Headnote
Abstract In this study, the effect of Future Awareness Psychoeducation Program on the career exploration behaviours and decision-making skills of gifted students attending the 4·grade of primary school was examined. The study group of the research consisted of a total of 24 students in the 4·-grade of primary school attending the support education programs at the Science and Art Centre (BILSEM). This study is quasi-experimental research with pre-test, post-test and follow-up test models, including experimental and control groups. Career Exploration Scale, Decision Making Skills Scale for Primary School Students and Socio-Demographic Information Form were used to collect the data. After the pre-test measurements, the Future Awareness Psychoeducation Program was applied to the students in the experimental group by the researcher for four weeks and one session per week, each session consisting of 40+40 minutes, totalling 80 minutes between February and March 2023. During this period, no group sessions or activities were conducted with the control group, and only the pre-test and post-test were administered to the students. Wilcoxon Signed Ranks Test and Mann Whitney U Test were used to analyse the data. The results of the study showed that there was a meaningful difference between the pre-test and post-test scores of the experimental group students in favour of the post-test scores. It was also found that there was a meaningful difference between the post-test scores of the experimental and control groups in favour of the experimental group. At the same time, a follow-up test was applied to the students in the experimental group two months later and it was determined that the difference between the post-test and follow-up test mean scores was not meaningful. Accordingly, it can be stated that the Future Awareness Psychoeducation Program had a significant impact on students' career exploration behaviours and decision-making skills scores and this effect continued in the follow-up measurements. The findings reveal that the Future Awareness Psychoeducation Program is effective in supporting students' career development.
Keywords:
Science and Art Centers, Gifted Students, Career Exploration, Decision Making Skills, Psychoeducation Program.
Öz Bu arastirmada, Gelecek Farkindaligi Psikoegitim Programi'nin ilkokul 4. sinifa devam eden özel yetenekli ögrencilerin kariyer kesfi davranislari ve karar verme becerileri üzerine etkisi incelenmistir. Arastirmanin çalisma grubu, Bilim ve Sanat Merkezinde (BILSEM) destek egitim programlarina devam eden ilkokul 4. sinif toplam 24 ögrenciden olusmaktadir. Bu çalisma, deney ve kontrol gruplu ön test, son test izleme testi modeline dayali yari deneysel bir arastirmadir. Verilerin toplanmasinda Kariyer Kesfi Ölçegi, Ilkokul Ögrencileri için Karar Verme Becerisi Ölçegi ve SosyoDemografik Bilgi Formu kullanilmistir. Ön test ölçümlerinin ardindan deney grubundaki ögrencilere Subat-Mart 2023 tarihleri arasinda Gelecek Farkindaligi Psikoegitim Programi, dört hafta ve haftada bir gün olmak üzere 40440 toplam 80 dakika olarak arastirmaci tarafindan uygulanmistir. Bu süre içerisinde, kontrol grubuyla herhangi bir grup oturumu ve etkinlik yapilmayip, ögrencilere sadece ön test ve son test uygulanmistir. Verilerin analizinde Wilcoxon Isaretli Siralar Testi ve Mann Whitney U Testi kullanilmistir. Arastirmanin sonucunda deney grubu ögrencilerinin ön test ve son test puanlari arasinda son test lehine anlamli bir farkin oldugu görülmüstür. Ayrica, deney ve kontrol grubunun son test puanlari arasinda deney grubunun lehine anlamli bir farkliligin olustugu bulunmustur. Ayni zamanda deney grubundaki ögrencilere iki ay sonra izleme testi uygulanmis ve son test ile izleme testi puan ortalamalari arasindaki farkliligin anlamli olmadigi tespit edilmistir. Buna göre Gelecek Farkindaligi Psikoegitim Programi'nin ögrencilerin kariyer kesfi davranislari ve karar verme becerisi puanlari üzerinde anlamli bir etki yarattigi ve bu etkinin izleme ölçümlerinde de devam ettigi belirtilebilir. Elde edilen bulgular Gelecek Farkindaligi Psikoegitim Programi'nin ögrencilerin kariyer gelisimlerini desteklemede etkili oldugunu ortaya koymaktadir.
Anahtar Kelimeler:
BILSEM
Özel Yetenekli Ögrenci,
Kariyer Kesfi,
Karar Verme Becerisi,
Psikoegitim Programi.
Introduction
Efforts and discussions on the definition of intelligence have been going on for many years. The main reason for this is that intelligence has a multidimensional and complex structure that cannot be limited to a single definition or theoretical framework. Depending on the researches and findings on intelligence, many different definitions and theories have emerged and this situation has also affected the understanding of giftedness (Leana-Tascilar & Kanlı, 2014). In Turkey, the Ministry of National Education has preferred to use the term "special talent" instead of giftedness since 2013 (Ministry of National Education [MoNE], 2013). Talent is defined as "the quality of an individual's ability to comprehend, perceive or do something, power, ability" (Turkish Language Association [TDK], 2023). A gifted individual is defined in the Special Education Services Regulation and Science and Art Centers Directive as "a person who is ahead of his/her peers in the fields of art, creativity, learning and leadership, understand abstract ideas, has special academic abilities, likes to act autonomously in line with his/her interests and exhibits high-level performance" (MoNE, 2018; MoNE, 2024). Today, it can be stated that gifted individuals show success in different areas such as academic competence, showing creative behaviors, having leadership qualities, having the ability of invention and discovery, talent in social relations and visual arts, and sports talent (Ozbay, 2013).
The education of gifted students is an issue that is emphasized in developed countries providing gifted students with the right and appropriate education and directing students in this way provides important contributions to both their countries and society (Citil, 2018). Every country supports its gifted students through various methods of identification and supports them with unique education programs. In recent years, more attention has been paid to the education of gifted students in Turkey as well as around the world. In Turkey, gifted students continue their activities for support education in science and art centers (BILSEM). BÍLSEMs, which were opened as educational institutions affiliated to the General Directorate of Special Education and Guidance Services of the Ministry of National Education, are centers where gifted students continue their activities for support education out of school. In these centers, students who attend formal education institutions and are also diagnosed as gifted in the fields of music, art and general mental ability are offered support education to develop their talents.
According to studies conducted with gifted individuals, it is seen that these individuals complain about many problems related to social, emotional, and professional development at school or in the community (Chen 8% Wong, 2013). Some gifted students may experience indecision about their educational and career choices and may make choices that are not compatible with their career interests (Leung, 1998). According to Kurt (2016), in order to address the career counseling needs of gifted students, it is necessary to first understand the characteristics and needs of gifted students and their relationship with the career planning process. Considering the education process, it is seen that BÍLSEMs contribute to the career planning of gifted students regarding their career development and to develop positive attitudes towards being aware of their professional interests and abilities (Gülec et al., 2020). Career can be defined as a lifelong endeavor (Sharf, 2017). Career is not limited to the individual's decision to choose a profession but is shaped by his/her decisions and preferences about his/her lifelong career (Piskin, 2012). Donald E. Super (1990), who expressed the concept of career as a developmental process, considered career development as five basic developmental periods covering the whole life process. Explaining these periods as Growth, Research, Settlement, Maintenance and Withdrawal periods, he divided the Growth period, which continues from birth to 14 years of age, into four phases. Accordingly, individuals pass through a stage called pre-occupation between the ages of 0-4. This stage is followed by the imagination period between the ages of 4-10 and the interest period between the ages of 11-12. The talent stage, which corresponds to the ages of 13-14, is defined as the last stage. The growth phase is defined as a period that includes emotional, social and psychological growth as well as physical growth, and is defined as the process of exploring the environment in which children live (Siyez, 2020). Exploration is the child's behavior of gathering information to meet the child's curiosity needs and to get to know his/her environment (Super, 1990). In this period, the child develops ideas about what he/she can do, gains conceptual knowledge about professions, thinks about what he/she wants to be and gains ideas about the jobs that adults do (Kuzgun, 2000). Career exploration involves a series of purposeful actions and thoughts that encourage individuals to explore and identify appropriate careers in order to get to know themselves and their environment sufficiently (Stumpf et al., 1983). In terms of career development, it is stated that career exploration behaviors have a very important role in an individual's life (Cheung & Arnold, 2010; Edwin & Prescod, 2018; Nota, 2012; Tracey et al, 2006). In addition to these exploration behaviors, choosing the appropriate one among the options and realizing the effects of the decisions on the future can be expressed as important achievements of this period.
Considering that decision-making and making a choice are at the basis of what is done in almost every field of life, making sense of the decision-making process is important for people to make healthy decisions. Healthy decision-making processes gain importance especially in the early stages of life. Later in life, people are faced with critical decisions regarding their personal development, their profession and career, or their emotional and social processes. Developing individuals' decision-making skills is very important in overcoming these important responsibilities and life tasks (Mutlu & Kaya, 2023a; 2023b). The word decision is defined as a finalized judgment about a problem or a job (TDK, 2023). Decision making is generally defined as choosing the most appropriate one among multiple options (Byrnes, 1998). According to Kuzgun (2009), decision making is the mental and behavioral actions to eliminate the distress experienced when there is more than one option to meet a need or when the desired goal is not enough to meet one's needs. Decision-making requires a thinking process that involves evaluating options and choosing the appropriate one. Thinking is a characteristic of an individual that begins at birth and can develop throughout life with direct or indirect influences (Fisher, 2005). Dewey (1910) defines thinking briefly as everything that passes through one's mind. Considering that the phenomenon of decision-making is related to thinking processes, it can be said that thinking processes related to decision-making and research-examination, problem solving, critical and creative thinking processes act together (Doganay, 2011). Marzano and Kendall (2007) described the stages in the decision-making process as thinking about alternatives, evaluating alternatives, and choosing the best alternative by considering the probability of success of the option to be decided. Decision-making is one of the important skills that a person has and has an important place in the thinking process (Kücükay, 2018). When career decision-making is considered, according to the information processing approach that takes cognitive processes into account, career decisions also include the general problem-solving process. Therefore, if a person knows himself/herself well, has knowledge about occupations and can improve his/her decision-making skills, he/she can make career decisions more accurately and solve the problems he/she experiences about career indecision (Peterson et al., 2002). While developmental decision-making theories try to explain career choice through variables such as gender, culture, human relations, values, competence, social adaptation, occupational identity acquisition, and occupational maturity, some researchers see career choice and development as a decision-making process and state that in this process, people gather information about options, evaluate them and ultimately reach a decision (Dogan, 2014).
In literature, the importance of decision-making behavior is emphasized, and it is emphasized that decision-making skill is a skill that can be developed within the educational process (Byrnes, 1998). Considering that decision-making skills can be developed through education; people need to have knowledge about the stages of decision-making and the issues to be considered at the time of decision in order to make effective decisions (Urgancı & Gürgan 2019). People tend not only to make decisions based on their existing characteristics but also to want to improve their characteristics (Krumboltz, 2009). № is possible for students to learn effective and healthy decision-making methods within the framework of guidance and counseling services (Kuzgun, 2009). Effective provision of this service to students is critical in terms of their individualization and their ability to make their own decisions independently (Mutlu et al., 2023). In addition to the individual's self-knowledge, knowledge about options, decision-making process and thoughts about decision-making can also be effective in the process of making career decisions (Peterson et al., 2002). Based on the developmental approach, supporting the career self, awareness of options and decision-making competencies of gifted students is very important in terms of its contribution to their career development (Kırdök & Barın, 2021).
The early childhood years, when the basic characteristics of adolescence and adulthood are formed, are the years when it is important to reach children with almost every characteristic, to reveal their existing potential and to eliminate the risks that threaten their development (Saranli, 2017a). Gifted students, who differ from their peers in terms of cognitive characteristics and interests, face many problems in the field of education due to the fact that the fact that they need support education is not easily accepted and their special education needs are underestimated (Gókden Kaya, 2019). Considering the characteristics and needs of gifted individuals, it is seen that early intervention activities are very important for these children and their families. Studies (Кос & Saranli, 2017; Saranli, 2017b) emphasize that without early intervention activities, gifted children are likely to face some risky situations such as hiding their talent, not developing their existing talent, academic failure, and social-emotional problems in the following years. For this reason, within the framework of early preventive and supportive psychoeducation studies, the acquisition of verbal and non-verbal skills in groups at an early age enables the individual to gain experience, make this experience permanent and transfer it to other areas (Kaya & Kaval, 2022). In summary, special education programs prepared for gifted students allow them to express themselves in the best way possible, realize their potential and become productive individuals in society. In addition to the issues emphasized above, one of the areas where early intervention is important for gifted students is the career field. In fact, early career interventions provide an ideal environment that supports all students' social initiatives aimed at increasing their future academic success and enriching their career options (Schultheiss et al., 2005). Since career development is futureoriented in nature, people who are aware of the future make conscious planning for their careers. In line with this planning, the person starts to realize his/her plan by preparing for the future and making many decisions. Therefore, psychological counseling and guidance services for career development should primarily aim at future awareness (Kırdök & Barın, 2021). Based on these basic inferences, this study aimed to examine the effect of the Future Awareness Psychoeducation Program, which was designed to support the career development of gifted primary school students enrolled in support education programs at BILSEM, on the career exploration behaviors and decision-making skills of gifted students attending the 4"-grade of primary school. Within the scope of this main purpose, the following hypotheses were tested:
1. The post-test scores of career exploration behaviors and decision-making skills of the students participating in the program are significantly higher than the pre-test mean scores.
