVEREST Ayşe - YILMAZ Leyla (2019). Mersin Kent Kimliǧi, Gelenek ve Yenilik: Mersin'de Kent Ekolojisi, Avrasya Sosyal ve Ekonomi Araştırmaları Dergisi, Cilt 6, Sayı 5, s. 30-53.

EVLİYA ÇELEBİ (2011) Günümüz Türkçesiyle Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Çev. Seyit Ali KAHRAMAN, 9. Kitap, 1. Bölüm, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul.

GARSTANG John (1943) The Discoveries at Mersin and Their Significance, American Journal of Archaeology, Cilt 47, Sayı 1, в. 1-14.

GÖÇMEN İlkay (2015) Kayıp Kent Ankhiale, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Mersin Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Mersin.

GÖK Tamer (2009) RIS Mersin Projesi Uzerine Bir Özet Deǧerlendirme, Planlama Dergisi, Sayı 3A, s. 93-95.

GÖKTÜRK Atilla (2001) Diyarbakir ile Mersin'e Zorunlu Göç, Toplum ve Hekim Dergisi, Cilt 16, Sayı 4, s. 281-289.

GÖZDE Mehmet Duran (1969) Beşeri ve İktisadi Coǧrafya: Mersin Limanı, Yayınlanmamış Lisans Bitirme Tezi, İstanbul Üniversitesi Coǧrafya Enstitüsü, İstanbul.

GRATIEN Christopher (2016) The Sick Mandate of Europe: Local and Global Humanitarianism in French Cilicia, 1918-1922, Journal of the Ottoman and Turkish Studies Association, Cilt 3, Sayı 1, $. 165-190.

GÜLER Hülya (2017) Mersin Kentinde Mahalle Olgusundaki Deǧişim Süreci, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Toros Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Adana.

GÜNEŞ Gülizar Açık (2010) Mersin Levanten Yapıları Üzerine Bir İnceleme, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Cukurova Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Adana.

GÜNEŞ Muhammed E. (2012) İç Göç Terörizm İlişkinde Mersin Örneǧi, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Polis Akademisi Güvenlik Bilimleri Enstitüsü, Ankara.

GÜRBÜZ Emtiye (2019) The Impact of Ports on Turkey's Foreign Trade: The Case of Mersin Ports, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Yeditepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.

HOYLE Brian (1988) Development Dynamics at the Port-City Interface, Revitalising the Waterfront: International Dimensions of Dockland Redevelopment, Edited: B.S. HOYLE - D. PINDER - MS. HUSAIN, Belhaven Press, London, s. 3-19.

HOYLE Brian S. (1997-1998). Cities and Ports: Concepts and Issues, Vegeta, Sayı 3, s. 264-269.

İNAN Afet (1972) Devletçilik İlkesi ve Türkiye Cumhuriyeti'nin Birinci Sanayi Plan: 1933, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara.

KALKAN Hatice (1999) Ankhiale'nin Yeri, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Mersin.

KARA Hamdi (1988) Çukurova'da Kentleşme ve Sanayileşmenin Tatım Topraklarına Etkisi, AÜ DTCF Dergisi, Cilt 32, Sayı 1, s. 267-280.

_____ (1990) Çukurova'da Endüstri, Coǧrafya Araştırmaları Dergisi, Cilt 2, Sayı 2, s. 193-226.

KAYADELEN Mehmet (2019) Mersin'in Kuruluş Dönemine İlişkin Mevcut Tezlerin İrdelenmesi, Kebikeç Dergisi, Sayı 47, s. 383-416.

KAYGALAK Sevilay (1999) Zaman ve Mekân Boyutuyla Göç ve Kentlilesme: Mersin- Demirtaş Mahallesi Örneǧi, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Mersin Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Mersin.

KAYMAK Arzu (2019) Mersin'in Ekonomik, Sosyo-Kültürel Yapısı ve Dinamikleri Açısından Suriyeli Göçün Kent Yaşamına Etkileri, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Mersin Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Mersin.

