MIGRACIONA TRANZICIJA U SRBIJI: DEMOGRAFSKA PERSPEKTIVA/Migration Transition in Serbia: Demographic Perspective

Abstract

From the demographic point of view, the future of Serbia's population is relatively certain at least in the next three to four decades. However, the decreasing and ageing of the population are considered to be very certain processes in the much longer term. Although replacement fertility is an essential condition for long-term survival of any population, it is shown that only an immigration impulse could enable desired effects of the potential fertility recovery in Serbia in the longer perspective. Such a migration transition (from net emigration to net immigration) would inevitably lead to increased socio-cultural diversity and require the development of integration strategies. If successful, policies to stimulate an increase in net migration provide an almost instant result. Apart from old immigration countries from Western Europe, this was the case with new immigration destinations located in Mediteranean and Central Europe, including some former socialist countries. When evaluating the future trend of international migration balance of Serbia, the experiences of the latter countries is used. The population dynamics model created for the purpose of the paper is based upon the probabilistic concept of projecting vital components. The main conclusion is that there is no demographic alternative to the migration transition in Serbia when it comes to sustainability of the social security systems in the coming decades, but the realization of such a scenario is still not clear from today's perspective, given the existing limitations of the socio-economic nature. [PUBLICATION ABSTRACT]

Headnote

ABSTRACT From the demographic point of view, the future of Serbia's population is relatively certain at least in the next three to four decades. However, the decreasing and ageing of the population are considered to be very certain processes in the much longer term. Although replacement fertility is an essential condition for long-term survival of any population, it is shown that only an immigration impulse could enable desired effects of the potential fertility recovery in Serbia in the longer perspective. Such a migration transition (from net emigration to net immigration) would inevitably lead to increased socio-cultural diversity and require the development of integration strategies. If successful, policies to stimulate an increase in net migration provide an almost instant result. Apart from old immigration countries from Western Europe, this was the case with new immigration destinations located in Mediteranean and Central Europe, including some former socialist countries. When evaluating the future trend of international migration balance of Serbia, the experiences of the latter countries is used. The population dynamics model created for the purpose of the paper is based upon the probabilistic concept of projecting vital components. The main conclusion is that there is no demographic alternative to the migration transition in Serbia when it comes to sustainability of the social security systems in the coming decades, but the realization of such a scenario is still not clear from today's perspective, given the existing limitations of the socio-economic nature.

KEY WORDS migration flow, Serbia, probabilistic population projection, population policy

APSTRAKT Sa demografskog aspekta, buducnost stanovnistva Srbije je relativno izvesna barem u naredne tri do cetiri decenije. Meðutim, smanjenje populacije i demografsko starenje su dva procesa ciji je nastavak u Srbiji veoma izvesan i na mnogo duzi rok. Iako je fertilitet na nivou proste reprodukcije neophodan uslov za dugorocni opstanak bilo koje populacije, pokazacemo zasto je Srbiji u skorijoj buducnosti potreban i imigracioni impuls kako bi potencijalni oporavak plodnosti mogao imati zeljeni efekat u duzoj perspektivi. Takva migraciona tranzicija (od neto emigracije ka neto imigraciji) bi neminovno dovela do povecanja socio-kulturoloskog diverziteta i zahtevala razvoj integracionih strategija. No, ako su uspesne, politike za stimulaciju povecanja neto migracije daju gotovo trenutan rezultat, sto su u Evropi, pored poznatih imigracionih drzava u njenom ekonomski razvijenijem delu, iskusile i neke bivse socijalisticke zemlje. Prilikom ocene buduceg trenda spoljno-migracionog bilansa Srbije, koriscena su iskustva ovih drzava, dok se za izradu celokupnog modela populacione dinamike poslo od koncepta probabilistickih projekcija vitalnih komponenti. Osnovni zakljucak je da ne postoji demografska alternativa migracionoj tranziciji u Srbiji kada je u pitanju odrzivost sistema socijalne zastite u narednim decenijama, ali ostvarenje takvih scenarija jos uvek nije izvesno iz danasnje perspektive imajuci u vidu postojeca ogranicenja socio-ekonomske prirode.

KLJUCNE RECI migracioni tokovi, Srbija, probabilisticke projekcije, populaciona politika

Uvod

Evropa je u poslednjoj deceniji zabelezila blagi porast stanovnistva, od 0,15% na godisnjem nivou (UN, 2011), mahom podstaknut meðunarodnom migracijom, koja postaje sve znacajnija komponenta kretanja stanovnistva (Kupiszewska i dr, 2010). Meðutim, nizak fertilitet pracen smanjenim mortalitetom, pri cemu obe komponente konvergiraju u evropskim zemljama, ima za posledicu starenje stanovnistva. Za razliku od Evrope u celini, Srbija je tokom poslednje decenije gubila stanovnistvo, uglavnom zbog negativnog prirodnog prirastaja, koji je dostigao godisnji prosek od 34 hiljade u periodu 2008-2010 (RZS, 2011), ali i zbog negativnog salda meðunarodne migracije, koji je u isto vreme iznosio oko 15 hiljada godisnje na osnovu procene zasnovane na statistici partnerskih zemalja (Kupiszewski i dr, 2012).

Suocavanje cak i tradicionalnih imigracionih drzava Evrope sa starenjem populacije rezultiralo je u poslednjih deceniju-dve brojnim pokusajima, dokumentovanim u naucnoj literaturi, da se oceni kapacitet imigracije kao kompenzacionog faktora za fenomen nedovoljnog raðanja, koji je postao zajednicki imenitelj za najveci deo evropskih populacija (UN, 2000; Bijak i dr, 2007). Ne iznenaðuje zakljucak da se struktura stanovnistva Evrope ne moze odrzati relativno mladom cak ni prema najoptimisticnijem scenariju imigracionih priliva (Bijak i dr, 2007: 27). Meðutim, ostaje cinjenica da se deficit i starenje radne snage najbrze i najefektnije moze ublaziti upravo imigracijom. Pritom, imigranti su ujedno i lica u najoptimalnijem reproduktivnom dobu, sto najcesce pozitivno utice na porast fertiliteta imigracione drzave, a time dugorocno i na njen opstanak.

Neki od vodecih evropskih demografa smatrali su da Evropi pocetkom 1990- ih vise nije potrebna masovna imigracija imajuci u vidu znatne rezerve nezaposlenih i nezamenljivu ulogu fertiliteta kao faktora populacionog opstanka na dug rok (Coleman, 1992), ali se ispostavilo da ne samo da je imigracija ostala prepoznatljivo obelezje starih imigracionih drzava, vec su se u meðuvremenu na jugu kontinenta pojavile nove destinacije kao snazni polovi privlacenja stanovnistva (Arango, 2012). Stavise, pad Berlinskog zida i prosirenje EU ka istoku, doveli su do novih pravaca migracionih tokova od istoka ka zapadu, ali i do procesa migracione transformacije od neto emigracionih u neto imigracione drzave (Okolski, 2012). To rezultira ne samo promenom etnicke strukture imigranata u razvijenim ekonomijama Evrope (od dominacije Treceg sveta ka porastu udela istocnoevropskih drzava), vec i pojavom stabilnih imigracionih drzava u centralnoj Evropi (Drbohlav i dr, 2009).