2. There is no significant difference between the post-test mean scores of career exploration behaviors and decision-making skills of the students who participated in the program and the mean scores of the follow-up test.
3. Post-test scores for the career exploration behaviors and decision-making skills of students who participated in the program are significantly higher than those students' who did not participate in the program.
Turung 8: Kaya - Cukurova Universitesi Egitim Fakiiltesi Dergisi, 54(1), 2025, 307-335
4. There is no significant differences between the pre-test and post-test scores for career exploration behaviors and decision-making skills of students who did not participate in the program.
Method
Research Model
The aim of this study is to investigate the effect of Future Awareness Psychoeducation Program on the career exploration behaviors and decision-making skills of gifted students attending the 4th grade of primary school. In the study, a quasi-experimental model was established using pre-test, post-test and follow-up test measurements including experimental and control groups. This model can be defined as a 2x3 mixed design. The first factor of this design represents the independent treatment groups (experimental-control), and the second factor represents the repeated measurements (pre-test, test, test) related to the dependent variable (Büyüköztürk, 2012). In the design, the dependent variable was the career exploration behaviors and decision-making skills of gifted students attending the 4th grade of primary school, and the independent variable was the "Future Awareness Psychoeducation Program". The psychoeducation program was applied to the experimental group by the researcher for four weeks and one session per week for 40+40 minutes, totaling 80 minutes.
Study Group
The study group of the research consists of 24 4""-grade students attending BİLSEM in the 2022-2023 academic year. The scale scores of 42 students studying in the 4th grade of primary school were examined and experimental and control groups were formed among 24 students with low scores. 12 students (5 female, 7 male) were in the experimental group and 12 students (seven female, five male) were in the control group. Some opinions in the literature were taken into consideration in determining the number of members of the group. It is emphasized that the ideal number of members should be between 10 and 18 at most in structured or educational groups (Vander Kolk, 1985). According to some researchers (Jacobs et al., 2012), this number should be between 5 and 15 members, while another view suggests that the appropriate number of members for psychoeducation groups should be in the range of 10-20 (Corey et al., 2018). The results of the Mann-Whitney-U test conducted to determine whether there was a significant difference between the mean pre-test scores of decision-making skills and career exploration behaviors of the control and experimental group students are presented in Table
1. Table 1 shows the results obtained from the comparison of the pre-test scores of the students in the control and experimental groups from two different measurement tools. According to these results, it was determined that there was no statistically significant difference between the pre-test scores of the experimental and control groups on the Career Exploration Scale (U= 71.500, p> .05). Similarly, it was determined that there was no statistically significant difference between the pre-test scores of the experimental and control groups for the Decision-Making Skills Scale (U= 57.700, p> .05). According to the findings obtained in this direction, it can be said that the mean scores of career exploration behaviors and decision-making skills of the experimental and control groups were close to each other Тигипс & Kaya - Cukurova Universitesi Egitim Fakiiltesi Dergisi, 54(1), 2025, 307-335
before the psychoeducation program was implemented and there was no statistically significant difference between the group averages.
Tools Used for Data Collection
In this study, "Career Exploration Scale (CES)", "Decision Making Skills Scale for Primary School Students" and "Socio-Demographic Information Form" were used.
Career Exploration Scale (CES)
The scale developed by Tracey et al. (2006) to determine the extent to which students are interested in career exploration behaviors was adapted for primary and secondary school students by Nota (2012). Later, the adaptation of the Career Exploration Scale (CES) into Turkish to assess the career exploration behaviors of 4th-7th grade students was conducted by Özaydın and Siyez (2022). It was found that the CES consisted of a single-factor structure as in the original form, Cronbach's alpha was .83 and item-total correlations were between .44-.64. The CES consists of nine items. One of the sample items is; "I learned about certain professions or careers". The scale is organized in a five-point Likert scale and the response format is set as "Quite a lot of times (5), Many times (4), A few times (3), Once or twice (2), Never (1)". There are no reversed items, the lowest score is 9 and the highest score is 45, and high scores indicate high career exploration.
Decision Making Skills Scale for Primary School Students
The scale developed by Sever and Ersoy (2019) to evaluate the decision-making skills of primary school students consists of 15 items and one dimension. This scale, which is answered as always, usually, sometimes, and never, is organized in four-point Likert type. The total variance explanation percentage of this scale is 40.078 and the Cronbach's alpha reliability coefficient for the whole scale is 89. 89. One of the items of the scale is "I think about how | can implement my decision". It is stated that there are no reverse items, the lowest score is 15 and the highest score is 60, and as the scores increase, the decision-making skills increase.
Socio-Demographic Information Form
It is a form containing information about the socio-demographic characteristics of the students in experimental and control groups such as grade, gender, and age.
Process
This study was conducted as quasi-experimental research examining the effect of the Future Awareness Psychoeducation Program designed to support the career development of gifted primary school students attending BİLSEM support education programs and studying at the 4th grade in primary school. Before the participants in the study were determined, the purpose and content of the study were explained to the students attending BILSEM and studying in the 4th grade of primary school. Among the students who volunteered to take part in the study, those who could comply with the training program timeline were included in the study. Then, the scores obtained from the scales applied were analyzed and the experimental and control groups were formed from the volunteer students by lottery, regardless of the balance of male and female participants with low scores. Before the implementation phase, the necessary permissions were obtained and then the students were informed about the psychoeducation program. A consent form was filled out by obtaining permission from the parents of the students included in the program. Considering the distribution of the participants to the groups, 12 students (five female, seven male) were in the experimental group and 12 students (7 female, 5 male) were in the control group. The Future Awareness Psychoeducation Program was conducted by the researcher for four weeks between February and March 2023 with the participants in the experimental group outside the support education hours and once a week for 40+40 minutes, totaling 80 minutes. Due to the structure of the program, a total of eight activities were carried out, two activities in each session, and a 10-minute break was given between activities. While the psychoeducation program was applied to the experimental group, no psychoeducation session or activity was conducted with the control group in this process. The effect of the program was evaluated by applying a post-test to the groups one week after the sessions were completed with the experimental group due to time limitations, taking into account the timetable of the institution where the students attend. Finally, a follow-up test was administered to the students in the experimental group two months after the end of the group sessions.
Future Awareness Psychoeducation Program
BÍLSEM career guidance programmes are designed to support the educational processes of gifted students enrolled in BILSEM, to help them choose the most suitable profession for their potential and to support their career development. The basic approach of the psychoeducation programme, of which the researcher is one of the authors, is based on Parsons' three-stage guidance model. In order to increase functionality, Super's self-development model was enriched within the framework of Savickas' career structuring theory (Kırdök & Barın, 2021). In this context, Future Awareness Psychoeducation Programme was prepared to support the career development of students studying in primary school 34th grade and attending BİLSEM support education programmes. The design of the BİLSEM Future Awareness Psychoeducation Programme, which has a flexible structure in line with the developmental needs of students, is based on the approach of comprehensive guidance and psychological counselling programmes. The main goal of the programme is to strengthen students' personal and professional development and support their careers structuring so that they can make the most appropriate career choices for their potential (Kırdök & Barın, 2021). The programme was planned as a total of eight activities, with group sessions once a week and two activities in each session. In the first session of the Future Awareness Psychoeducation Programme, activities related to meeting the group members, recognising their interests and abilities, and the importance of taking responsibility for the future were carried out. In the second session, activities related to goal setting, self-regulation and how to realise them were carried out. In the third session, activities were carried out on what to do in the face of difficulties, the importance of self-confidence and how to benefit from experiences in new situations. In the fourth session, activities related to recognising professions and decision-making were carried out. The content of group activities, competence areas and topics are presented in Table 2.
Data Analysis
For the analysis, firstly, the normality distribution of the data was examined and it was examined whether they met the homogeneity assumptions. The data analyses of the study were carried out using SPSS 21.0 software package. Nonparametric statistical methods were used in the analyses due to the non-normal distribution of the data and the small number of participants. Before the analysis, normality analysis was performed with Shapiro-Wilk test. Shapiro-Wilk normality test results are given in Table 3. Shapiro-Wilk test is used for small sample groups when the group sizes are less than 50 (Büyüköztürk, 2012). In this context, the 'Mann-Whitney-U' test was applied to determine the differences between the control and experimental groups, and the 'Wilcoxon Signed Ranks Test" was used to determine the differences between the pre-test, post-test, and follow-up test scores within the groups.
Ethical Approval
Before the research data were collected, ethics committee approval was obtained from Van Yüzüncü Yıl University Social and Human Sciences Publication Ethics Committee dated 23.11.2022 with the decision number 2022/24-16.
Findings
Before testing the hypotheses, normality analysis was performed. In this context, the results of the Shapiro-Wilk normality test for the pre-test and post-test scores of the control and experimental group students are given in Table 3.
As seen in Table 3, according to the results of the Shapiro-Wilk normality test, it was concluded that the experimental and control groups did not show normal distribution in some dimensions in the pretest and post-test data in terms of the scores of both scales. For this reason, descriptive analyses were performed to examine the skewness/ kurtosis coefficients of the scores obtained from the scales for the normality assumption. In these analyses, it is assumed that the data are normally distributed if the skewness/skewness coefficients are within +1 (Büyüköztürk, 2012). In this context, the skewness and kurtosis coefficients obtained from the pre-test and post-test measurements of the participants in the experimental and control groups were analysed. The findings related to these analyses are presented in Table 4.
When Table 4 is examined, it is seen that the standard values of the skewness and kurtosis coefficients of the experimental and control group students in the pre-test and post-test measurements of both scales are outside the +1 limits (Büyüköztürk, 2012). In addition, when the sample size, extreme values, histograms, and scatter plots are evaluated together, it can be said that the measurements of the control and experimental group students do not show a normal distribution. Considering the size of the study group and the normality assumption, nonparametric tests were used because the number of participants was less than 30 and the normality assumption was not met (Pallant, 2020; Tabachnick & Fidell, 2013).
Testing Hypotheses
The findings obtained from the analyses carried out to test the hypotheses of the study are given below. The results of the Wilcoxon Signed-Ranks Test for the significance of the difference between the pre-test and post-test scores of career exploration behaviours and decision-making skills of the students in the experimental group are given in Table 5.
When the Wilcoxon Signed Ranks Test results are examined, it is seen that the difference observed before and after the psychoeducation programme implementation of the experimental group is in favour of the post-test score (Z= -3.06, p< .05; Z= -2.91, p< .05). When the effect size values r= Z/VN (Rosenthal, 1994) related to the calculated difference are considered, it is seen that the difference is at a strong level for career exploration behaviours (r= 0.62) and decision-making skills (r= 0.59). In this context, it is understood that the psychoeducation programme given to gifted students significantly increased the career exploration behaviours and decision-making skills of the experimental group students.
The results of the Wilcoxon Signed-Ranks Test for the significance of the difference between the posttest and follow-up test scores of the experimental group students' career exploration behaviours and decision-making skills are given in Table 6.
Тигипс & Kaya - Cukurova Universitesi Egitim Fakiiltesi Dergisi, 54(1), 2025, 307-335
When Table 6 is examined, according to the results obtained to determine the retention effect of the Future Awareness Psychoeducation Programme, it was determined that there was no statistically significant difference between the post-tests and follow-up tests (Z= -0.65, p> .05; Z= -0.40, p> .05). Within the framework of these results, it can be said that the programme had a significant effect on the career exploration behaviours and decision-making skills of the participants and this effect continued in the follow-up measurements.