KEYDER Çaǧlar (2015) Bella Epoque ve Liman Kentleri, Osmanlılardan Günümüze Doǧu Akdeniz liman kentleri, Haz: Biray Kolluoglu ve Meltem Toksöz, Türkiye İş Bankası Yayınları, İstanbul, s. 17-27.

KİLİM Esra E. - KİLİM Yılmaz (2014) Ölçek ve Örgüt Boyutları ile Mersin'de Planlama, Prof. Dr. Tayfur Özşen Anısına 70. Yaş Armaǧanı, Ed: A. Güneser DEMİRCİ - Е.В. KİLİM - Е. DİK, Memleket Yayınları, Ankara, s. 353367.

KOÇAK Esat - KİŞİ Hakkı (2015) Bölgesel Ulaştırma ve Lojistik Problemine Belgesel Bakış: Mersin Örneǧi, Dokuz Eylül Üniversitesi Denizcilik Fakültesi Dergisi, Cilt 7, Sayı 2, s. 258-287.

KORHAN Tuǧba (2016) İkinci Dünya Savaşı'nda Mersin ve İskenderun Limanları, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, Cilt 9, Sayı 42, $. 710-714.

LEE Robert - LEE W.R. (1998) The Socio-Economic and Demographic Characteristics of Port Cities: A Typology for Comparative Analysis, Urban History, Cilt 25, Say1 2, s. 147-172.

LEE Sung W. - SONG, D. Wook - DUCRUET Cesar, (2008) A Tale of Asia's World Ports: The Spatial Evolution in Global Hub Port Cities, Geoforum, Cilt 39, Sayı 1, s. 372-385.

LEVENT Tolga (2019) Kenti ve Kentsel Planlamayı Kitlesel Dis Gog Üzerinden Düşünmek: Mersin Örneǧi Üzerinden Açılımlar, 8 Kasim Dünya şehircilik Günü Kolokyumu: Gör-Mekän-Siyaset, TMMOB Şehir Plancılar Odası Yayını, Ankara, s. 59-71.

LEVENT Yasemin $. - ÖZEL Leyla (2015) Bir Kentsel Mücadele Kazanımı Olarak Ataş Lojman Yerleşkesinin Dünü, Bugünü ve Yarını, Dünya Şehircilik Günü 39. Kolokyumu (5-8 Kasım 2015), Karadeniz Teknik Üniversitesi- TMMOB Yayınlatı, Trabzon, s. 1-14.

MATVEJEVIC Predrag (1999) Mediterranean: A Cultural Landscape, Translated: Michael Henry Meim, University of California Press, Berkeley.

MAZAK Mehmet - DOĞAN Aylin (2014) Osmanlı Arşiv Vesikalar ve Fotoǧraflarla Mersin Liman Tarihi, Yeditepe Yayınları, Istanbul.

MAZLUM Ahmet (2010) Kentlilesme Sürecinde Toplumsal Farklılaşma ve Bütünleşme: Mersin İli Örneǧi, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sivas.

MEÇİN Mansur (2004) The Question of Urban Integration and Forced Migration from East and Southeast Anatolian Regions After 1980: The Case of Mersin, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ortadoǧu Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.

MERK Olaf - BARIŞ Oǧuz (2013) The Competitiveness of Global Port Cities: The Case of Mersin-Turkey. OECD Regional Development Working Papers, 2013/01, OECD Publishing, Paris.

METHENY J. Renwick (1907) Road Notes from Cilicia and North Syria, Journal of the American Oriental Society, Say1 28, s. 155-163.

MUTLU Fikri (1949) Mersin Sehri Nasıl ve Ne Zaman Kuruldu, Ice/ Dergisi, Cilt 3, Sayı 29, s. 4-7.

NACAR Can (2017) Yükselen Bir Liman Kentinde Ekonomik Pastayı Paylaşmak: 20. Yüzyılın Başında Mersin'de Rekabet, Çatışma ve İttifaklar, Cihannüma: Tarih ve Coǧrafya Araştırmaları Dergisi, Cilt 111, Sayı 1, s. 71-94.