Imajuci u vidu ove promene, postavlja se pitanje sta ceka Srbiju, kao emigracionu drzavu, cija je starosna struktura stanovnistva jedna od najnepovoljniijih u svetu? Istovremeno, stope ekonomske aktivnosti nize su nego u mnogim drugim zemljama (Sekulic, 2011). Vec je poznato da, nezavisno od metodologije projektovanja, smanjenje populacije i demografsko starenje jesu dva procesa ciji je nastavak u Srbiji potpuno izvesan u veoma dugoj perspektivi (Nikitovic, 2012). No, tempo tih procesa moze znacajno varirati, posebno u slucaju radne snage, na ciji obim, pored demografskih faktora, utice i nivo ekonomske aktivnosti. Kako se ovi faktori mogu razvijati u narednim decenijama? Kakav moze biti uticaj potencijalnog clanstva Srbije u Evropskoj uniji? Konkretno, kakvi su moguci scenariji migracije i koje su njihove posledice? Koje politike mogu biti najdelotvornije kao protivteza starenju stanovnistva i potencijalnom deficitu radne snage? To su pitanja koja proizlaze iz naslova ovog clanka, a odgovor je zasnovan na sagledavanju demografske perspektive postavljenog problema.

U tu svrhu, kreiran je model populacione dinamike koji ukljucuje pretpostavke o kretanju relevantnih faktora: demografskih, migracionih i ekonomskih. Jedna veoma korisna karakteristika modela dinamike stanovnistva je sto se mogu pretpostaviti razlicite, mada ne nuzno i realne, buduce vrednosti komponenti kretanja. Na taj nacin je moguce ispitati posledice raznih politickih kretanja ili proceniti osetljivost sistema stanovnistva na evoluciju izabranih komponenti kretanja. U ovom clanku, pored referentnog scenarija, koji ujedno ima i prognosticki karakter (prognosticki scenario), pripremljena su i cetiri scenarija tipa "sta ako" (u daljem tekstu i pod nazivom "scenarija politika"), kako bi bilo ispitano koja je politika najdelotvornija kao protivteza starenju stanovnistva i radne snage. Ispitan je moguci uticaj tri vrste politika: onih ciji je cilj povecanje fertiliteta, proimigracionih, i politika povecanja ekonomske aktivnosti, tako sto je za svaku napravljen poseban scenario u kojem su, osim izabrane komponente, ostali parametri isti kao i u referentom (prognostickom) scenariju. Konacno, cetvrti "sta ako" scenario podrazumeva simultanu primenu sva tri tipa politika, odnosno dostizanje maksimalno pretpostavljenih vrednosti za sve tri izabrane komponente modela istovremeno. Prikazana su i dva cisto analiticka scenarija: scenario nultog migracionog salda sa svetom (fertilitet i mortalitet su isti kao i u referentnom scenariju) i status quo scenario, sa svim parametrima fiksiranim na nivou koji je uocen na pocetku projekcije (2011).

Prethodno je bilo neophodno postaviti pretpostavke o buducim kretanjima izabranih indikatora uzimajuci u obzir postojece trendove uocene kod fertiliteta, mortaliteta, migracija i ekonomske aktivnosti, kako u Srbiji tako i u ostalim evropskim zemljama, kao i dokaze iznete u literaturi. Za razliku od standardnih projekcija stanovnistva Srbije, ovde koriscen model je ugradio i probabilisticku komponentu kako bi bio sto blizi realnosti. Na taj nacin je kvantifikovana neizvesnost u pogledu buduceg razvoja populacije, i to uvazavajuci godisnje fluktuacije trendova, kao i nepostojanje savrsene korelacije izmeðu osnovnih komponenti populacione dinamike. Konacno, analizirani su i protumaceni rezultati svih scenarija, da bi se kroz diskusiju pokusalo doci do odgovora na ovde postavljena pitanja. Stavise, cini se da prikazana neizbeznost migracione tranzicije iz demografskog ugla namece pitanja koja duboko zalaze u sferu socio-kulturoloskih izazova integracije sa kojima ce se drustvo Srbije vrlo verovatno suociti vec u veoma bliskoj buducnosti.

Model populacione dinamike Srbije 2001-2051.

Scenariji populacionog razvoja Srbije, prikazani u ovom clanku, bazirani su na kohortno-komponentnom modelu dinamike stanovnistva. Kod ovog tipa modela, velicina kohorti (grupa ljudi roðenih u istom periodu) evoluira usled tri komponente kretanja stanovnistva: raðanja, umiranja i migracija. Varijabilnost vitalnih komponenti je obezbeðena uvoðenjem probabilistickog elementa formulisanog na bazi ekspertski zasnovanih autoregresivnih modela fertiliteta i mortaliteta. Korisceni su siroko prihvaceni autoregresivni modeli prvog reda, AR(1), za prognozu sumarnih indikatora vitalnih komponenti: stope ukupnog fertiliteta (SUF) i ocekivanog trajanja zivota pri zivoroðenju (OTZ) za oba pola (Alkema i dr, 2011; Chunn i dr, 2010). Ekspertski sud se odnosi na procenu kretanja buduceg trenda SUF, OTZ i neto migracionog salda (NMS), gde se poslo od koncepta koji je ponudio Hunsinger (2011), s tim da su modifikacije primenjene u ovom clanku uslovljene analizom istorijskog razvoja sumarnih indikatora u Srbiji. Za migracionu komponentu projektovan je samo trend, jer je procenjeno da bi postojece znanje o njenoj varijabilnosti dovelo do nerealnih intervala predviðanja. Slicno, za stope ekonomske aktivnosti pretpostavljene su samo promene u trendu. Za polaznu tacku svih scenarija odreðen je 1. januar 2011. godine, tj. procena stanovnistva Srbije2 po polu i petogodisnjim starosnim grupama bazirana na rezultatima popisa stanovnistva 2011. Konacno, na osnovu ekspertski zasnovanih modela vremenskih serija za svaku komponentu populacione dinamike proizvedeno je 10.000 simulacija "Monte Carlo" tipa, kako bi se dobila sto preciznija ocena parametara, koje su u kohortnokomponentnom modelu dinamike stanovnistva proizvele bazu od 10.000 simuliranih putanja buduce populacije prema polu i petogodisnjim grupama. Iz takve baze, moguce je izvesti probabilisticki zasnovane rezultate o buducoj populaciji Srbije.3 Slede obrazlozenja na kojima je zasnovan ekspertski sud prilikom ocene trenda sumarnog indikatora za svaku od tri komponente populacione dinamike odnosno ocene buducih stopa ekonomske aktivnosti.