The results of the Mann Whitney-U test conducted to determine whether the difference between the career exploration behaviours and decision-making skills post-test scores of the students in the experimental and control groups was significant are given in Table 7.
When Table 7 is examined, a significant difference is observed between the career exploration scale posttest scores of the participants in the experimental and control groups. The career exploration scale post-test scores of the participants in the experimental group are significantly higher than the scores of the participants in the control group (U= .000; p< .05). In addition, a significant difference is observed between the decision-making skills scale scores of the participants in the experimental and control groups. The decision-making skills scale post-test scores of the participants in the experimental group are significantly higher than the scores of the participants in the control group (U= 33.000; p< .05).
The results of the Wilcoxon Signed Ranks Test conducted to determine whether the difference between the career exploration behaviours and decision-making skills pre-test and post-test scores of the students in the control group was significant are presented in Table 8.
As seen in Table 8, it is seen that there is no significant difference between the post-test scores of the control group and the pre-test scores of the career exploration scale (Z= -.49; p> .05). In addition, it is seen that there is no significant difference between the post-test scores of the control group and the pre-test scores of the decision-making skills scale (Z= -.78; p> .05).
Discussion and Conclusion
In this study, which aimed to examine the effect of Future Awareness Psychoeducation Program on the career exploration and decision-making skills of gifted students attending primary school 4th grade, a quasi-experimental model with experimental-control group with pre-test, post-test and follow-up test measurements was used. In the study group, it was determined that the career exploration behaviours and decision-making skills score levels of the control and experimental groups were close and there was no statistically significant difference between the group averages before the psychoeducation program implementation. It can be said that the psychoeducation programme significantly increased the career exploration scale and decision-making skills scale scores of the participants and the effect of the psychoeducation programme continued according to the results of the follow-up test conducted eight weeks after the end of the applications in the experimental group. This finding shows that the psychoeducation programme has a positive effect on students' career exploration behaviours and decision-making skill levels.
Some of the qualities needed for an individual to lead a successful and happy life are the ability to establish a connection between personality traits and professions, to use time well, problem solving, self-knowledge, recognition of professions, planning skills and effective decision making, one of the aims of guidance is to support the individual to gain these qualities (Erkan, 2000). For this reason, knowing the characteristics and needs of gifted individuals and supporting them by using various methods and strategies in career planning is very important for both their life success and career development (Leana-Tascilar, 2020). Supporting career exploration behaviours (Ozaydin & Siyez, 2022) and decisionmaking skills, which are extremely important career tasks for children, will also contribute to their career development. It is known that career development starts at a very early age and what is learnt during childhood affects many career decisions made during youth and adulthood (Kırdök 8: Doganülkü, 2020). According to Peterson et al. (2002), individuals can find solutions to career problems by using decision-making and problem-solving stages. In this study, in the area of decision-making competence, the gains in realising the effects of decisions on the future, choosing the most appropriate one among the options, understanding the necessity of decision responsibility and realising the importance of selfbelief were covered. When literature is examined, it is stated that the importance of decision-making skills is emphasised and that decision-making skills are a skill that can be developed within the educational process (Byrnes, 1998). In addition, it is possible to teach effective decision-making methods to students in schools within the framework of psychological counselling and guidance services (Kuzgun, 2009). In fact, one of the reasons for many programmes and studies on decision making is the possibility that decision making is not only related to career development but also to educational and personalsocial development (Özyürek, 2012). As a result, the decision-making process is a basic skill for individual success and effective management of this process ensures that the right results are obtained. In this study, a psychoeducation programme was carried out to support the career development of students in line with the gains determined in three competency areas: career self, awareness of options and decision-making competence.
In the literature, there are educational programmes that include concepts related to supporting the individual's childhood career development, focusing on the individual's awareness of their interests, abilities and values as well as gaining information about career options (Ahn & Lee, 2011; Edwin & Prescod, 2018; Lau et al., 2021; Ozgiir & Celik, 2018; Ozkan, 2019). In these studies, it is seen that they focus on the career development levels of the individual in evaluating the effectiveness of the programmes. In the study conducted by Ahn and Lee (2011), it is seen that the reading-discussionoriented career exploration programme for primary school students has a significant effect on students' career development and achievement motivation. In the study conducted by Ozgiir and Celik (2018), it was observed that reading stories about professions to primary school 4th grade students was effective on students' career development and this programme had a significant effect on students' curiosity/research levels. In the study conducted by Ozkan (2019), it was observed that the career development psychoeducation programme was effective in improving the career development and decision-making levels of secondary school 5th grade students. It is emphasised that gifted individuals may also have difficulties in their career development and there is a need for experimental studies aiming to evaluate the effectiveness of interventions as well as theory-based career counselling to guide them in this process (Muratori & Smith, 2015).
In the psychoeducation programme implemented in this study, it is thought that the inclusion of many outcomes such as realising the ability to plan for the future, setting goals, realising professions, realising the effects of decisions on the future, and expressing ways to cope with difficulties in the face of difficulties is important in terms of supporting the career development of gifted students attending the 4th grade of primary school. In this direction, it can be said that individuals who can cope with the obstacles that arise in the career development process and believe that they can cope with the difficulties they may encounter can make more effective decisions about career and job options (Bölükbaşı & Kırdök, 2019). The aim of career counsellors should be to teach individuals the importance of participating in various interesting and useful activities, determining their reactions, being aware of alternative opportunities and learning the skills needed to succeed in each new activity (Krumboltz, 2009). Since the career exploration process is not only limited to career choice but also includes decisions to be taken on the career journey, skill development and professional orientations, research to be conducted in this direction can help students discover their own potential better. Studies have also shown that programmes focusing on students' career development contribute to students" career exploration behaviour levels and thus to their career development (Ahn 8: Lee, 2011; Edwin 8: Prescod, 2018; Ozgiir 8% Celik, 2018; Ozkan, 2019). For gifted individuals, it is seen that there is a need for complementary counselling services that include a lifelong career counselling approach that emphasises elements such as career education, decision-making responsibility, awareness, and adaptation to changes (Greene, 2003). As a result, it is a preventive need to clarify students' interests, abilities, and values in the context of fulfilling their career development responsibilities, to develop their questioning, research and discovery skills and to increase their awareness of planning for the future (Keles & Cakir, 2023).
In line with the developmental guidance approach, career guidance programmes prepared to support the career development of students at different developmental levels at different levels of education are the first consecutive programmes (Kırdök & Barın, 2021). In this study, the effects of the Future Awareness Psychoeducation Programme, which aims to support the career development of gifted students attending primary school 3-4th grade level who participate in support education programmes at BİLSEM, one of the career guidance programmes, on the career exploration behaviours and decision-making skills of gifted students attending primary school 4th grade were examined. The development of decision-making skills can be expressed as a continuous learning process. The development of these skills helps to make more effective and informed decisions. Career exploration involves a dynamic process as a personal journey. Therefore, it is possible to develop career exploration behaviours and decision-making skills by using different methods and various resources. This study also has some limitations. The study group consists of 4th grade BİLSEM students. Therefore, the findings obtained within the scope of this study can be generalised to students with similar characteristics to the characteristics of the participants included in this study. Considering the age group of the students, the fact that the measurement tool is a paper and pencil test can also be seen as a limitation. In addition, since the research was conducted in only one institution, it is also limited in the sense that the findings obtained cannot be generalised to all students. For this reason, in addition to the studies that can be conducted in different regions, qualitative studies can be conducted to examine the attitudes of primary school students towards career exploration behaviours and decision-making skills in depth. In this direction, it can be suggested to conduct studies that support students' career exploration behaviours and decision-making skills. In the studies to be conducted later, taking the opinions of the participants about the effectiveness of the programme in writing at the end of the programme may further strengthen the study. For longer-term results on changes in career development and permanence in decision-making skills, it is recommended to conduct follow-up studies at the end of the programme at 6 months or 1-year intervals. In future studies, the effects of the programme on the proactive career behaviours and learning agility of gifted students can be examined. This study was conducted with 4th grade primary school students. In future studies, inclusive studies involving students, school administrators and families can be conducted, and in these studies, long-term evaluation, that is, the effects of the programme after students graduate from school, can be evaluated.
Author Contribution Rate
The authors contributed equally to the study.
Ethical Statement
All the rules in the 'Directive on Scientific Research and Publication Ethics of Higher Education Institutions' have been followed and none of the 'Actions Contrary to Scientific Research and Publication Ethics' in the second part of the directive have been carried out.
Conflict Statement
The authors declare that there is no conflict of interest with any institution or person within the scope of the study.
Zekânın tanımlanmasına yönelik çabalar ve tartışmalar uzun yıllardır devam etmektedir. Bunun temel nedeni ise zekânın tek bir tanım ya da kuramsal çerçeve ile sınırlandırılamayacak kadar çok boyutlu ve karmaşık bir yapıya sahip olmasıdır. Zekâ ile ilgili yapılan araştırmalar ve bulgulara baǧlı olarak pek çok farklı tanım ve teorinin ortaya çıktıǧı ve bu durumun üstün zekâ anlayışını da etkilediǧi görülmektedir (Leana-Taşcılar & Kanlı, 2014). Türkiye'de Milli Eǧitim Bakanlıǧı 2013 yılından itibaren üstün zekâ ve üstün yetenek kavramlarının yerine "özel yetenek" kavramını kullanmayı tercih etmektedir (Milli Eǧitim Bakanlıǧı [MEB], 2013). Yetenek "bireyin bir şeyi kavrayabilme, idrak edebilme veya yapabilme niteliǧi, kudret, kabiliyet, istidat" olarak tanımlanmaktadır (Türk Dil Kurumu [TDK], 2023). Özel yetenekli birey, Özel Eǧitim Hizmetleri Yönetmeliǧi'nde ve Bilim ve Sanat Merkezleri Yönergesi'nde "akranlarına göre sanat, yaratıcılık, öǧrenme ve liderlik alanlarında ileride olan, soyut fikirleri anlayabilen, özel akademik yeteneklere sahip, ilgileri doǧrultusunda özerk hareket etmeyi seven ve üst düzey performans sergileyen kişi" olarak tanımlanmıştır (MEB, 2018; MEB, 2024). Günümüzde özel yetenekli bireylerin; akademik yeterlik, yaratıcı davranışlar gösterme, liderlik özelliklerine sahip olma, icat ve keşif yeteneǧinin olması, sosyal ilişkilerde ve görsel sanat dallarındaki yetenek ve sportif yetenek alanı gibi farklı alanlarda başarı gösterdikleri ifade edilebilir (Özbay, 2013).
Özel yetenekli öǧrencilerin eǧitimi, gelişmiş ülkelerde üzerinde önemle durulan bir konu olup özel yetenekli öǧrencilere doǧru ve uygun şekilde eǧitim verilerek öǧrencilerin bu doǧrultuda yönlendirilmeleri hem ülkelerine hem de topluma önemli katkılar saǧlamaktadır (Çitil, 2018). Her ülke, özel yetenekli öǧrencilerini çeşitli yöntemlerle tanılama sürecinden geçirerek kendilerine özgü eǧitim programlarıyla desteklemektedir. Son yıllarda, dünya genelinde olduǧu gibi Türkiye'de de özel yetenekli öǧrencilerin eǧitimine daha fazla önem verilmektedir. Türkiye'de özel yetenekli öǧrenciler, destek eǧitimine yönelik etkinliklerini bilim ve sanat merkezlerinde (BİLSEM) sürdürmektedirler. MEB Özel Eǧitim ve Rehberlik Hizmetleri Genel Müdürlüǧüne baǧlı eǧitim kurumları olarak açılan BİLSEM'ler, özel yetenekli öǧrencilerin okul dışı zamanlarda destek eǧitimine yönelik etkinliklerini sürdürdükleri merkezlerdir. Bu merkezlerde örgün eǧitim kurumlarına devam eden ve aynı zamanda müzik, resim ve genel zihinsel yetenek alanlarında özel yetenekli olarak tanılanmış öǧrencilere yeteneklerini geliştirmelerine yönelik destek eǧitimi sunulmaktadır.