NORCLIFFE Glenn, BASSET Keith ve HOARE Tony (1996) The Emergence of Postmodernism on the Urban Waterfront, Journal of Transport Geography, Cilt 4, Sayı 2, s.123-134.

OĞUZ İbrahim (2006) Tarsus Şer'iyye Sicillerine Göre Mersin Kentinin Kuruluş Öyküsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Mersin Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Mersin.

OĞUZTİMUR Senay (2008) Denizyolu Yük Taşımacılıǧında Küresel Liman Rekabet Koşullarının Mersin Limanı Örneǧinde Deǧerlendirilmesi, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Yıldız Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Istanbul.

OKUTUCU Raif (2006) Türkiye'de Bir İlk: Mersin Kalkınma ve İşbirliǧi Konseyi, Bölgesel Kalkınma ve Yönetişim Sempozyumu (1-8 Eylül 2006), TEPAV Yayınları, Ankara, $. 399-405.

ORHONLU Cengiz (1987) Osmanlı İmparatorluǧu'nda Asiretlerin İskânı, Eten Yayınları, İstanbul.

OCAL Sevgi Han (2019) Türkiye'de Lojistik Köyler İncelemesi: Mersin Yenice Lojistik Köyü Örneǧi, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Adana.

ÖZŞEN Tayfur - ALTINBIÇAK Akif - TURABOĞLU Tuncay, (2004) İl Gelişme Planlaması ve Mersin, Batman, Çankırı Uygulamaları, Kentsel Ekonomik Araştırmalar Sempozyumu, Cilt 11, Pamukkale Üniversitesi-DPT Yayını, Denizli, s. 151-154.

PETSIMERIS Petros (1996) Liverpool: From A City of its Port to a City with A Port, Ekistics, Cilt 63, Sayı 376-378, s. 17-26.

RONEY Jessica С. (2017) Introduction: Distinguishing Port Cities, 1500-1800, Early American Studies, Cilt 15, Sayı 4, в. 649-659.

ROSSELLI Alessandri (2004) The Port as Structure and Meaning, Portus, Sayı 10, в. 4-9.

SANDAL Kaya E. - GÜRBÜZ Mehmet (2003) Mersin Şehrinin Mekânsal Gelişimi ve Çevresindeki Tarim Alanlarının Amaç Dist Kullanımı, Coǧrafi Bilimler Dergisi, Cilt 1, Sayı 1, s. 117-130.

SARGENT Arthur J. (1938) Seaports and Hinterlands, Adam and Charles Black, London.

SARI Mesut (2004) Mersin'de Kentleşme, Göç, Bütünleşme ve Kent Yoksulluǧu (Demirtaş Mahallesi Örneǧi), Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Isparta.

SETON-WILLIMAS, M.V. (1954) Cilician Survey, Anatolian Studies, Cilt À, s. 121-174.

SEZER Utku (2007) Pan Avrupa Ulaşım Aǧında Mersin Limanı'nın Lojistik İşlevi, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir.

SOFFER Arnon - STERN Shimon (1986) The Port City: A Sub-Group of the Middle-Fastern City Model, Ekistics, Cilt 53, Sayı 316-317, s. 102-110.

SÖNMEZ Remzi (2009) Mersin Kent Bütünü ve Yakın Çevresi 1/25000 Ölçekli Nazım İmar Planı, Planlama Dergisi, Sayı 3A, s. 129-144.

SÜNEKTEKİN Banu (2017) Cumhuriyet Dönemi Mimarisindeki Sanayi Yerleşkeleri ile Ataş Yerleskesinin Karşılaştırılması, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Toros Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Mersin.

ŞİMDİ Şükrü (2021) Mahalleye İletişimsel Açıdan Bakmak: Mersin İli Demirtaş Mahallesi Sakinlerinin Suriyeli Göçmenlere Yönelik Bakış Açısı, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Adana.