Buduci trendovi vitalnih komponenti

Meðunarodno poreðenje SUF tokom poslednjih godina pokazuje da je Srbija, sa nivoom od 1,4 u 2011. godini (RZS, 2013), imala nizi fertilitet od proseka za Evropsku uniju (1,6 za grupu EU-27), ali ipak visi od najnize zabelezenog nivoa u Evropi (1,17 u Letoniji u 2010; 1,23 u Maðarskoj i 1,25 u Rumuniji u 2011.) (Eurostat, 2013). Ipak, malo je dokaza da bi u narednom periodu moglo doci do znacajnijeg porasta fertiliteta. Ni evropski trendovi, uprkos nedavnom umerenom porastu u mnogim evropskim zemljama, ni ocekivana ekonomska situacija u Srbiji i Evropi, niti postojeci lokalni faktori fertiliteta ne dozvoljavaju mogucnost postavljanja hipoteze o porastu fertiliteta u scenariju najverovatnije buducnosti. S druge strane, postoje argumenti koji ne idu u prilog hipotezi da Srbija upada u zamku niskog fertiliteta, koja prema McDonaldu (2005) predstavlja SUF od 1,5. Noviji nalazi socioloskih istrazivanja potvrðuju da su promene u bracnom ponasanju i porodicnoj organizaciji u Srbiji spore (Petrovic, 2011). Bobic i Vukelic (2011) navode da velika vecina stanovnistva pripada grupi ciji sistem vrednosti predstavlja mesavinu tradicionalizma i odreðenih modernih karakteristika. Stoga je moguce da nece doci do prenosa obrasca niskog fertiliteta ili da ce taj prenos biti ogranicen ukoliko se poboljsaju ekonomski uslovi, a osecaj sigurnosti i bezbednosti prevlada. Takoðe bi trebalo napomenuti da SUF ispod 1,5 u Srbiji ne traje dugo (2005-2010), pa je stoga moguce da mehanizmi "zamke niskog fertiliteta" (Lutz i dr, 2006) jos nisu poceli da deluju.

Odmerivsi ove argumente, moze se pretpostaviti da SUF nece pasti ispod najnizeg nivoa zabelezenog u Evropi, vec da ce slediti trenutni povoljan evropski trend, i umerenim porastom dostici 1,55 do 2051, sto je uzeto za osnovu referentnog (prognostickog) scenarija. Pretpostavljeno je da starosna distribucija fertiliteta registrovana za prosek EU-27 u 2010, sa maksimumom u starosnoj grupi 30-34 godine, i srazmerno prilagoðena nivou SUF od 1,55, moze biti razuman cilj za Srbiju u periodu 2046-2051, cime je uzet u obzir uoceni efekat odlozenog raðanja odnosno pomeranje maksimalnog intenziteta raðanja ka starijim godistima (Nikitovic, 2011).

SUF pretpostavljena u referentnom (prognostickom) scenariju nesto je visa od "niske" varijante u aktuelnoj zvanicnoj projekciji, ali je mnogo niza od "srednje" (Sekulic, 2011). S obzirom da se pokazalo da su niske i konstantne varijante zvanicnih projekcija redovno bile blize stvarnim vrednostima fertiliteta od srednjih i niskih (Nikitovic, 2004:118; 2012), izbor ciljnih vrednosti blizu onih koje su specifikovane u "niskoj" varijanti projekcije RZS moze biti nacin da se dobije najrealisticnija prognoza. Lanzieri (2010) je u svojoj prognozi stanovnistva u drzavama Balkana pretpostavio ciljnu vrednost SUF za Srbiju u 2060. od 1,56, sto znaci da je njegova vrednost u 2050. nesto niza, ali slicna ovde usvojenoj.

Scenario sprovoðenja pronatalitetnih politika pretpostavlja porast SUF do nivoa od 1,9 u 2051, sto je za nijansu nize od najvise aktuelne vrednosti zabelezene u kontinentalnoj Evropi (Eurostat, 2013). Iako je to jos uvek ispod nivoa neophodnog za prostu reprodukciju, ocito je da takav nivo raðanja nije potpuno van domasaja. Stoga se moze pretpostaviti kao realan cilj politike, ali verovatno vrlo tesko ostvarljiv s obzirom na dosadasnji nizak fertilitet u Srbiji. Pretpostavljena je ista ciljna starosna struktura majki kao i u referentnom (prognostickom) scenariju, sto podrazumeva izrazenije premestanje maksimalnog nivoa fertiliteta na starosnu grupu 30-34 godine. Iskustvo raznih evropskih zemalja pokazuje da politike ciji je cilj porast fertiliteta moraju obuhvatiti sirok spektar institucionalnih, socijalnih i pitanja radne snage (Kotowska i Matysiak, 2008). Po misljenju ovih autora, zemlje koje su bile uspesne u odrzavanju visokog nivoa fertiliteta imaju razvijen sistem brige o deci i druge vidove podrske majkama ukljucenim u trziste rada, depolarizujuci rascep na trzistu rada izmeðu muskarca koji hrani porodicu i zene koja odgaja decu. Takve mere podrzane su novcanim transferima bilo u obliku poreskih olaksica vezanih za podizanje dece, bilo decijim dodacima, bilo na oba nacina.

U poreðenju sa prosekom Evropske unije (EU-27), Srbija zaostaje kada je rec o ocekivanom trajanju zivota pri zivoroðenju (OTZ) za oba pola, i to 5,7 godina za zene odnosno 5,2 godine za muskarce u 2011. godini (RZS, 2013). Prema ovom pokazatelju, najbliza je bivsim komunistickim zemljama (Eurostat, 2013). Kljucna pretpostavka o buducem mortalitetu u Srbiji odnosi se na ciljno ocekivano trajanje zivota pri zivoroðenju (prosecan zivotni vek) po polovima na kraju projekcijskog perioda. Veoma cesto koriscen metod je razmatranje najverovatnijih buducih kretanja ocekivanog OTZ po deceniji. U periodu 2002-2010. porast OTZ bio je ekvivalentan porastu od 2,1 godine po deceniji za muskarce odnosno 2 godine za zene.4 U post-socijalistickim zemljama za koje su podaci bili dostupni (bez Estonije, zbog ekstremnog odstupanja vrednosti), prosecno povecanje OTZ (izracunato kao prosek vremenskih proseka za pojedinacne zemlje) u periodu 1990-2010. iznosilo je 2,5 godine po deceniji za muskarce odnosno 2,2 godine za zene, sto, imajuci u vidu ranije periode, ukazuje na to da je ujedinjenje Evrope pozitivno uticalo na zivotni vek. Glavni argument protiv usvajanja tako brzog tempa promena je istorijskog karaktera, buduci da se jedini period znacajnog povecanja OTZ u Srbiji u poslednjih 60 godina desio u prvih 15-20 godina nakon Drugog svetskog rata, uprkos prilicno dugom periodu mirnog i stabilnog razvoja tokom postojanja SFR Jugoslavije, narocito tokom 70-ih i 80-ih godina proslog veka, koje se iz danasnje ekonomske perspektive cesto smatraju "zlatnim dobom". S druge strane, cinjenica je da je razvoj ovog indikatora bio potcenjen u vecini prognoza za evropske zemlje (Statistics Netherlands, 2005; Kupiszewski i dr, 2012).

Uzevsi u obzir dosadasnje trendove u Srbiji i Evropi i razmotrivsi prethodno iznete argumente, pretpostavljeno je da ce se ocekivano trajanje zivota u Srbiji povecati, ali da ce stopa rasta biti niza od stopa zabelezenih u post-komunistickim zemljama koje su se pridruzile Evropskoj uniji. Konkretno, u svim scenarijima (osim u status quo), povecanje izmeðu pretprojekcionog perioda 2006-2010. i poslednjih pet godina projekcije je postavljeno na oko 1,3 godine po deceniji za zene odnosno oko 1,6 godina za muskarce. Dakle, pretpostavljeno je da ce se jaz meðu polovima smanjiti, kao sto je to vec uoceno u Evropi. Ciljne vrednosti iz ovog modela su neznatno nize od onih u aktuelnoj projekciji RZS (Sekulic, 2011). Prilikom definisanja buducih specificnih stopa mortaliteta po starosti, pretpostavljen je sporiji pad stopa kod starije populacije (iznad 55 godina) nego kod mlaðe. Jedan od argumenata je da promene u stilu zivota koje mogu dovesti do nizeg mortaliteta teze usvajaju starije osobe, sto se i ispostavilo kao veliki izazov za populaciju Srbije u proteklim decenijama (Radivojevic, 2002).