Özel yetenekli bireylerle yapılan çalışmalara göre bu kişilerin, okulda veya toplumda sosyal, duygusal ve mesleki gelişim ile ilgili birçok sorundan şikâyetçi oldukları görülmektedir (Chen & Wong, 2013). Özel yetenekli bazı öǧrenciler, eǧitim ve kariyer seçimleri konusunda kararsızlık yaşayabilir ve kariyer ilgileriyle uyumlu olmayan tercihler yapabilmektedir (Leung, 1998). Kurt'a (2016) göre özel yetenekli öǧrencilerin kariyer danışmanlıǧı ihtiyaçlarının ele alınması için öncelikle özel yetenekli öǧrencilerin özellikleri, ihtiyaçları ve bunun kariyer planlama süreciyle ilişkilerinin anlaşılması gerekmektedir. BİLSEM'lerin, eǧitim süreci göz önünde bulundurulduǧunda özel yetenekli öǧrencilerin kariyer gelişimleriyle ilgili kariyer planlamalarına, mesleki ilgi ve yeteneklerinin farkında olmalarına yönelik olumlu tutumlar geliştirmelerine katkı saǧladıǧı görülmektedir (Güleç vd., 2020). Kariyer, yaşam boyu devam eden uǧraşlar olarak tanımlanabilir (Sharf, 2017). Kariyer, bireyin meslek seçimi kararıyla sınırlı olmayıp yaşam boyu kariyeriyle ilgili kararları ve tercihleriyle şekillenmektedir (Pişkin, 2012). Kariyer kavramını gelişimsel bir süreç olarak ifade eden Donald E. Super (1990), kariyer gelişimini tüm yaşam sürecini kapsayan beş temel gelişim dönemi şeklinde ele almıştır. Bu dönemleri; Büyüme, Araştırma, Yerleşme, Devam Ettirme ve Çekilme dönemleri olarak açıklayarak, doǧumdan 14 yaşa kadar devam eden Büyüme dönemini de kendi içinde dört evreye ayırmıştır. Buna göre bireyler 0-4 yaş arasında meslek öncesi denilen bir aşamadan geçerler. Bu aşamayı 4-10 yaş arasında hayal dönemi, 11-12 yaş arasında ise ilgi dönemi takip eder. 13-14 yaşlara karşılık gelen yetenek evresi de son evre olarak tanımlanmıştır. Büyüme evresi; bedensel büyümenin yanı sıra duygusal, sosyal, psikolojik büyümeyi de içeren bir dönem olarak çocukların içinde bulundukları çevreyi keşfetme süreci olarak ifade edilmektedir (Siyez, 2020). Keşfetme, çocuǧun merak gereksinimlerini karşılama ve çevresini tanımasına yönelik bilgi toplama davranışlarıdır (Super, 1990). Çocuk bu dönemde neler yapabileceǧi hakkında fikir geliştirir, meslekler hakkında kavram bilgisi kazanır, ne olmak istediǧini düşünür ve yetişkinlerin yaptıǧı işler ile ilgili fikir edinir (Kuzgun, 2000). Kariyer keşfi, kişiyi kendisini ve çevresini yeterince tanımak amacıyla uygun kariyerleri keşfetmeye ve belirlemeye teşvik eden bir dizi amaçlı eylem ve düşünceyi içermektedir (Stumpf vd., 1983). Kariyer gelişimi açısından bakıldıǧında kariyer keşfi davranışlarının bireyin yaşamında oldukça önemli rolü olduǧu ifade edilmektedir (Cheung & Arnold, 2010; Edwin & Prescod, 2018; Nota, 2012; Tracey vd., 2006). Bu keşfetme davranışlarının yanı sıra seçenekler arasında kendine uygun olanı seçmesi ve vereceǧi kararların geleceǧi üzerindeki etkilerini fark etmesi bu dönemin önemli kazanımları olarak ifade edilebilir.
Yaşamın hemen her alanında yapılanların temelinde karar verme ve bir seçim yapma durumu olduǧu düşünüldüǧünde, karar verme sürecinin anlamlandırılması insanların saǧlıklı kararlar almaları açısından önemlidir. Saǧlıklı karar verme süreçleri özellikle yaşamın erken dönemlerinde önem kazanmaktadır. İnsanlar yaşamlarının ilerleyen dönemlerinde kişisel gelişimlerine yönelik, meslek ve kariyerlerine yönelik veya duygusal ve sosyal süreçlerine yönelik kritik kararlar alma durumları ile karşı karşıya gelmektedirler. Bu önemli sorumlulukların ve yaşam görevlerinin üstesinden gelmede bireylerin karar verme becerilerinin geliştirilmesi oldukça önemlidir (Mutlu & Kaya, 2023a; 2023b). Karar sözcüǧü, bir problem ya da işle ilgili düşünülerek verilmiş kesinleşmiş bir yargı olarak tanımlanmaktadır (TDK, 2023). Karar verme ise genel olarak, birden fazla seçenek arasından kendine en uygun olanı seçmek olarak ifade edilmiştir (Byrnes, 1998). Kuzgun'a (2009) göre karar verme, bir ihtiyacı gidermek için birden fazla seçeneǧin olması veya arzu edilen hedefin kişinin ihtiyaçlarını karşılamaya yetmemesi durumunda yaşanan sıkıntıyı ortadan kaldırmaya yönelik zihinsel ve davranışsal eylemlerdir. Karar verme, seçenekleri deǧerlendirmeyi ve uygun olanı seçmeyi içeren düşünme sürecini gerektirir. Düşünme, bireyin doǧumuyla başlayan ve yaşamı boyunca doǧrudan ya da dolaylı etkilerle gelişebilen bir özelliǧidir (Fisher, 2005). Dewey (1910) düşünmeyi kısaca, kişinin zihninden geçen her şey olarak tanımlamaktadır. Karar verme olgusunun düşünme süreçleri ile ilgili olduǧu göz önünde bulundurulduǧunda, karar vermeye ilişkin düşünme süreçleri ile araştırma-inceleme, problem çözme, eleştirel ve yaratıcı düşünme süreçlerinin birlikte hareket ettiǧi söylenebilir (Doǧanay, 2011). Marzano ve Kendall (2007) tarafından karar verme sürecindeki aşamalar; alternatifleri düşünme, alternatifleri deǧerlendirme, karar verilecek seçeneǧin getireceǧi başarı ihtimalini düşünerek en iyi alternatifi seçmek olarak betimlenmiştir. Karar verme, kişinin sahip olduǧu önemli yeteneklerden birisi olup kişinin düşünme süreci içerisinde de önemli bir yere sahiptir (Küçükay, 2018). Kariyer kararı verme konusuna bakıldıǧında ise bilişsel süreçleri dikkate alan bilgiyi işleme yaklaşıma göre, kariyer kararları genel problem çözme sürecini de içerir. Bu nedenle kişi kendini iyi tanırsa, mesleklere ilişkin bilgi sahibi olursa ve karar verme becerilerini geliştirebilirse kariyer kararını daha isabetli verebilir ve kariyer kararsızlıǧı konusunda yaşadıǧı problemleri çözebilir (Peterson vd., 2002). Gelişimsel karar verme teorileri kariyer seçimini cinsiyet, kültür, insan ilişkileri, deǧerler, yetkinlik, sosyal uyum, mesleki kimlik edinimi, mesleki olgunluk gibi deǧişkenler üzerinden açıklamaya çalışırken, bazı araştırmacılar ise kariyer seçimini ve gelişimini bir karar verme süreci olarak görmekte ve bu süreçte insanların seçenekler hakkında bilgi topladıǧını, bunları deǧerlendirdiǧini ve sonuçta bir karara vardıklarını ifade etmektedir (Doǧan, 2014).
Alanyazında karar verme davranışının önemine vurgu yapıldıǧı ve karar verme becerisinin eǧitim süreci içinde geliştirilebilen bir beceri olduǧu üzerinde durulmaktadır (Byrnes, 1998). Karar verme becerisinin eǧitimle gelistirilebildigi göz önünde bulundurulduǧunda, insanların etkin kararlar verebilmeleri için karar verme aşamaları ve karar anında göz önünde bulundurulacak hususlar hakkında bilgi sahibi olmaları gerekmektedir (Urgancı & Gürgan 2019). İnsanlar sadece var olan özelliklerine dayalı kararlar vermekle kalmayıp sahip oldukları özelliklerini geliştirme isteǧi eǧilimindedir (Krumboltz, 2009). Öǧrencilerin de rehberlik ve psikolojik danışma hizmetleri çerçevesinde etkili ve saǧlıklı karar verme yöntemlerini öǧrenmeleri mümkündür (Kuzgun, 2009). Öǧrencilere bu hizmetin etkili verilmesi, bireyselleşebilmeleri ve kendi kararlarını baǧımsız olarak alabilmeleri açısından kritik bir öneme sahiptir (Mutlu vd., 2023). Bireyin kendisini tanıması dışında, seçenekler hakkındaki bilgileri, karar verme süreci Тигипс & Kaya - Cukurova Universitesi Egitim Fakiiltesi Dergisi, 54(1), 2025, 307-335
ve karar vermeyle ilgili düşüncelerinin de kariyer kararlarını verme sürecinde etkili olabileceǧi belirtilmektedir (Peterson vd., 2002). Gelişimsel yaklaşım esas alınarak özel yetenekli öǧrencilerin kariyer benliǧinin, seçeneklerin farkındalıǧı ve karar verme yetkinliklerinin desteklenmesi kariyer gelişimlerine de olan katkısı açısından oldukça önemlidir (Kırdök & Barın, 2021).
Ergenlik ve yetişkinlik döneminin temel özelliklerinin oluştuǧu erken çocukluk yılları, hemen her özelliǧe sahip çocuklara ulaşmanın, var olan potansiyellerini açıǧa çıkarmanın ve gelişimlerini tehdit eden riskleri ortadan kaldırmanın önemli olduǧu yıllardır (Saranlı, 2017a). Akranlarından bilişsel özellikler ve sahip oldukları ilgiler bakımından farklılık gösteren özel yetenekli öǧrenciler, destek eǧitime ihtiyaç duydukları gerçeǧinin kolay kabul edilmemesi ve özel eǧitim gereksinimlerinin önemsenmemesi nedeniyle eǧitim alanında birçok sorunla karşı karşıya kalmaktadırlar (Gökden Kaya, 2019). Özel yetenekli bireylerin özellikleri ve ihtiyaçları göz önünde bulundurulduǧunda, erken müdahale çalışmalarının bu çocuklar ve aileleri için oldukça önemli olduǧu görülmektedir. Yapılan çalışmalarda (Koç & Saranlı, 2017; Saranlı, 2017b), erken müdahale çalışmaları yapılmadıǧında özel yetenekli çocukların ileriki yıllarda yeteneǧini saklama, var olan yeteneǧini geliştirememe, akademik başarısızlık ve sosyalduygusal sorunlar gibi bazı riskli durumlarla karşı karşıya kalma ihtimali olduǧu üzerinde durulmaktadır. Bu nedenle erken dönem önleyici ve destekleyici psikoeǧitim çalışmaları çerçevesinde bakıldıǧında; erken yaşta grup içinde sözel ve sözel olmayan becerilerin kazanılması bireyin deneyim kazanmasını bu deneyimi kalıcı hâle getirmesini ve bunu diǧer alanlara transfer etmesini saǧlamaktadır (Kaya & Kaval, 2022). Özetle, özel yetenekli öǧrenciler için hazırlanan özel eǧitim programları, onların kendilerini en iyi şekilde ifade etmelerine, potansiyellerini gerçekleştirmelerine ve toplumda üreten bireyler olmalarına olanak tanımaktadır. Yukarıda vurgulanan konularla birlikte özel yetenekli öǧrenciler için erken müdahalenin önemli olduǧu alanlardan birisi de kariyer alanıdır. Aslında erken dönem kariyer müdahaleleri bütün öǧrencilerin gelecekte akademik başarılarını artırmayı ve kariyer seçeneklerini zenginleştirmeyi amaçlayan sosyal girişimlerini destekleyen ideal bir ortam saǧlamaktadır (Schultheiss vd., 2005). Kariyer gelişimi doǧası gereǧi gelecek yönelimli olduǧundan, geleceǧin farkında olan kişiler kariyerleri için bilinçli bir planlama yaparlar. Bu planlama doǧrultusunda kişi geleceǧe yönelik hazırlık yaparak ve çok sayıda karar vererek planını hayata geçirmeye başlar. Bundan dolayıdır ki kariyer gelişimine yönelik psikolojik danışma ve rehberlik hizmetleri öncelikle gelecek farkındalıǧını amaç edinmelidir (Kırdök & Barın, 2021). Bu temel çıkarımlardan hareketle bu araştırmada, BİLSEM'de destek eǧitim programlarında kayıtlı özel yetenekli ilkokul öǧrencilerinin kariyer gelişimlerini desteklemek amacıyla tasarlanan Gelecek Farkındalıǧı Psikoeǧitim Programı'nın ilkokul 4. sınıfa devam eden özel yetenekli öǧrencilerin kariyer keşfi davranışları ve karar verme becerileri üzerine etkisini incelemek hedeflenmiştir. Bu temel amaç kapsamında aşaǧıda verilen hipotezler sınanmıştır:
1. Programa katılan öǧrencilerin kariyer keşfi davranışları ve karar verme becerileri son test puanları, ön test puan ortalamalarından anlamlı düzeyde daha yüksektir.