TECER Ahmet Kutsi (2022) Mersin Destanı, Bütün Şiirleri, Yay. Haz. Leyla TECER, Bilge Kültür Sanat Yayınları, İstanbul, s.156.

TEXIER Charles (1862) Asie Mineure Description Géographique, Historique et Archéologique des Provinces et des Villes de la Chersonèse d'Asie, Imprimeurs de L'Institut de France, Paris.

TOKSOZ Meltem (2000) The Cukurova: From Nomadic Life to Commercial Agriculture, 1800-1908, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Binghamton University, New York.

_____ (2006) Bir Coǧrafya, Bir Ürün, Bir Bölge: 19. Yüzyılda Çukurova, Kebikeç Dergisi, Sayı 21, 5. 99-100.

_____ (2011) Family and Migration: The Mavromatis" Enterprises and Networks, Cahiers de la Méditerranée, Say1 82, s. 359-382.

TOLEDANO Ehud R. (2019) Where Have All the Egyptian Fellahin Gone? Labor in Mersin and Çukurova (Second Half of the Nineteenth Century), Eastern Mediterranean Port Cities: A Study of Mersin, Turkey-From Antiquity to Modernity, Eds. F. YENISEHIRLIOGLU, E. OZVEREN, T.S. UNLU, Cham: Springer Press, Cham, s. 127-142.

TOPBAŞ Timuçin (2020) Limanlarm Uluslararası Ticarete Etkisi ve Mersin Limanının Bölge Ekonomisindeki Payı, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kahramanmaraş.

TURGUT Mirza (2005) Göçler ve Mersin Tarihi, Etik Yayınları, İstanbul.

TURGUT Muhammed - GÜRSOY İpek (2023) Çukurova Bölgesel Havalimanının 'TR62 Düzey 2 Bölgesinde Kalkinmaya Etkilerinin Degerlendirilmesi, Bölgesel Kalkınma Dergisi, Cilt 1, Sayı 1, s.61-82.

TUTAR Adem (2004) XIX. Yüzyılın Sonlarında Mersin Sancaginda Müslümanlar ve Gayrimüslimler, İlahiyat Fakültesi Dergisi, Cilt 9, Sayı 2, s. 23-36.

TUTAR Filiz - FIRAT Emine - ERKAN Çişil - TUTAR Erdinç (2013) Yerel Ekonomilerin Yeni Aktóri, Bölgesel İnovasyon Stratejileri: RIS Mersin Uygulaması, International Conference On Eurasian Economies (17-18 Eylül 2013), Beykent Üniversitesi, Ankara, s. 627-634.

TÜMTAŞ Mim Sertaç (2007) Türkiye'de İç Göçün Kentsel Gerilime Etkisi: Mersin Örneǧi, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Muǧla Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Muǧla.

TÜRKER Mustafa (1966-1967) Mersin Vilayeti Yer Adları. Lisans Bitirme Tezi, İstanbul Üniversitesi, İstanbul.

UĞUZ Sacit (2016) Mersin Limanında Ticaret (1870-1912), Mustafa Kemal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Cilt 13, Sayı 33, s. 334-363.

mmm (2016) Osmanlı'dan Cumhuriyete Mersin Limanında Pamuk Ticareti, VII. Türk Deniz Ticareti Tarihi Sempozyumu (27-28 Mayıs 2016), İstanbul Yayınları, İstanbul, s. 257-272.

ULUTAŞ Songül (2012) Tarsus Kazası'nın Sosyo-Ekonomik Yapısı (1856- 1914), Yayınlanmamış Doktora Tezi, Mersin Üniversitesi, Mersin.

ÜNLÜ Tolga - BAŞ Yener (2017) Morphological Processes and the Making of Residential Forms: Morphogenetic Types in Turkish Cities, Urban Morphology, Cilt 21, Sayı 2, s. 105-122.