Buduci trendovi neto migracije i ekonomske aktivnosti

Nije lako dati ni grubu procenu o ukupnom obimu imigracije u i emigracije iz Srbije, a verovatno je potpuno nemoguce dati pouzdanu procenu njihovih promena tokom vremena. S obzirom da zvanicna demografska statistika ne objavljuje podatke na godisnjem nivou o meðunarodnim migracijama (Flinterman i Kupiszewska, 2009: 40), procenu ovih tokova, u skladu sa definicijama Ujedinjenih nacija (UN) i EU, moguce je zasnovati samo na osnovu statistika drzava koje predstavljaju glavne destinacije nasih graðana. Takva procena je ipak gruba, jer nikad ne moze obuhvatiti sve destinacione drzave usled nedostupnosti podataka ili statisticke nepouzdanosti kod manjih udela. Dodatni problem odnosi se na promene granica, kojih je bilo nekoliko od raspada bivse SFRJ do danas, jer su neki migracioni tokovi, koji su prethodno bili unutrasnji, postali meðunarodni. Kao posledica toga, cak i zemlje sa dobrim sistemima za registraciju i sa dobrom statistikom meðunarodnih migracija, nemaju duze vremenske serije podataka koje bi obuhvatale iskljucivo migrante koji dolaze iz ili odlaze na teritoriju danasnje Srbije.

Srbija ima negativan migracioni bilans skoro sa svim zemljama sa raspolozivim podacima, pri cemu je ocekivano najizrazeniji sa novim destinacijama, poput Italije, za razliku od starih odredista, kao sto su Nemacka i Austrija, koje karakterise znacajan broj onih koji se vracaju u zemlju nakon sto zavrse svoj radni vek u inostranstvu. Procenjeno je da je neto emigracija iz Srbije, na osnovu dostupnih podataka iz statistika drugih zemalja, u periodu 2008-2010. bila oko 13 hiljada lica na godisnjem nivou, sto uz korekciju vitalno-statistickim metodom za procenu meðupopisne neto migracije 2002-2011, daje grubu procenu aktuelnog migracionog salda od oko 15.000 lica neto emigracije godisnje (Kupiszewski i dr, 2012). To je arbitrarno usvojeno kao polazna tacka za postavljanje scenarija meðunarodnih migracija u ovom clanku. Uobicajeno je da se u kohortnokomponentnim modelima koriste specificne stope fertiliteta, mortaliteta i emigracije po starosti, kao i imigracioni brojevi. Meðutim, nedostatak pouzdanih podataka o migraciji u Srbiji primorava nas na upotrebu neto migracije, cije modeliranje zahteva brojne aproksimacije, jer se buduca neto migracija ne odnosi na buduce stanovnistvo (Rogers, 1990).

S obzirom da je pridruzivanje Srbije EU osnova referentnog (prognostickog) scenarija, neophodno je odrediti hipoteticki datum pristupa, posto ce to najverovatnije imati znacajne posledice po migracije. Sa BDP po stanovniku od 10.500 americkih dolara prema paritetu kupovne moci iz 2012, Srbija je bila tek na 112. poziciji u svetu (CIA, 2013), pa je vrlo verovatno da bi je EU mogla prihvatiti tek kada neusklaðenosti ne budu toliko ocigledne, posebno ako se ima u vidu da je pridruzivanje Rumunije i Bugarske rezultiralo brojnim problemima. Kako je za oporavak privrede potrebno vreme, pri cemu je Srbija tek nedavno stekla status zemlje kandidata i ocekuje datum za pocetak pregovora, a imajuci u vidu i politicke prepreke, za ocekivati je da, u najboljim okolnostima, ne moze pristupiti EU pre 2021. godine. Naime, zemlje koje su pristupile EU u 2004. godini tipicno su pregovarale oko 6-7 godina. Pri tom, pozicija Srbije je dodatno otezana s obzirom da je "umor" od procesa prosirenja evidentan u samoj EU, koja se nalazi u dubokoj finansijskoj, institucionalnoj i ekonomskoj krizi u odnosu na vreme prijema drzava iz bivseg Istocnog bloka.

Pretpostavimo da je 1. januar 2021. godine hipoteticki datum pridruzivanja Srbije Evropskoj uniji. Sta se moze dogoditi sa migracijama do tada? Neto migracioni gubici mogu biti neznatno umanjeni usled finansijske krize u Evropi. Vec je registrovano smanjenje tokova emigracije iz Srbije, posebno do novih odredista, kao sto su Italija i Slovenija (Eurostat, 2013). Istovremeno, spor ekonomski oporavak trebalo bi da umanji nezaposlenost, sto takoðe vodi smanjenju emigracije. Imigracija ce verovatno ostati manje ili vise stabilna. Generalno, razumno je pretpostaviti da ce umanjenje neto migracionog gubitka iznositi nekih 10% na svakih pet godina do 2021. Pored toga, perspektiva u kojoj se Srbija prikljucuje EU moze izazvati odlaganje potrebe za emigracijom, koja bi bila realizovana nakon pristupanja EU.

Pristupanje Srbije Evropskoj uniji imalo bi jednu bitnu posledicu, tj. doslo bi do emigracija velikog obima, eksplozivne, ali relativno kratkotrajne prirode. Argumenti za takvu hipotezu su u osnovi empirijski, utemeljeni na primeru emigracionih tokova Poljaka, Litvanaca, Letonaca i Slovaka nakon prosirenja EU 2004. Uklanjanje administrativnih barijera od strane UK, Irske i Svedske rezultiralo je velikim odlivom u te zemlje iz pomenutih novih drzava clanica EU kao i manjim, ali i dalje uocljivim odlivima iz drugih novoprikljucenih drzava. Ovi odlivi su se umanjili nakon pocetne masovne faze (Okólski, 2012). Takoðe postoje i drugi faktori privlacenja u predstojecem periodu: krajem druge i pocetkom trece dekade ovog veka, lica koja su roðena tokom posleratnog baby boom perioda svoj radni vek ce zavrsiti u Zapadnoj Evropi, sto ce na trzistu rada dovesti do velike praznine. Istovremeno, povecace se potraznja za negovateljima i radnicima koji potpomazu ostarelo stanovnistvo Zapadne Evrope. Ovo ce svakako biti snazan podsticaj za drzave EU da ogranice potencijalne prelazne periode za slobodno kretanje radne snage u vreme pristupa Srbije EU.