2. Programa katılan öǧrencilerin kariyer keşfi davranışları ve karar verme becerileri son test puan ortalamaları ile izleme testi puan ortalamaları arasında anlamlı fark bulunmamaktadır.
3. Programa katılan öǧrencilerin kariyer keşfi davranışları ve karar verme becerileri son test puanları, programa katılmayan öǧrencilerinin kariyer keşfi davranışları ve karar verme becerileri son test puanlarından anlamlı düzeyde daha yüksektir.
4. Programa katılmayan öǧrencilerin kariyer keşfi davranışları ve karar verme becerileri ón test ile son test puanları arasında anlamlı bir fark yoktur.
Yöntem
Araştırma Modeli
Bu çalışmanın amacı, Gelecek Farkındalıǧı Psikoeǧitim Programı'nın ilkokul 4. sınıfa devam eden özel yetenekli öǧrencilerin kariyer keşfi davranışları ve karar verme becerileri üzerine etkisini araştırmaktır. Araştırmada deney ve kontrol gruplarını içeren ön-test, son-test ve izleme testi ölçümleri kullanılarak yarı deneysel model oluşturulmuştur. Bu model 2x3'lük karma desen olarak tanımlanabilir. Bu desenin birinci faktörü baǧımsız işlem gruplarını (deney-kontrol), ikinci faktörü ise baǧımlı deǧişkenle ilgili tekrarlı ölçümleri (ón-test, son-test, izleme testi) temsil etmektedir (Büyüköztürk, 2012). Desende baǧımlı deǧişken ilkokul 4. sınıfa devam eden özel yetenekli öǧrencilerin kariyer keşfi davranışları ve karar verme becerileri, baǧımsız deǧişken ise "Gelecek Farkındalıǧı Psikoeǧitim Programı"dır. Deney grubuna psikoeǧitim programı dört hafta boyunca ve haftada bir gün 40440 toplam 80 dakika olarak araştırmacı tarafından uygulanmıştır.
Çalışma Grubu
Araştırmanın çalışma grubu, 2022-2023 eǧitim öǧretim yılında 4. sınıf öǧrencilerinden BİLSEM'e devam eden 24 öǧrenciden oluşmaktadır. İlkokul 4. sınıfta öǧrenim gören 42 öǧrencinin uygulanan ölçek puanları incelenmiş ve puanları düşük olan 24 öǧrenci arasından deney ve kontrol grupları oluşturulmuştur. 12 öǧrenci (beş kadın, yedi erkek) deney, 12 öǧrenci (yedi kadın, beş erkek) de kontrol grubunda yer almaktadır. Grubun üye sayısının belirlenmesinde alanyazında yer alan bazı görüşler dikkate alınmıştır. İdeal üye sayısının yapılandırılmış ya da eǧitim maksatlı oluşturulan gruplarda en fazla 10 ile 18 olması gerektiǧi vurgulanmaktadır (Vander Kolk, 1985). Bazı araştırmacılara (Jacobs vd., 2012) göre bu sayının 5 ile 15 üye arasında olması bir başka görüşe ise psikoeǧitim grupları için uygun üye sayısının 10-20 aralıǧında olması önerilmektedir (Corey vd., 2018). Kontrol ve deney grubu öǧrencilerin karar verme becerileri ve kariyer keşfi davranışları ön test puanlarının ortalamaları arasında anlamlı farkın olup olmadıǧına ilişkin yapılan Mann Whitney-U testi sonuçları Tablo 1'de sunulmuştur.
Tablo 1 incelendiǧinde, kontrol ve deney gruplarındaki öǧrencilerin iki farklı ölçme aracından aldıkları ön test puanlarının karşılaştırılmasından elde edilen sonuçlar görülmektedir. Bu sonuçlara göre, deney ve kontrol grubunun Kariyer Keşfi Ölçeǧi ön test puanları arasında istatistiksel olarak anlamlı düzeyde bir farklılık olmadıǧı tespit edilmiştir (Uz 71.500, p> .05). Benzer şekilde Karar Verme Becerisi Ölçeǧi için de deney ve kontrol grubunun ön test puanları arasında istatistiksel olarak anlamlı düzeyde bir farklılık olmadıǧı tespit edilmiştir (U= 57.700, p> .05). Bu doǧrultuda elde edilen bulgulara göre psikoeǧitim programı uygulanmadan önce deney ve kontrol gruplarının kariyer keşfi davranışları ve karar verme becerileri puan ortalamalarının birbirine yakın olduǧu ve grup ortalamaları arasında istatistiksel olarak anlamlı fark olmadıǧı söylenebilir.
Kullanılan Veri Toplama Araçları
Bu çalışmada "Kariyer Keşfi Ölçeǧi (KKÖ)", "İlkokul Öǧrencileri için Karar Verme Becerisi Ölçeǧi" ve "Sosyo-Demografik Bilgi Formu" kullanılmıştır.
Kariyer Keşfi Ölçeǧi (KKÖ)
Öǧrencilerin kariyer keşfi davranışlarıyla ne ölçüde ilgilendiklerini belirlemek amacıyla Tracey ve diǧerleri (2006) tarafından geliştirilen ölçeǧin ilkokul ve ortaokul öǧrencileri için uyarlama çalışması Nota (2012) tarafından yapılmıştır. Daha sonra Kariyer Keşfi Ölçeǧinin (KKÖ) 4-7. sınıf öǧrencilerinin kariyer keşfi davranışlarını deǧerlendirmek için Türkçeye uyarlama çalışmaları ise Özaydın ve Siyez (2022) tarafından yapılmıştır. KKÖ'nün orijinal formundaki gibi tek faktörlü yapıdan oluştuǧu, Cronbach alfa .83 ve madde toplam korelasyonlarının da .44-.64 arasında bulunduǧu görülmüştür. KKÖ, dokuz maddeden oluşmaktadır. Örnek maddelerden birisi; "Belirli meslekler veya kariyerler hakkında bilgi edindim."
şeklindedir. Beşli likert yapıda düzenlenmiş olan ölçeǧin yanitlanma biçimi "Oldukça fazla kez (5), Birçok kez (4), Birkaç kez (3), Bir ya da iki kez (2), Hiçbir zaman (1)," olarak ayarlanmıştır. Ters maddenin bulunmadıǧı, alınabilecek en düşük puanın 9, en yüksek puanın 45 olduǧu ve puanların yüksekliǧi kariyer keşfinin yüksek olduǧunu göstermektedir.
İlkokul Öǧrencileri için Karar Verme Becerisi Ölçeǧi
Sever ve Ersoy (2019) tarafından ilkokul öǧrencilerinin karar verme becerilerini deǧerlendirmek amacıyla geliştirilen ölçek, 15 madde ve tek boyuttan oluşmaktadır. Her zaman, genellikle, ara sıra ve hiçbir zaman şeklinde yanıtlanan bu ölçek dörtlü likert tipinde düzenlenmiştir. Bu ölçeǧin toplam varyans açıklama yüzdesi 40.078 olup, tamamına ait Cronbach alfa güvenirlik katsayısı ise. 89'dur. Ölçeǧin maddelerinden birisi "Verdiǧim kararı nasıl uygulayabileceǧimi düşünürüm" şeklindedir. Ters maddenin bulunmadıǧı, alınabilecek en düşük puanın 15, en yüksek puanın 60 olduǧu ve alınan puanlar yükseldikçe karar verme becerisinin de arttıǧı ifade edilmektedir.
Sosyo-Demografik Bilgi Formu
Deney ve kontrol grubunda bulunan öǧrencilerin sınıf, cinsiyet ve yaş gibi sosyo-demografik özelliklerine yönelik bilgileri içeren formdur.
İşlem
Bu araştırma, BİLSEM destek eǧitim programlarına katılan ve ilkokul 3 ve 4. sınıfta öǧrenim gören özel yetenekli ilkokul öǧrencilerinin kariyer gelişimlerini desteklemek amacıyla tasarlanan Gelecek Farkındalıǧı Psikoeǧitim Programı'nın etkisinin incelendiǧi yarı deneysel bir araştırma olarak gerçekleştirilmiştir. Araştırmada yer alan katılımcılar belirlenmeden önce BİLSEM'e devam eden ve ilkokul 4. sınıfta öǧrenim gören öǧrencilere araştırmanın amacı ve içeriǧinden söz edilmiştir. Araştırmada gönüllü olarak yer almak isteyen öǧrencilerden eǧitim programı zaman çizelgesine uyabilecek olanlar çalışmaya dâhil edilmiştir. Daha sonra uygulanan ölçeklerden alınan puanlar incelenerek puanları düşük olan kadın ve erkek katılımcı dengesine bakılmaksızın kura yolu ile gönüllü öǧrencilerden deney ve kontrol grupları oluşturulmuştur. Uygulama aşamasından önce gerekli izinler alınmış ve ardından psikoeǧitim programı hakkında öǧrencilere bilgi verilmiştir. Programa dâhil olan öǧrencilerin velilerinden izin alınarak onam formu doldurulmuştur. Katılımcıların gruplara daǧılımına bakıldıǧında 12 öǧrenci (beş kadın, yedi erkek) deney, 12 öǧrenci (yedi kadın, beş erkek) kontrol grubunda yer almaktadır. Gelecek Farkındalıǧı Psikoeǧitim Programı, Şubat-Mart 2023 tarihleri arasında deney grubundaki katılımcılarla destek eǧitim saatleri dışında dört hafta boyunca ve haftada bir gün 40440 toplam 80 dakika olarak araştırmacı tarafından yürütülmüştür. Programın yapısı gereǧi her oturumda iki etkinlik olmak üzere toplam sekiz etkinlik yapılmış ve etkinlikler arası 10 dakika mola verilmiştir. Deney grubuna psikoeǧitim programı uygulanırken kontrol grubuyla bu süreçte herhangi bir psikoeǧitim oturumu veya etkinlik yapılmamıştır. Öǧrencilerin devam ettikleri kurumun zaman çizelgesi göz önünde bulundurularak zaman sinirliligindan dolayı deney grubuyla oturumlar tamamlandıktan bir hafta sonra gruplara son test uygulanarak programın etkisi deǧerlendirilmiştir. Son olarak deney grubundaki öǧrencilere grup oturumlarının sona ermesinden iki ay sonra izleme testi uygulanmıştır.
Gelecek Farkındalıǧı Psikoeǧitim Programı
BİLSEM kariyer rehberlik programları, BILSEM'e kayıtlı özel yetenekli öǧrencilerin eǧitim süreçlerini desteklemek, potansiyellerine en uygun mesleǧi seçmelerine yardımcı olmak ve kariyer gelişimlerini desteklemek amacıyla tasarlanmıştır. Araştırmacının da yazarları arasında yer aldıǧı psikoeǧitim programının temel yaklaşımını Parsons'un üç aşamalı rehberlik modeli oluşturmaktadır. İşlevselliǧi arttırmak amacıyla Super'in benlik gelişim modeli, Savickas'ın kariyer yapılandırma kuramı çerçevesinde zenginleştirilmiştir (Kırdök & Barın, 2021). Bu kapsamda Gelecek Farkındalıǧı Psikoeǧitim Programı, ilkokul 3-4. sınıfta öǧrenim gören ve BİLSEM destek eǧitim programlarına devam eden öǧrencilerin kariyer gelişimlerini desteklemek amacıyla hazırlanmıştır. Öǧrencilerin gelişimsel ihtiyaçları doǧrultusunda esnek bir yapıda olan BİLSEM Gelecek Farkındalıǧı Psikoeǧitim Programı'nın tasarımında kapsamlı rehberlik ve psikolojik danışma programları yaklaşımı temel alınmıştır. Programın ana hedefi, öǧrencilerin kişisel ve mesleki gelişimlerini güçlendirerek potansiyellerine en uygun meslek seçimlerini yapabilmeleri için kariyer yapılandırmalarına destek saǧlamaktır (Kırdök & Barın, 2021). Program, grup oturumları haftada bir kez ve her oturumda iki etkinlik olmak üzere toplam sekiz etkinlik şeklinde planlanmıştır. Gelecek Farkındalıǧı Psikoeǧitim Programı'nın birinci oturumda; grup üyelerinin tanışması, ilgi ve yeteneklerini tanıma ve geleceǧe ilişkin sorumluluk almanın önemi ile ilgili etkinlikler yapılmıştır. İkinci oturumda; amaç belirleme, öz düzenleme ve bunları nasıl gerçekleştirecekleri ile ilgili etkinlikler yapılmıştır. Üçüncü oturumda; güçlükler karşısında neler yapabileceǧi, kendine güvenmenin önemi ve karşılaşılan yeni durumlarda deneyimlerden nasıl yararlanılabileceǧine yönelik etkinlikler yapılmıştır. Dördüncü oturumda ise meslekleri tanıma ve karar verme ile ilgili etkinlikler yapılmıştır. Grup etkinlikleri, yeterlik alanları ve konulara ilişkin içerikler Tablo 2'de sunulmuştur.