ÜNLÜ Tolga (2005) Plan Modifications within the Contexts of Planning Control Mechanisms, Mersin Case, Yayınlanmamış Doktora Тел, Ortadoǧu Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Ankara.

_____ (2006) Kentsel Mekânda Deǧişimin Yönetilmesi, ODTÜ Mimarlık Fakültesi Dergisi, Cilt 23, Sayı 2, s. 63-92.

_____ (2007) Mersin'in Mekänsal Bicimlenme Süreci ve Planlama Deneyimleri, GU Mühendislik Mimarlık Fakültesi Dergisi, Cilt 22, Sayı 3, s. 425-436.

_____ (2012) The Changing Character of Public Space in An Eastern Mediterranean Port City: From Customs Square to Grand Bazaar in Mersin, ODTÜ Mimarlık Fakültesi Dergisi, Cilt 29, Sayı 2, s. 181-203.

ÜNLÜ Tülin S. (2007) 19. Yüzyılda Mersin'in Kentsel Gelişimi, Yüksek Lisans Tezi, Mersin Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Mersin.

_____ (2017) Kent Kimliginin Olusumunda Kentsel Bellek ve Kentsel Mekân İlişkisi: Mersin Örneǧi, Planlama Dergisi, Cilt 27, Sayı 1, $. 75-93.

VANLI Şevki (1976) Mersin Gümrük Meydanı, Mimarhk Dergisi, Cilt 76, Sayı 4, $. 104-113.

VURAL Semihi (2010) Huǧ'dan Gökdelene Mersin; 170 Yılın Mimarlık Mirası, Mersin Valiliǧi Yayınları, Mersin.

_____ meee (2015) Pamuǧun Çocuǧu Mersin ve Mersin İskeleleri, Mersin Deniz Ticaret Odası Yayınları, Mersin.

WEIGEND Guido G. (1958) Some Elements in the Study of Port Geography, Geographical Review, Cilt 48, Sayı 2, $. 185-200.

YAGCI Remzi (2001) The Importance of Soli in the Archaeology of Cilicia in the Second Millennium B.C., Varia Anatolica XIII, $. 159-165.

YENİŞEHİRLİOĞLU Filiz (2002) Mersin: The Formation of a Tanzimat City in Southern Turkey, The Empire in the City; Arab Provincial Capitals in the Late Ottoman Empire, Eds. J. HANSSEN, T. PHILIPP, 5. WEBER, Ergon Verlag Würzburg, Beirut.

YILMAZ Merve - TERZI Fatih (2019) The Effects of Urban Spatial Development on Coastal Ecosystems: The Case of Mersin, Turkey, IOP Conference Series: Materials Science and Engineering, Cilt 471, Sayı 10, s. 1-13.

YILMAZ Muzaffer (2015) Zephyrion (Mersin), Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Mersin Universitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Mersin.

YORULMAZ Şerife (2019) Maronites in Mersin Through Its Process of Becoming An Important Port City (the Nineteenth and the Twentieth Century), Eastern Mediterranean Port Cities: A Study of Mersin, Turkey From Antiquity to Modernity, Eds. F. YENİŞEHİRLİOĞLU, E. ÖZVEREN, T.S. ÜNLÜ, Springer Press, Cham, $. 93-109.

ZENGİN Nihal (2021) Sirdiiriilebilirlik Baǧlamında Kentsel Dönüşüm Uygulamaları: Mersin İli, Akdeniz İlçesi Örneǧi, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Adana Alparslan Türkeş Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Adana.

ZORLU Fikret (2009) Mersin'de Kentsel Ulaşım Planlamasına Yönelik Deǧerlendirmeler, Planlama Dergisi, Cilt 3, Sayı 4, s. 115-127.

_____ (2019) Dis Ticaret Lojistiginin Kentsel Mekána Etkisi; Mersin Örneǧi, ODTÜ Mimarlık Fakültesi Dergisi, Cilt 36, Sayı 2, s. 93-120.

(ProQuest: Appendix omitted.)