Uzimajuci u obzir nedostatak uporedivih istorijskih podataka o migraciji i njenu visoku osetljivost na ekonomske i politicke uslove, ne mozemo se osloniti samo na analizu dosadasnjih migracionih trendova u Srbiji. Umesto toga, neophodno je pribeci postavljanju hipotetickih scenarija tako sto bi se pravile analogije sa drugim zemljama. U odnosu na sve novije clanice EU, razvoj Poljske moze se uzeti kao najpriblizniji obrazac koji bi Srbija mogla da sledi ukoliko nastavi sa putem ka EU (referentni odnosno prognosticki scenario). Naime, pozicija ove bivse komunisticke zemlje na pocetku njenog puta ka EU je u nekim aspektima slicna danasnjoj poziciji Srbije. Jaz u pogledu prihoda koji je Poljska imala u odnosu na prosek EU devedesetih godina proslog veka uporediv je sa danasnjim u Srbiji. Odlikovao ju je znacajan, ali neefikasan sektor poljoprivrede, slicno kao i Srbiju. Imala je znacajne resurse neiskoriscene ili nedovoljno iskoriscene radne snage (kakve Srbija jos uvek ima), posebno u ruralnim oblastima i manjim gradovima, ukljucujuci i znacajnu grupu tzv. "polutana" (radnika-seljaka), koji opstaju zahvaljujuci tome sto imaju dva izvora prihoda: mala poljoprivredna domacinstva i niskokvalifikovani posao u privredi (Kupiszewski, 2006). Potencijal pokretljivosti stanovnistva ruralnih oblasti i manjih gradova u Poljskoj bio je u izvesnoj meri zanemaren u trenutku kada su pocetkom 2000. demografianalizirali moguce procese nakon pristupanja EU. Ta grupa cinila je veci deo emigracije nakon pristupanja Poljske EU. Za ovaj deo radne snage u Srbiji, legalna migracija bice izvrsna prilika da poboljsa svoju ekonomsku situaciju. I na kraju, obe zemlje imaju dugu tradiciju meðunarodnih migracija i razvijenih migracionih mreza u inostranstvu, narocito u starim clanicama Evropske unije.

Broj Poljaka koji borave u inostranstvu 5 godina nakon prosirenja EU povecao se za oko 870 hiljada, sto je ekvivalent za 2,28% stanovnistva Poljske na kraju 2004. (GUS, 2011). Ako se pretpostavi da ce slican proces biti zabelezen i u Srbiji, te uzimajuci broj stanovnika Srbije 1. januara 2011. kao osnovu za racunanje, post-pristupna emigracija iz Srbije moze se proceniti na 164,6 hiljada tokom petogodisnjeg perioda, sto je oko 33 hiljade lica godisnje. Meðutim, postoji odreðen broj razloga na osnovu kojih se, sa velikom izvesnoscu, moze pretpostaviti da ce emigracija iz Srbije nakon pristupanja EU biti relativno manjeg obima od one iz Poljske. Trenutno, vecina nezaposlenog stanovnistva (uglavnom niskokvalifikovana radna snaga) zivi u selima i manjim gradovima. Sasvim je moguce da ce ovaj izvor potencijalnih migranata biti znacajno iscrpljen do 2021. godine usled odvijanja dva procesa. Jedan predstavljaju jake unutrasnje migracije prema nekoliko velikih i demografski vitalnih gradskih centara, u kojima ovaj deo stanovnistva moze da pronaðe zaposlenje. Drugo, do 2021. godine, ogromna vecina lica koja pripadaju posleratnoj baby boom generaciji bice penzionisana, sto ce snazno uticati na obim radno sposobnog stanovnistva i generalno na odnos izmeðu zaposlenih i penzionera. To znaci da ce stanovnistvo biti znacajno starije, a emigracioni potencijal izvesno manji, u relativnom smislu, od onog u zemljama koje su pristupile EU 2004. godine. Stoga, broj potencijalnih emigranata mogao bi biti znacajno iscrpljen do datuma pristupa EU u poreðenju sa onim sto se dogodilo u periodu 2004-2009. u postsocijalistickim drzavama, novim clanicama EU.

Takoðe bi se trebalo pozabaviti potencijalnom imigracijom u Srbiju. Jedan njen deo, relativno stabilan tokom vremena, predstavljace povratnicku migraciju drzavljana Srbije koji su stekli uslove za penziju u inostranstvu i odlucili da se vrate u domovinu sa namerom da uzivaju penziju ili mozda zapocnu manji biznis. Drugi deo bila bi imigracija iz tzv. trecih zemalja (izvan EU), ciji ce znacaj najverovatnije rasti ako se uzme u obzir tradicija razmene izmeðu Srbije i zemalja Pokreta nesvrstanih, ali i trenutna struktura stranaca koji imigriraju. Na osnovu ovog poslednjeg, nije nerealno ocekivati porast imigracije iz Kine, Rusije i Ukrajine iako su serije tih podataka veoma kratke (VRS, 2011). S obzirom da ekstremni dogaðaji, poput nedavnih ratova, nisu obuhvaceni modelom, nije realno pretpostaviti znacajnije prilive Srba iz susednih zemlja, jer je njihova starosna struktura takoðe nepovoljna. Priliv poslovnih ljudi i zvanicnika iz EU povezan sa razvojem drzave koji se ocekuje sa procesom pristupanja, svakako ne moze biti narocito visok. Sveukupno, imigracioni tokovi do neke mere bi trebalo da ublaze gubitke prouzrokovane emigracijom nakon pristupanja EU. Stoga deluje opravdano ograniciti prvobitno izracunatu procenu emigracije u periodu 2021-2025, baziranu na slucaju Poljske, na 25 hiljada lica godisnje.

Tako veliki obim emigracije ne moze trajati dugo, sto dokazuju istorijski podaci, ali i prosta, demografska logika, pa je nakon 2025. godine (u skladu sa petogodisnjim periodima projekcije) realno ocekivati ubrzano smanjenje neto migracionog gubitka, i napokon, dostizanje nultog salda nakon 2030, te preokret ka pozitivnoj neto migraciji, koja bi do 2051. dostigla i 10.000 lica godisnje5. Ovakva pretpostavka moze se opravdati iskustvom centralnoevropskih zemalja, kao sto je Ceska, koja je svoj negativan migracioni saldo iz osamdesetih godina proslog veka pretvorila u stabilan pozitivan pocev od devedesetih godina naovamo (Drbohlav i dr, 2009). Slicne pretpostavke pravljene su i u drugim prognozama kada su u pitanju zemlje sa dugom istorijom emigracije (Alho, 2001; Matysiak i Nowok, 2006). Stavise, tim istrazivaca angazovanih na projektu IDEA, koji je analizirao migracione procese sirom evropskih drzava, tvrdi da, na duge staze, transformacija ekonomskog sistema jedne zemlje dovodi do promene u migracionom obrascu, od neto emigracije do neto imigracije (Okólski, 2012).

Status quo vrednost neto migracione stope postavljena je na minus dva promila, u skladu sa procenom prosecne godisnje neto emigracije od 15 hiljada lica u periodu 2008-2010. Krenuvsi od ove pocetne procene, godisnja neto migracija bi u scenariju povecanog neto migracionog bilansa (imigracioni scenario), uz uslov nepromenjenog broja stanovnika Srbije, linearnim trendom dostigla 20 hiljada u poslednjem petogodistu projekcije. To znaci da bi se pozitivan migracioni bilans ostvario deset godina ranije u odnosu na referentni (prognosticki) scenario, pri cemu linearni trend podrazumeva odsustvo ogromnog neto odliva povezanog sa pristupanjem EU. Teorijski, migratorne politike ciji je cilj da povecaju neto migraciju mogu se kretati u dva smera: ka smanjenju emigracije i ka povecanju imigracije. Generalno, prilicno je tesko sprovesti politike s direktnim ciljem ogranicenja emigracije. Glavni push faktor je ekonomski razvoj, a preporuka politika moze se svesti na jednostavan savet: da se podstakne privredni razvoj i pravilno uspostavi institucionalni okvir (Bertocci i Strozzi, 2008). Politike ciji je cilj da privuku vise migranata mnogo su slozenije. Razvoj privrede je neophodan preduslov, ali institucionalni i pravni okvir, integracione politike i drustveni stavovi takoðe predstavljaju vazne faktore u migracionim odlukama. Ovakav scenario podrazumeva daleko visi stepen otvorenosti Srbije nego sto je to slucaj danas, narocito prema regionima koji imaju viskove radne snage u najvitalnijem uzrastu, sto je verovatno i najveci socio-kulturoloski izazov u mogucem procesu migracione tranzicije.