Analizler için ilk olarak verilerin normallik daǧılımına bakılmış ve homojenlik varsayımlarını karşılayıp karşılamadıǧı incelenmiştir. Araştırmanın veri analizleri, SPSS 21.0 yazılım paketi kullanılarak gerçekleştirilmiştir. Verilerin normal daǧılım sergilememesi ve katılımcı sayısının az olması nedeniyle analizlerde nonparametrik istatistiksel yöntemler kullanılmıştır. Analizlere geçilmeden önce Shapiro Wilk testi ile normallik analizi yapılmıştır. Shapiro-Wilk normallik testi sonuçları Tablo 3'te verilmiştir. Grup büyüklüklerinin 50'den küçük olması durumunda küçük örneklem grupları için Shapiro-Wilk testi kullanılmaktadır (Büyüköztürk, 2012). Bu kapsamda kontrol ve deney grubu arasındaki farkları saptamak için "Mann-Whitney-U" testi, gruplar arasındaki farkları belirlemek amacıyla uygulanmış; grupların kendi içindeki ön-test, son-test ve izleme testi puanları arasındaki farkları tespit etmek için ise "Wilcoxon İşaretli Sıralar Testi" kullanılmıştır.
Etik Onay
Araştırma verileri toplanmadan önce, araştırmanın etik uygunluǧu için Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal ve Beşeri Bilimleri Yayın Etik Kurulu'ndan 23.11.2022 tarihli ve 2022/24-16 karar numarası ile etik kurul onayı alınmıştır.
Bulgular
Hipotezler test edilmeden önce normallik analizi yapılmıştır. Bu kapsamda, kontrol ve deney grubundaki öǧrencilerin ön test ve son testlerine yönelik Shapiro-Wilk normallik testi sonuçları Tablo 3'te verilmiştir.
Tablo 3'te görüldügü gibi, Shapiro-Wilk normallik testi sonuglarina góre her iki ólcegin puanlari açısından ón test ve son test verilerinde deney ve kontrol grubunun bazı boyutlarda normal daǧılım göstermediǧi sonucuna ulaşılmıştır. Bu nedenle, normallik varsayımı için ólceklerden elde edilen puanların çarpıklık/basıklık katsayılarının incelendiǧi betimsel analizler yapılmıştır. Bu analizlerde çarpıklık/basıklık katsayılarının ·1 sınırları içerisinde olması durumunda verilerin normal daǧıldıǧı varsayılmaktadır (Büyüköztürk, 2012). Bu kapsamda, deney ve kontrol grubundaki katılımcıların ölçeklere ilişkin ön test ve son test ölçümlerinden elde edilen çarpıklık ve basıklık katsayıları incelenmiştir. Bu analizlere ilişkin bulgular Tablo 4'te belirtilmiştir.
Tablo 4 incelendiǧinde, deney ve kontrol grubundaki öǧrencilerin her iki ölçeǧin ón test ve son test ölçümlerinde çarpıklık ve basıklık katsayılarının standart deǧerleri +1 sınırları (Büyüköztürk, 2012) dışında kaldıǧı görülmektedir. Bunun yanı sıra örneklem büyüklüǧü, uç deǧerler ile histogram ve daǧılım grafikleri birlikte deǧerlendirildiǧinde kontrol ve deney grubu öǧrencilerinin ölçümlerinde normal daǧılım göstermediǧi söylenebilir. Çalışma grubu büyüklüǧü ve normallik varsayımı da göz önünde bulundurulduǧunda katılımcı sayısının 30'dan az olması ve normallik varsayımının saǧlanmaması nedeniyle parametrik olmayan testler kullanılmıştır (Pallant, 2020; Tabachnick & Fidell, 2013).
Hipotezlerin Test Edilmesi
Araştırmanın hipotezlerini test etmek amacıyla gerçekleştirilen analizlerden elde edilen bulgular aşaǧıda yer almaktadır. Deney grubundaki öǧrencilerin kariyer keşfi davranışları ve karar verme becerileri ön test ve son test puanları arasındaki farklılıǧın anlamlılıǧına yönelik yapılan Wilcoxon İşaretli Sıralar Testi sonuçları Tablo 5'te verilmiştir.
Wilcoxon İşaretli Sıralar Testi sonuçlarına bakıldıǧında deney grubunun psikoeǧitim programı uygulaması öncesinde ve sonrasında sıra ortalaması ve sıra toplamı dikkate alındıǧında gözlenen farkın son test puanı lehinde olduǧu görülmektedir (Z= -3.06, p< .05; Z= -2.91, p< .05). Hesaplanan farklılıǧa ilişkin etki büyüklüǧü deǧerlerine r= Z/VN (Rosenthal, 1994) bakıldıǧında kariyer keşfi davranışları (r= 0.62) ve karar verme becerileri (r= 0.59) için farklılıǧın güçlü bir düzeyde olduǧunu göstermiştir. Bu kapsamda özel yetenekli öǧrencilere verilen psikoeǧitim programının deney grubu öǧrencilerinin kariyer keşfi davranışları ve karar verme becerilerini anlamlı düzeyde artırdıǧı anlaşılmaktadır.
Deney grubundaki öǧrencilerin kariyer keşfi davranışları ve karar verme becerileri son test puanları ile izleme testi puanları arasındaki farklılıǧın anlamlılıǧına yönelik yapılan Wilcoxon İşaretli Sıralar Testi sonuçları Tablo 6'da verilmiştir.
Tablo 6 incelendiǧinde uygulanan Gelecek Farkındalıǧı Psikoeǧitim Programı'nın kalıcılık etkisini belirlemeye yönelik elde edilen sonuçlara göre son testler ile izleme testleri arasında istatistiksel olarak anlamlı düzeyde fark olmadıǧı tespit edilmiştir (Z= -0.65, p> .05; Z= -0.40, p> .05). Bu sonuçlar çerçevesinde uygulanan programın katılımcıların kariyer keşfi davranışları ve karar verme becerileri üzerine anlamlı bir etki yarattıǧı ve bu etkinin izleme ölçümlerinde de sürdüǧü söylenebilir.
Deney ve kontrol grubundaki öǧrencilerin kariyer keşfi davranışları ve karar verme becerisi son test puanları arasındaki farklılıǧın anlamlı olup olmadıǧını belirlemek amacıyla yapılan Mann Whitney-U testi sonuçları Tablo 7'de verilmiştir.
Tablo 7 incelendiginde deney ve kontrol grubunda yer alan katilimcilarin kariyer kesfi ólcegi son test puanları arasında manidar bir farklılık gôzlemlenmektedir. Deney grubunda yer alan katılımcıların kariyer keşfi ölçeǧi son test puanları, kontrol grubunda yer alan katılımcıların puanlarından anlamlı bir şekilde yüksektir (Uz .000; p< .05). Ayrıca deney ve kontrol grubunda yer alan kişilerin karar verme becerileri ölçeǧi puanları arasında manidar bir farklılık gözlemlenmektedir. Deney grubunda yer alan katılımcıların karar verme becerileri ölçeǧi son test puanları, kontrol grubunda yer alan katılımcıların puanlarından anlamlı bir şekilde yüksektir (Uz 33.000; p< .05).
Kontrol grubundaki öǧrencilerin kariyer keşfidavranışları ve karar verme becerisi ön test ve son test puanları arasındaki farklılıǧın anlamlı olup olmadıǧını belirlemek amacıyla yapılan Wilcoxon İşaretli Sıralar Testi sonucu Tablo 8'de sunulmuştur.
Tablo 8'de görüldüǧü gibi kariyer keşfi ölçeǧi kontrol grubu son test puanları ile ön test puanları arasında anlamlı bir farklılık olmadıǧı görülmektedir (Z= -.49; p> .05). Bunun yanı sıra karar verme becerileri ölçeǧi kontrol grubu son test puanları ile ön test puanları arasında anlamlı bir farklılık olmadıǧı görülmektedir (Z= -.78; p> .05).
Gelecek Farkındalıǧı Psikoeǧitim Programı'nın ilkokul 4. sınıfa devam eden özel yetenekli öǧrencilerin kariyer keşfi davranışları ve karar verme becerileri üzerine etkisini incelemeyi amaçlayan bu araştırmada ön-test, son-test ve izleme testi ölçümlü deney-kontrol gruplu yarı deneysel model kullanılmıştır. Çalışma grubunda psikoeǧitim programı uygulaması öncesinde kontrol ve deney gruplarının kariyer keşfi davranışları ve karar verme becerileri puan düzeylerinin yakın olduǧu ve grup ortalamaları arasında istatistiksel olarak anlamlı bir fark olmadıǧı tespit edilmiştir. Uygulanan psikoeǧitim programının katılımcıların kariyer keşfi ölçeǧi ve karar verme becerisi ölçeǧi puanlarını anlamlı bir şekilde arttırdıǧı ve deney grubunda uygulamalar bittikten sekiz hafta sonra da yapılan izleme test sonuçlarına göre psikoeǧitim programının etkisi devam ettiǧi söylenebilir. Bu bulgu, psikoeǧitim programının öǧrencilerin kariyer keşfi davranışları ve karar verme beceri düzeyleri üzerinde olumlu etkisinin olduǧunu göstermektedir.
Bireyin başarılı ve mutlu bir yaşam sürdürebilmesi için ihtiyaç duyulan niteliklerden bazıları; kişilik özellikleri ile meslekler arasında baǧ kurabilme, zamanı iyi kullanabilme, problem çözme, kendini tanıma, meslekleri tanıma, plan yapma becerileri ve etkili karar verme gibi özellikler olduǧu göz önünde bulundurulduǧunda, rehberliǧin amaçlarından biri de bireyin bu nitelikleri kazanmasını desteklemektir (Erkan, 2000). Bu nedenle özel yetenekli bireylerin özelliklerini ve ihtiyaçlarını bilerek kariyer planlamaları konusunda çeşitli yöntem ve stratejiler kullanarak onları desteklemek hem hayat başarıları hem de kariyer gelişimleri açısından oldukça önemlidir (Leana-Taşcılar, 2020). Çocuklar açısından son derece önemli bir kariyer görevi olan kariyer keşfi davranışlarını (Özaydın & Siyez, 2022) ve karar verme becerilerini desteklemek, çocukların kariyer gelişimlerine de katkı saǧlayacaktır. Kariyer gelişiminin çok erken yaşlarda başladıǧı ve çocukluk döneminde öǧrenilenlerin gençlik ve yetişkinlik döneminde verilen birçok kariyer kararını etkilediǧi bilinmektedir (Kırdök & Doǧanülkü, 2020). Peterson ve diǧerlerine (2002) göre, birey karar verme ve problem çözme aşamalarını kullanarak kariyer problemlerine de çözüm bulabilir. Bu çalışmada da karar verme yetkinlik alanında bireyin vereceǧi kararların geleceǧi üzerinde etkilerini fark etmeye, seçenekler arasında en uygun olanı seçmeye, karar sorumluluǧunun gerekliliǧini kavramaya ve kendine inanmanın önemi fark etmeye yönelik kazanımlar işlenmiştir. Alanyazın incelendiǧinde, karar verme becerilerinin önemine vurgu yapıldıǧı ve karar verme becerisinin eǧitim süreci içerisinde geliştirilebilen bir beceri olduǧu belirtilmiştir (Byrnes, 1998). Ayrıca psikolojik danışma ve rehberlik hizmetleri çerçevesinde okullarda öǧrencilere etkili karar verme yöntemlerini öǧretmek mümkündür (Kuzgun, 2009). Hatta karar verme ile ilgili yapılan birçok program ve çalışmaların nedenlerinden birisi de karar verme konusunun sadece kariyer gelişimi ile ilgili deǧil eǧitsel ve kişiselsosyal gelişimleriyle de ilgili olma ihtimalidir (Özyürek, 2012). Sonuç olarak, karar verme süreci bireysel başarı için temel bir beceri olup bu sürecin etkili bir şekilde yönetilmesi, doǧru sonuçların elde edilmesini saǧlar. Bu çalışmada da kariyer benliǧi, seçeneklerin farkındalıǧı ve karar verme yetkinliǧi şeklinde üç yeterlik alanında belirlenen kazanımlar doǧrultusunda öǧrencilerin kariyer gelişimlerini desteklemek amacıyla psikoeǧitim programı yürütülmüştür.
Alanyazında bireyin çocukluk dönemi kariyer gelişimini desteklemeye ilişkin kavramların yer aldıǧı, bireyin kariyer seçenekleri hakkında bilgi edinmelerinin yanı sıra ilgi, yetenek ve deǧerlerinin farkına varmasına odaklanan eǧitim programları yer almaktadır (Ahn & Lee, 2011; Edwin & Prescod, 2018; Lau vd., 2021; Özgür & Çelik, 2018; Özkan, 2019). Yapılan bu çalışmalarda programların etkililiǧini deǧerlendirmede bireyin kariyer gelişim düzeylerine odaklandıkları görülmektedir. Ahn ve Lee (2011) tarafından yapılan çalışmada ilkokul öǧrencileri için okuma-tartışma odaklı kariyer keşif programının öǧrencilerin kariyer gelişimi ve başarı motivasyonu üzerinde anlamlı bir etki gösterdiǧi görülmektedir. Özgür ve Çelik (2018) tarafından yapılan çalışmada ise ilkokul 4. sınıf öǧrencilerine mesleklerle ilgili öykü okutulmasının, öǧrencilerin kariyer gelişimi üzerinde etkili olduǧu ve bu programın öǧrencilerin merak/arastirma düzeyleri üzerinde anlamlı bir etkiye sahip olduǧu görülmüştür. Özkan (2019) tarafından yapılan çalışmada da kariyer gelişimi psikoeǧitim programının ortaokul 5. sınıf öǧrencilerinin kariyer gelişimleri ve karar verme düzeylerini geliştirmede etkili olduǧu görülmüştür. Özel yetenekli bireylerin de kariyer gelişimlerinde karşılaşabilecekleri zorlukların olabileceǧi ve bu süreçte onlara rehberlik etmek için teoriye dayalı kariyer danışmanlıǧının yanı sıra müdahalelerin etkililiǧini deǧerlendirmeyi amaçlayan deneysel çalışmalara ihtiyaç olduǧu vurgulanmaktadir (Muratori & Smith, 2015).
Bu çalışmada uygulanan psikoeǧitim programında ilkokul 4. sınıfa devam eden özel yetenekli öǧrencilerin gelecekleri ile ilgili planlama yapabilmeyi fark etme, amaç belirleme, meslekleri fark etme, kararların geleceǧi üzerinde etkilerini fark etme, zorluklar karşısında başa çıkma yollarını ifade etme gibi birçok kazanımın yer alması kariyer gelişimlerinin desteklenmesi açısından önemli olduǧu düşünülmektedir. Bu doǧrultuda kariyer gelişim sürecinde ortaya çıkan engellerle başa çıkabilen, karşılaşabileceǧi zorluklarla da başa çıkabileceǧine inanan bireylerin kariyer ve iş seçenekleri hakkında daha etkili kararlar da verebileceǧi söylenebilir (Bölükbaşı & Kırdök, 2019). Kariyer danışmanlarının amacı da bireye çeşitli ilgi çekici ve yararlı etkinliklere katılmanın, tepkilerini belirlemenin, alternatif fırsatların farkında olmanın ve her yeni etkinlikte başarılı olmak için gereken becerileri öǧrenmenin önemini öǧretmek olmalıdır (Krumboltz, 2009). Kariyer keşfi süreci, sadece meslek seçimiyle sınırlı olmayıp aynı zamanda kariyer yolculuǧunda alınacak kararları, beceri geliştirmeyi ve profesyonel yönelimleri içerdiǧinden bu doǧrultuda yapılacak araştırmalar öǧrencilerin kendi potansiyellerini daha iyi keşfetmelerine yardımcı olabilir. Yapılan çalışmalarda da öǧrencilerin kariyer gelişimlerine odaklanan programların öǧrencilerin kariyer keşfi davranış düzeylerine ve dolayısıyla kariyer gelişimlerine katkı saǧladıǧı görülmektedir (Ahn & Lee, 2011; Edwin & Prescod, 2018; Özgür & Çelik, 2018; Özkan, 2019). Özel yetenekli bireyler için de kariyer eǧitimi, karar alma sorumluluǧu, deǧişimlere karşı farkındalık ve uyum saǧlama gibi unsurları vurgulayan, yaşam boyu süren kariyer danışmanlıǧı yaklaşımını içeren ve birbirini tamamlayan danışmanlık hizmetlerinin gerekliliǧi görülmektedir (Greene, 2003). Sonuç olarak, öǧrencilerin kariyer gelişim sorumluluklarını yerine getirme baǧlamında ilgilerini, yeteneklerini ve deǧerlerini berraklaştırma, sorgulama, araştırma ve keşfetme becerilerini geliştirmek ve geleceǧe yönelik planlama farkındalıǧını arttırmak önleyici bir ihtiyaçtır (Keleş & Çakır, 2023).
Gelişimsel rehberlik anlayışı doǧrultusunda öǧretim kademelerindeki farklı gelişim düzeylerindeki öǧrencilere yönelik öǧrencilerin kariyer gelişimlerini desteklemek amacıyla hazırlanan kariyer rehberlik programları ardışık ilk program olma özelliǧi taşımaktadır (Kırdök & Barın, 2021). Bu araştırmada, kariyer rehberlik programlarından olan BİLSEM'de destek eǧitim programlarına katılan ilkokul 3-4. sınıf düzeyinde öǧrenim gören özel yetenekli öǧrencilerin kariyer gelişimlerini desteklemeyi amaçlayan Gelecek Farkındalıǧı Psikoeǧitim Programı'nın, ilkokul 4. sınıfa devam eden özel yetenekli öǧrencilerin kariyer keşfi davranışları ve karar verme becerileri üzerine etkileri incelenmiştir. Karar verme becerilerinin geliştirilmesi, sürekli bir öǧrenme süreci olarak ifade edilebilir. Bu becerilerin geliştirilmesi, daha etkili ve bilinçli kararlar alınmasına yardımcı olmaktadır. Kariyer keşfi ise kişisel bir yolculuk olarak dinamik bir süreci içermektedir. Bu nedenle, farklı yöntemleri ve çeşitli kaynakları kullanarak kariyer keşfi davranışları ve karar verme becerilerinin geliştirilmesi mümkündür. Bu çalışma bazı sınırlılıklara da sahiptir. Çalışma gurubunu 4. sınıfa devam BİLSEM öǧrencileri oluşturmaktadır. Dolayısıyla bu araştırma kapsamında elde edilen bulgular bu araştırmaya dâhil olan katılımcıların özelliklerine benzer özelliklere sahip öǧrencilere genellenebilir. Öǧrencilerin yaş grubu göz önünde bulundurulduǧunda ölçme aracının kâǧıt-kalem testi olması da bir sınırlılık olarak görülebilir. Ayrıca araştırma sadece bir kurumda yapıldıǧı için elde edilen bulguların bütün öǧrencilere genellenememesi yönüyle de sınırlıdır. Bu nedenle farklı bölgelerde yapılabilecek çalışmaların yanı sıra nitel çalışmalar aracılıǧıyla da ilkokul yaş grubu öǧrencilerin kariyer keşfi davranışlarına ve karar verme becerilerine yönelik tutumları derinlemesine incelenebilir. Bu doǧrultuda öǧrencilerin kariyer keşfi davranışlarını ve karar verme becerilerini destekleyen çalışmaların yapılması önerilebilir. Daha sonra yapılacak çalışmalarda program sonunda katılımcılardan programın etkililiǧine yönelik görüşlerinin yazılı olarak alınması çalışmayı daha da güçlendirebilir. Kariyer gelişimindeki deǧişimler ve karar verme becerilerindeki kalıcılık hakkında daha uzun vadeli sonuçlar için uygulama sonunda yapılan izleme çalışmalarının 6 ay veya 1 yıl ara ile yapılması önerilir. İleride yapılacak çalışmalarda programın özel yetenekli öǧrencilerin proaktif kariyer davranışlarına ve öǧrenme çevikliklerine etkisi incelenebilir. Bu çalışma ilkokul 4. sınıf öǧrencileri ile yürütülmüştür. Daha sonra yapılacak araştırmalarda öǧrenci, okul idaresi ve ailenin de içinde olduǧu kapsayıcı çalışmalar yapılabilir ve bu çalışmalarda uzun vadeli deǧerlendirme yani öǧrencilerin okul mezuniyeti sonrası program etkileri deǧerlendirilebilir.
Yazar Katkı Oranı
Yazarlar, çalışmaya eşit oranda katkı sunmuşlardır.
Etik Beyan
"Yükseköǧretim Kurumları Bilimsel Araştırma ve Yayın Etiǧi Yönergesinde" yer alan tüm kurallara uyulmuş ve yönergenin ikinci bölümünde yer alan "Bilimsel Araştırma ve Yayın Etiǧine Aykırı Eylemlerden" hiçbiri gerçekleştirilmemiştir.
Çatışma Beyanı
Yazarlar çalışma kapsamında herhangi bir kurum veya kişi ile çıkar çatışması bulunmadıǧını beyan etmektedirler.
Sidebar
References
References
Ahn, |. H., & Lee, С. H. (2011). The effect of the reading discussion-oriented career exploration program on elementary school students' career development and achievement motivation improvement. The Korea Academia-Industrial Cooperation Society, 12(4), 1609-1620. https://doi.org/10.5762/KAIS. 2011.12.4.1609
Bölükbaşı, A., & Kırdök, O. (2019). Lise öǧrencilerinin kariyer uyumu ve yaşam doyumu ilişkisinde gelecek yöneliminin aracı rolü. Eǧitim ve Bilim, 44(200), 77-91. http://doi.org/10.15390/EB.2019.8090
Büyüköztürk, Ş. (2012). Sosyal bilimler için veri analizi el kitabı: İstatistik, araştırma deseni SPSS uygulamaları ve yorum (17. Bs.). Pegem Akademi.
Byrnes, J. P. (1998). The nature and development of decision-making: A self regulation model. Psychology Pres.
Chen, C. P., & Wong, J. (2013). Career counseling for gifted students. Australian Journal of Career Development, 22(3), 121-129. https://doi.org/10.1177/1038416213507909
Cheung, R., & Arnold, J. (2010). Antecedents of career exploration among Hong Kong Chinese university students: Testing contextual and developmental variables. Journal of Vocational Behavior, 76(1), 25- 36. https://doi.org/10.1016/j.jvb.2009.05.006
Corey, М. S., Corey, G., & Corey, С. (2018). Groups: Process and pratice (10th Ed.). Cengage Learning
Citil, М. (2018). Túrkiye'de üstün yeteneklilerin egitimi politikalarinin degerlendirilmesi. Milli Egitim Dergisi, Özel sayı 47(1),143-172.
Dewey, J. (1910). How we think. D. C. Health and Company.
Doǧan, H. (2014). Çaǧdaş kariyer karar verme yaklaşım ve modellerinin incelenmesi. OPUS-Türkiye Sosyal Politika ve Çalışma Hayatı Araştırmaları Dergisi, 4(6) 100-130.
Doǧanay, A. (2011). Etkin vatandaşlık için düşünme becerilerinin öǧretimi. C. Öztürk (Ed.), Sosyal bilgiler öǧretimi demokratik vatandaşlık eǧitimi (ss. 146-185) içinde. Pegem Akademi.