Pretpostavke o starosnom i polnom sastavu neto migracije u buducnosti izvedene su na osnovu podataka o starosnoj i polnoj strukturi migranata u odabranim evropskim zemljama, za koje su takvi podaci bili dostupni u periodu 2004-2010. U prognostickom scenariju, "inicijalna" starosna distribucija vazi u periodu 2011- 2020, nakon cega je pretpostavljeno da ce pozitivna neto migracija za starije starosne grupe (55 godina i vise) biti generisana povratnim migracijama osoba koje su zavrsile svoj radni vek u inostranstvu. Ovaj tok ce ostati relativno stabilan i nece zavisiti od politickog i ekonomskog razvoja, osim mozda od rata koji je iskljucen iz mogucih opcija. Stoga su u prognostickom scenariju brojevi neto migranata zadrzani stabilnim u starosnim grupama preko 55 godina za preostali deo projekcionog perioda. Za period 2021-2025. (nakon pristupanja EU), pretpostavljeno je da ce najveci teret neto emigracionog gubitka snositi starosna grupa 20-34 godine, sa maksimumom u grupi 20-29 godina, sto odslikava iskustvo Poljske na istom stupnju evropskih integracija. Za period 2026-2050. godina, pretpostavljena je starosna struktura "ciljne" distribucije za grupe 0-54 godine, sa negativnim predznakom za period 2026-2035. i pozitivnim za period 2036-2050. Glavna razlika starosnog profila migranata u imigracionom scenariju u odnosu na prognosticki je uslovljena pretpostavkom o odsustvu emigracione eksplozije nakon prikljucenja EU.

Inicijalni profili specificnih stopa aktivnosti po starosti i polu 1. januara 2011. godine procenjeni su na osnovu podataka Republickog zavoda za statistiku o stopama ekonomske aktivnosti u periodu 2008-2010. po polu i starosti. Generalno, stope participacije u Srbiji su nize od evropskog proseka, narocito kod najmlaðe i najstarije populacije, kao i kod zena (Sekulic, 2011). Projekcije brojnih ekonomista i sociologa zasnivaju se na ubeðenju da ce u buducnosti sve vise osoba biti radnici sa portfolijom vestina i kvalifikacija koje ce koristiti da preðu s jednog na drugo radno mesto tokom svog radnog veka (Sukovic, 2009). Deficit radne snage usled istovremenog smanjenja i starenja stanovnistva imace kao rezultat konkurentne cene rada i uvoðenje fleksibilnih oblika radnog odnosa prilagoðenih radniku, sto je uzeto kao temelj pretpostavke o opstem porastu ekonomske aktivnosti izmeðu 2011. i 2051. godine. Ipak, usled teske ekonomske krize i spore transformacije privrede u Srbiji, vecina ekonomista ne ocekuje da ce do oporavka stopa doci u narednoj deceniji, naprotiv (Sukovic, 2009). Stoga je referentnim (prognostickim) scenarijem pretpostavljeno njihovo umereno do neznatno smanjenje u tom periodu. Od 2021, za vecinu specificnih stopa aktivnosti po starosti pretpostavljen je rast do kraja projekcionog perioda, s tim da bi se najjaci oporavak mogao desiti nakon 2025. Sve predviðene promene ce biti snaznije u starosnim grupama sa najnizom aktivnoscu, to jest kod mladih i starih buduci da one cine prirodnu rezervu radne snage koja je delimicno zamenljiva ili sa obrazovnim aktivnostima i, u slucaju zena, sa majcinstvom, ili sa penzijama za grupe ostarelih lica.

Scenario povecane ekonomske aktivnosti (ekonomski scenario) podrazumeva da ce doci do snaznog ekonomskog razvoja u kombinaciji sa vrlo delotvornim politikama koje stimulisu zaposljavanje i smanjuju deficit radne snage uzrokovan populacionim starenjem Srbije. Ciljne stope ekonomske aktivnosti (2051.) postavljene su na maksimalan nivo, koji se moze razumno ocekivati pod prethodno navedenim uslovima, ali koji je nizi od nedavno zabelezenog maksimuma u Evropi 2008-2011. za svaku starosnu grupu (Eurostat, 2013), pri cemu ce stope aktivnosti zena porasti vise od stopa aktivnosti muskaraca.

Rezultati: od status quo scenarija do simultane realizacije politika

Za procenu evolucije obima stanovnistva i radne snage dovoljno je sagledati kretanje ukupnog broja ljudi i ukupnog broja ekonomsko aktivnih kroz vreme. Za procenu strukturnih promena uobicajeno se koriste koeficijenti zavisnosti, koji dovode u odnos odreðene kategorije stanovnistva i/ili radne snage. Koeficijent zavisnosti starog stanovnistva (KZS) predstavlja strogo demografsku meru, jer pokazuje broj pojedinaca u starosnoj dobi za penziju (65 i vise godina) na 100 lica u ekonomski aktivnoj starosnoj dobi (15-64). Povecanje KZS ukazuje na to da ce vise lica u starosnoj dobi za penziju morati da bude podrzavano od istog broja lica u ekonomski aktivnoj starosnoj dobi. Ispitan je i koeficijent ekonomske zavisnosti (KEZ), koji pokazuje ekonomski pritisak neaktivnog stanovnistva na radnu snagu (ukupan broj neaktivnih na 100 aktivnih lica). Njegova vrednost zavisi kako od starosne strukture stanovnistva tako i od obrasca njene ekonomske aktivnosti, pa je sa stanovista buduce odrzivosti penzijskih sema ovo kljucni pokazatelj.Prema referentnom scenariju, koji je ovde postavljen kao prognosticki, broj stanovnika u Srbiji ce do 2051. pasti najverovatnije na 5,15 miliona (medijana 10.000 simuliranih putanja), sto je smanjenje od 2,1 milion odnosno 29% u odnosu na pocetnu populaciju, sa svega 10% sansi da taj pad bude manji od 1,6 miliona odnosno 22% populacije u 2011. (Tabela 1). Glavni pokretac ovog procesa bice negativan prirodni prirastaj, koji je mnogo visi, u apsolutnom smislu, od negativne neto migracije (191 hiljada). Najvece su sanse da ce smanjenje obima radne snage biti 23%, uprkos pretpostavljenom znatnom povecanju ekonomske aktivnosti pocev od 2021. Odrzavanje vrednosti demografskih indikatora na sadasnjem nivou (status quo) tokom narednih cetrdeset godina vodilo bi smanjenju ukupnog stanovnistva od 41%, a obima radne snage od cak 47% (medijana distribucije), sto je najnegativniji od svih scenarija.