Edwin, M., & Prescod, D. (2018). Fostering elementary career exploration with an interactive, technology-based career development unit. Journal of School Counseling, 16(13), 1-29.
Erkan, S. (2000). Rehberlik nedir? У. Kuzgun (Ed.), İlköǧretimde rehberlik (2. Bs., ss. 1-16) içinde. Nobel Yayin Dagitim.
Fisher, R. (2005). Teaching children to think. Nelson Thornes Ltd.
Gokden-Kaya, № (2019). Sınıf öǧretmenlerinin üstün zekâlı ve yeteneklilerin eǧitimine ilişkin tutum ve görüşlerinin belirlenmesi. Eǧitim ve Bilim, 44(199), 239-256. http://doi.org/10.15390/EB.2019.7978
Greene, M. J. (2003). Gifted adrift? career counseling of the gifted and talented. Roeper Review, 25(2), 66-72. https://doi.org/10.1080/02783190309554201
Güleç, S., Karaburçak, S., Tatar, V., & Akalan, C. (2020). Özel yetenekli lise öǧrencilerinin pozitif kariyer planlama tutumlarının incelenmesi ve normal gelişim gösteren populasyon ile karşılaştırılması. The Journal of Social Sciences, 4(7), 318-327. https://doi.org/10.30520/tjsosci.684251
Jacobs, E. E., Mason, R. L., Harvill, R. L., & Schimmel, C. J. (2012). Group counseling: Strategies and skills (7. Ed.). Cengage Learning.
Kaya, Z., & Kaval, A. (2022). Sosyal beceri odaklı psiko-eǧitim programının ilkokul öǧrencilerinin sosyal beceri düzeyleri üzerindeki etkisi. Eǧitim ve Bilim, 47(210), 281298. http://doi.org/10.15390/EB.2022.9936
Keleş, A., & Çakır, M. A. (2023). Mesleki grup rehberliǧi programının 8. sınıf öǧrencilerinin meslek kararı verme yetkinlik düzeylerine etkisinin incelenmesi. Milli Eǧitim Dergisi, 52(239), 2261-2280. https://doi.org/10.37669/milliegitim.1146598
Kırdök, O., & Barın, М. В. (Ed). (2021). Bilim ve sanat merkezleri gelecek farkındalıǧı psikoegitim programı. T.C. Milli Eǧitim Bakanlıǧı Yayınları. Afşar Medya Matbaacılık. San. ve Tic. A.Ş.
Kırdök, O., & Doǧanülkü, H. A. (2020). Çocukluk döneminde kariyer gelişimi. D. M. Siyez, & T. MutluÇaykuş (Ed.), Yaşam boyu kariyer gelişimi (ss. 133-166) içinde. Pegem Akademi.
Koç, F., & Saranlı, A. G. (2017). Erken çocukluk dönemindeki üstün yetenekli çocuklara ilişkin Türkiye'de gerçekleştirilen lisansüstü çalışmaların çok boyutlu analizi. Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Eǧitim Fakültesi Dergisi, 41, 163-183. https://doi.org/10.21764/efd.81302
Krumboltz, J. D. (2009). The happenstance learning theory. Journal of Career Assessment, 17(2), 135- 154. https://doi.org/10.1177/1069072708328861
Kurt, L. J. (2016). Career counseling for gifted students: Understanding student needs and strategies for success. The Practitioner Scholar: Journal of Counseling and Professional Psychology, 5(1), 156-168.
Kuzgun, Y. (2009). Meslek gelişimi ve danışmanlıǧı (3. Bs.). Nobel Yayınları.
Kuzgun, Y. (2000). İlköǧretimde meslek gelişimi. Y. Kuzgun (Ed.), İlköǧretimde rehberlik (2. Bs., ss. 125- 154) içinde. Nobel Yayın Daǧıtım.
Küçükay, A. (2018). Karar vermenin psikolojisi. Türkiye Adalet Akademisi Dergisi, 9(35), 607-640.
Lau, P. L., Chung, Y. B., & Wang, L. (2021). Effects of a career exploration intervention on students' career maturity and self-concept. Journal of Career Development, 48(4), 311-324. https://doi.org/10.1177/0894845319853385
Leana-Tascilar, M. Z. (2020). Ozel yetenekli bireylerin kariyer gelisimleri. D. M. Siyez, & T. Mutlu-Caykus (Ed.), Yaşam boyu kariyer gelişimi (ss. 313-332) içinde. Pegem Akademi.
Leana-Taşcılar, M. Z., & Kanlı, E. (2014). Investigation of perfectionism and self-esteem scores of gifted and average students. Ankara University Journal of Faculty of Educational Sciences, 47(2), 1-20. https://doi.org/10.1501/Egifak 0000001335
Leung, A. S. (1998). Vocational identity and career choice congruence of gifted and talented high school students. Counseling Psychology Quarterly, 11(3), 325-335. https://doi.org/10.1080/09515079808254064
Marzano, R. J., & Kendall, J. S. (2007). The new taxonomy of educational objectives (2. Ed.). Corwin Press.
МИГ Eǧitim Bakanlıǧı [MEB]. (2013). Özel yetenekli bireyler strateji ve uygulama planı 2013- 2017. Milli Eǧitim Bakanlıǧı Yayınları.
Milli Eǧitim Bakanlıǧı [MEB]. (2018). Özel eǧitim hizmetleri yönetmeliǧi. Milli Eǧitim Bakanlıǧı. Resmi Gazete, sayı: 30471
Milli Eǧitim Bakanlıǧı [MEB]. (2024). Bilim ve sanat merkezleri yönergesi. Milli Eǧitim Bakanlıǧı Tebliǧler Dergisi, sayı: 2794
Muratori, M. C., & Smith, C. K. (2015). Guiding the talent and career development of the gifted individual. Journal of Counseling & Development, 93(2), 173-182. https://doi.org/10.1002/j.15566676.2015.00193.x
Mutlu, S., & Kaya, Z. (2023a). The effect of an online decision-making skills psychoeducation programme on university students' decision-making styles: A mixed method study. E-Kafkas Journal of Educational Research, 10(2), 300-319. https://doi.org/10.30900/kafkasegt.1314617
Mutlu, $., & Kaya, Z. (2023b). Anne baba tutumları ve karar verme stilleri ilişkisinde öǧrenilmiş güclülügün aracı rolü: Bir karma yöntem araştırması. Bolu Abant İzzet Baysal Üniversitesi Eǧitim Fakültesi Dergisi, 23(3), 1160-1182. https://doi.org/10.17240/aibuefd.2023..-1168675
Mutlu, Ş., Kaya, Z., & Altınışık, K. (2023). Üniversite öǧrencilerinin karar verme stilleri ile üniversite yaşamına uyum düzeyleri arasındaki ilişkinin incelenmesi. Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 60, 56-70. https://doi.org/10.53568/yyusbed.1231332
Nota, L. (2012). Life design and career counseling. Paper presented at the conference of the Italian Psychology Association (AIP), Genova, Italy.
Özaydın, S., & Siyez, D. М. (2022). Kariyer keşfi ölçeǧi: Türkçeye uyarlama, geçerlik ve güvenirlik çalışması. IBAD Sosyal Bilimler Dergisi, 12, 249-270. https://doi.org/10.21733/ibad.901688
Özbay, Y. (2013). Üstün yetenekli çocuklar ve aileleri. T.C. Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlıǧı Aile ve Toplum Hizmetleri Genel Müdürlüǧü Yayını.
Özgür, A., & Çelik, E. (2018). Mesleklerle ilgili öykülerin ilkokul 4. sınıf öǧrencilerinin kariyer gelişimi düzeylerine etkisinin incelenmesi. Mustafa Kemal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 15(41), 57-77.
Özyürek, R. (2012). Sosyal-bilişsel yaklaşımlar. B. Yeşilyaprak (Ed.), Mesleki rehberlik ve kariyer danışmanlıǧı kuramdan uygulamaya (3. Bs., ss. 219-272) içinde. Pegem Akademi.
Özkan, A. (2019). Kariyer gelişimi psikoeǧitim programının 5. sınıf öǧrencilerinin kariyer gelişimi ve karar vermelerine etkisi (Yayınlanmamış Doktora Tezi). Gazi Üniversitesi.
Pallant, J. (2020). SPSS survival manual: A step-by-step guide to data analysis using IBM SPSS (7. Ed.). Routledge
Peterson, G. W., Sampson, J. P., Lenz, J. G., & Reardon, R. C. (2002). A cognitive information proceessing approach to career problem solving and decision making. D., Brown & Associates (Ed.), Career choice and development (4. Ed., pp. 312-369) içinde. Jossey-Bass A Wiley Company.
Pişkin, M. (2012). Kariyer gelişim sürecini etkileyen faktörler. B. Yeşilyaprak (Ed.), Mesleki rehberlik ve kariyer danışmanlıǧı kuramdan uygulamaya (3. Bs., ss. 43-74) içinde. Pegem Akademi.
Rosenthal, R. (1994). Parametric measures of effect size. In H. Cooper, & L. V. Hedges (Eds.), The handbook of research synthesis (pp. 231-244). Russell Sage Foundation.
Saranli, А. G. (2017a). Okul öncesi dönemdeki erken müdahale uygulamalarına farklı bir bakış: Üstün yetenekli çocuklar için erken zenginleştirme. Eǧitim ve Bilim, 42(190), 343-359. http://doi.org/10.15390/EB.2017.7062
Saranlı, A. G. (2017b). Eş zamanlı olmayan gelişimin üstün yetenekli çocuklardaki görünümü üzerine bir örnek olay çalışması. Ankara Üniversitesi Eǧitim Bilimleri Fakültesi Özel Eǧitim Dergisi, 18(1), 89-108. https://doi.org/10.21565/ozelegitimdergisi.300060
Schultheiss, D. E. P., Palma, T. V., & Manzi, A. J. (2005). Career development in middle childhood: A gualitative inquiry. The Career Development Quarterly, 53(3), 246-262. https://doi.org/10.1002/j.2161-0045.2005.tb00994.x
Sever, |., & Ersoy, A. (2019). İlkokul öǧrencileri için karar verme becerisi ölçeǧinin geliştirilmesi: geçerlik ve güvenirlik çalışması. Çukurova Üniversitesi Eǧitim Fakültesi Dergisi, 48(1), 662-692. https://doi.org/10.14812/cufej.533443
Sharf, R. S. (2017). Kariyer gelişim kuramlarının kariyer danışmasına uygulanması ( F. Bacanlı, & K. Öztemel, Çev. Ed.). Pegem Akademi.
Siyez, D. M. (2020). Gelişimsel yaklaşımlar. B. Yeşilyaprak (Ed.), Mesleki rehberlik ve kariyer danışmanlıǧı: Kuramdan uygulamaya (12. Bs., ss. 173-219) içinde. Pegem Akademi.
Stumpf, S. A., Colarelli, S. M., & Hartman, K. (1983). Development of the career exploration survey (CES). Journal of Vocational Behavior, 22(2), 191-226. https://doi.org/10.1016/0001-8791(83)90028-3
Super, D. E. (1990). A life-span, life-space approach to career development. D. Brown, & L. Brooks (Ed.). Career choice and development: Applying contemporary theories to practice (2nd Ed., pp. 197-262) icinde. Jossey-Bass.
Tabachnick, B. G., &Fidell, L. S. (2013). Using multivariate statistics (6. Ed.). Pearson. Türk Dil Kurumu [TDK]. (2023). Yetenek, karar. Türk Dil Kurumu Sözlükleri. [https://sozluk.gov.tr/]
Tracey, T. J. G., Lent, В. W., Brown, S. D., Soresi, S., & Nota, L. (2006). Adherence to RIASEC structure in relation to career exploration and parenting style: Longitudinal and idiothetic considerations. Journal of Vocational Behavior, 69(2), 248-261. https://doi.org/10.1016/j.jvb.2006.02.001
Urgancı, S., & Gürgan, U. (2019). Gençlerde karar verme becerileri ile akademik özyeterlik arasındaki ilişkinin bazı deǧişkenlere göre incelenmesi. Avrasya Sosyal ve Ekonomi Araştırmaları Dergisi (ASEAD), 6(6), 242-262.
Vander Kolk, C. J. (1985). Introduction to group counseling and psychotherapy. Bell & Howell Company.
Footnote