Promene strukturnih pokazatelja su jos znacajnije jer posredno odgovaraju na pitanje o buducim kretanjima u pogledu potrebe za objektima i uslugama koje su neophodne ili koje potrazuju specificne starosne grupe. Kao primer, mogu se posmatrati dve sire starosne grupe, uzrast 5-24 godine, kao najbitniji iz ugla obrazovnih aktivnosti, i stari 65 i vise godina, kojima je najvise potrebna medicinska nega i usluge socijalnih sluzbi. Prema prognostickom scenariju, najverovatnije je smanjenje stanovnistva u obrazovnom dobu (5-24 godine) za cak 41%, a gotovo izvesno za 25% u periodu 2011-2051. Istovremeno, obim stanovnistva starijeg od 65 godina najverovatnije bi se poveæ ao za 17%, a njegov udeo sa 17% na 28% ukupne populacije, sto je mnogo sporija promena nego u prognozama veæ ine evropskih zemalja usled obazrive pretpostavke o smanjenju mortaliteta u Srbiji. Èinjenica je da je stanovnistvo Srbije veæ veoma staro kao i stanovnistvo EU, jer je KZS u 2011. za Srbiju iznosio 25 naspram proseka od 25,9 za zemlje EU-27 (Eurostat, 2013). Meðutim, za razliku od Srbije, veæ ina evropskih zemalja kompenzuje ubrzano starenje visokom ekonomskom aktivnosæ u i visokom produktivnosæ u. Prema prognostièkom scenariju, KZS æ e se do 2051. najverovatnije poveæ ati za 90% u odnosu na 2011, pri èemu je potpuno izvesno da æ e ovaj pritisak porasti barem za 50%, ukazujuæ i koliko dalekosezne mogu biti promene demografske strukture.

Uticaj demografskih trendova i ekonomske aktivnosti na sistem socijalne zastite, kao i na troskove zdravstvene i socijalne zastite, iskazan u obliku KEZ, je u Srbiji ukazivao na 133 neaktivna lica na 100 aktivnih u 2011. godini, sto bi po status quo scenariju dostiglo najverovatnije 161 u 2051. U 2005. prosek ovog koeficijenta za 31 evropsku zemlju (EU-27 plus EFTA) je iznosio 73, dok su u mnogim zemljama njegove vrednosti bile upola nize u odnosu na aktuelnu u Srbiji (50 u Svajcarskoj, 51 u Danskoj, 56 u Norveskoj i Holandiji i 60 u Svedskoj). Svega nekoliko zemalja zabelezilo je nivo KEZ iznad 100, i to: Italija, Malta (105), Maðarska (104) i Bugarska (101). U skladu sa pretpostavkama prognostièkog scenarija da æ e stope ekonomske aktivnosti u Srbiji znaèajno porasti nakon 2021, uz postepeno dostizanje starosne granice od 65 godina za odlazak zena u penziju, ovaj koeficijent bi do 2051. najverovatnije pao na 113. Meðutim, Srbija æ e i dalje biti iznad evropskog proseka, za koji se prognozira da æ e iznositi oko 92 u 2030. godini (Kupiszewska i Kupiszewski, 2010).

Prema najverovatnijem ishodu prognostièkog scenarija, ukupan broj stanovnika u Srbiji æ e 2051. biti za 6,2% manji nego sto bi bio u odsustvu migracione komponente, pri èemu je èak 43% ovog smanjenja posledica migracijom uzrokovanog, potencijalnog, ali nerealizovanog prirodnog kretanja. Slièno, obim radne snage je manji u prognostièkom u odnosu na scenario nultog migracionog salda za 8,4%, a populacija skolskog uzrasta za 7,4%, dok su koeficijent zavisnosti starih i koeficijent ekonomske zavisnosti veæ i za 8,4% odnosno 4,4%. Stoga se moze tvrditi da, sa demografske taèke gledista, oèekivane tendencije spoljne migracije imaju negativan uticaj na razvoj stanovnistva Srbije buduæ i da poveæ avaju depopulaciju u zemlji, smanjuju ukupan broj roðenih, smanjuju resurse radne snage i negativno utièu na starosnu strukturu stanovnistva. Smanjenje neto emigracije trebalo bi da bude jedan od osnovnih zadataka populacione i ekonomske politike.

Smanjivanje i starenje stanovnistva i radne snage - dve jasno prepoznatljive karakteristike savremene Srbije - mogu izazvati ekonomske i socijalne probleme ako se odvijaju suvise brzo. Analiza scenarija politika (Tabela 2) pokazuje da se umanjenje pada broja stanovnika na kraæ i i srednji rok najbolje postize sprovoðenjem politika usmerenih na porast neto imigracije, dok se na duzi rok gotovo podjednako dobro postize sprovoðenjem proimigracionih politika odnosno onih ciji je cilj povecanje fertiliteta. Uspesna primena obe vrste politika istovremeno daje gotovo dvostruko bolji rezultat od efekata pojedinacnih politika.

Ako zelimo da povecamo ponudu radne snage, najefikasnija strategija je da se povecaju stope ekonomske aktivnosti, sto vec na kraci i srednji rok dovodi do smanjenja u padu obima radne snage. Meðutim, nakon cetiri decenije, scenario proimigracionih politika sa najverovatnijim padom obima od 14% u odnosu na 2011, je cak efikasniji od scenarija visoke ekonomske aktivnosti sa ocekivanim padom od 15,6%. Ipak, tek scenario simultanih politika bi, u najverovatnijem slucaju, 2051. prakticno vratio obim radne snage na aktuelni nivo, sa cak 25% sansi da se ostvari porast od 4%, sto bi nesumnjivo bio fantastican rezultat. Porast fertiliteta ne donosi znacajnija poboljsanja resursima radne snage u periodu do 2041. godine, sto ne iznenaðuje buduci da njegov uticaj deluje postepeno i da je potrebno da proðe 15-24 godine pre nego sto novoroðeni stasaju za pojavljivanje na trzistu rada. Meðutim, vec do 2051, uloga fertiliteta u ponudi radne snage je mnogo izrazenija sa ocitom tendencijom porasta doprinosa.

Koeficijent zavisnosti starih, kao mera demografskog pritiska starih na stanovnistvo u radnom dobu, osetljiviji je na porast neto imigracije nego na porast fertiliteta. U poreðenju sa prognostickim scenarijem, KZS bi u najverovatnijem slucaju do 2051. mogao biti nizi za 10% kada bi se realizovao imigracioni scenario odnosno za 6,5% pri ostvarenju scenarija visokog fertiliteta. Scenario simultanih politika pod istom verovatnocom realizacije daje KZS nizi za 15,8% u odnosu na referentni scenario.

Najdelotvornija strategija za smanjenje koeficijenta ekonomske zavisnosti je povecanje ucesca radne snage, sto bi u najverovatnijem slucaju smanjilo KEZ za 20% u poreðenju sa prognostickim scenarijem u 2051. Medijana distribucije pokazuje da bi porast neto imigracije smanjio KEZ iz prognostickog scenarija za 5%, dok bi ga porast fertiliteta povecao za 5% usled povecanja broja neaktivnih mladih lica.

Diskusija: neophodnost primene politika

Izvesno je da su vremena kada se odrzavanje populacione velicine drzave cinilo razloznim ciljem populacione politike davno prosla (Coleman, 2004), i da faktori, kao sto su ljudski kapital, inovativnost i produktivnost, igraju sve bitniju ulogu. Meðutim, smanjenje stanovnistva u obimu koji je prognoziran za Srbiju, ne bi trebalo da proðe neprimeceno sa tacke gledista populacione politike, jer velika smanjenja broja stanovnika mogu da imaju kao rezultat regionalnu i subregionalnu depopulaciju, koja se u Srbiji belezi vec prilicno dugo (Todorovic i Dobnjakovic, 2010), i koja se odnosi narocito na udaljena seoska podrucja sa ogranicenom, cesto monofunkcionalnom, ekonomskom osnovom i neadekvatnom saobracajnom i komunikacionom infrastrukturom. Ozbiljno smanjenje populacije moze voditi deficitu u ponudi radne snage. Do sada je u modernim privredama velicina populacije rasla, sa izuzetkom ratnih perioda, tako da ima malo empirijskih dokaza o ekonomskim posledicama populacionog smanjenja. No, svakako da bi bilo mudro obuzdati velika smanjenja obima stanovnistva putem mera populacione politike.

Prognozirano smanjenje resursa radne snage cak i za jednu cetvrtinu ne predstavlja razvitak koji bi se lako podneo, jer moze dovesti do neusklaðenosti izmeðu ponude i potraznje radne snage narocito pod pretpostavkom ekonomskog rasta iz prognostickog scenarija. Ta cisto numericka neusklaðenost mogla bi biti uvecana strukturnom, u pogledu nedostatka radnika sa odreðenim vestinama ili kvalifikacijama. Manjak radne snage takoðe bi mogao dovesti do povecanja zarada, sto bi imalo dve posledice na makroekonomskom nivou - inflaciju i gubitak konkurentnosti.

Ocekivano drasticno smanjenje populacije u skolskom uzrastu imalo bi fundamentalni uticaj na potraznju za skolama i nastavnicima. Nedostatak ðaka moze voditi zatvaranju skola, posebno u ruralnim, slabo nastanjenim oblastima, najcesce lociranim u planinskim predelima, cime bi se ogranicio pristup obrazovanju, posebno najmlaðima, posto bi organizovanje prevoza iz tih podrucja do skolskih centara bilo nerentabilno. Smanjena dostupnost obrazovanja moze, zauzvrat, potkopati osnovu modernizacije - kvalitetno obrazovanje.

Porast pritiska starih zahteva preoblikovanje citave privrede, posto ce drustvo "osedelih" traziti drugacije usluge i proizvode od drustva sredovecnih. Mozemo ocekivati da ove promene pogode sektor javnih usluga, sa povecanom traznjom gerijatrijske i dugotrajne nege, i ekspanzijom broja zdravstvenih ustanova i medicinske nege starih lica, sto je ozbiljan izazov jer danas sistem dugotrajne nege u Srbiji zapravo ne postoji (Matkovic, 2012: 9). Glavni problem nece biti infrastruktura vec zaposleni potrebni da pruze te usluge, zato sto je porast udela starijih lica veci nego porast njihovog broja.

Potencijalno najstetniji uticaj na sistem socijalne zastite predstavljace kombinovani uticaj rasta broja penzionera i smanjenja radne snage ukoliko se ne promeni aktuelni odnos broja penzionera i neaktivnih lica starijih od 65 godina (1,47 u 2011). Srbija ima redistributivni ("pay as you go") sistem, u kojem oni koji uplacuju doprinos u socijalno osiguranje od svojih plata direktno finansiraju troskove penzionera u tom trenutku. Posto ce pritisak na penzioni fond biti rastuci, a njegovi prihodi sve manji, to ce predstavljati znatno opterecenje drzavnog budzeta koji subvencionise isplatu zagarantovanih penzija, imajuci u vidu vec sada rastuci trend ucesca budzetskih transfera u ukupnim troskovima ovog sistema do nivoa od cak 47% u 2010. i 2011. (Zdravkovic i dr, 2012: 27). Takva praksa moze postati neodrziva, primoravajuci penzionere da svoje penzije dopunjavaju zivotnom usteðevinom, sto bi se direktno odrazilo na smanjenje pojedinacne bankovne stednje i investicija. Stoga, politike koje reformisu sistem socijalne zastite, kao najopstiji instrument za smanjenje siromastva i obezbeðenje socijalne kohezije, i koje povecavaju udeo ekonomski aktivnog u ukupnom stanovnistvu, dolaze u prvi plan kod svake vlade. Posto reforme sistema socijalne zastite nisu u fokusu ovog clanka, akcenat je na povecanju udela ekonomski aktivne populacije, sto bi trebalo da bude glavni cilj demografske politike i politike trzista rada u Srbiji. Sekundarni ciljevi, koji indirektno podrzavaju ovaj primarni, trebalo bi da budu ogranicenje starenja stanovnistva i povecanje obima radne snage.

Za sprovoðenje ovog primarnog cilja svakako najdelotvorniji instrument politike je povecanje ekonomske aktivnosti, buduci da model populacione dinamike sa horizontom od 40 godina ne moze pokazati da je porast fertiliteta najdelotvornija dugorocna strategija za obnovu i podmlaðivanje radne snage, kao sto bi to bio slucaj sa modelom ciji je horizont sest decenija. No, u aktuelnoj demografsko-ekonomskoj situaciji, intenzivna transformacija Srbije iz neto emigracione u neto imigracionu drzavu ("imigracioni scenario") bi daleko brze ostvarila pozitivan efekat na koeficijent ekonomske zavisnosti. Simultana implementacija svih politika je ocekivano najbolji izbor, jer istovremeno delotvorno smanjuje pritisak na radnu snagu, uvecava populaciju i podmlaðuje je.

Stimulisanje fertiliteta socijalnim transferima cini se delotvornim kada su takvi transferi veoma znacajni, tj. kada prelaze 10% BDP-a (Caldwell i dr, 2002), ali sprovoðenje pronatalitetnih politika ima efekat tek na duzi rok. Pritom, veliki broj nedavnih istrazivanja ukazuje na nekompatibilnost materinstva i zaposlenosti i na strogu podelu drustvenih uloga izmeðu muskarca i zene, kao snazne faktore koji ogranicavaju fertilitet. Stoga bi trebalo promovisati politike ciji je cilj da podrze brigu o deci, podelu uloga u domacinstvu i usklaðivanje porodicnog zivota i zaposlenja (Palomba, 2003). Ako izuzmemo finansijsku stranu, aktuelna Strategija podsticanja raðanja u Srbiji se ne sprovodi upravo u navedenim aspektima (Rasevic, 2009: 56). No, i u slucaju da se ta praksa promeni, argumenti koji idu u prilog scenarija visokog fertiliteta ne deluju dovoljno ubedljivo, posebno kada se zna da je tesko predvideti ishod pronatalitetnih politika (Caldwell i dr, 2002).

Sve navedeno ukazuje na neophodnost primene sirokog spektra politika kako ne bi doslo do dramaticnih posledica aktuelnih demografskih procesa vec u skorijoj buducnosti. U tom smislu, ekonomski razvoj nema alternativu kao osnovni preduslov za migracionu tranziciju, ali i za sprovoðenje pronatalitetnih politika u Srbiji. Dobar ekonomski ucinak jedne drzave prirodni je magnet za radnu snagu: on smanjuje emigraciju i privlaci imigrante. Ipak, za ocekivati je da ce postojeci nepovoljni socio-ekonomski faktori nastaviti da podsticu emigraciju stanovnika Srbije, a narocito najobrazovanije populacije, najmanje u narednih 15-20 godina. Konacno, potencijalni porast imigracionih tokova, nezavisno od konkretne etnicke strukture doseljenika, neizbezno ce dovesti do povecanja socio-kulturoloskog diverziteta i zahtevace razvoj integracionih strategija. No, ako su uspesne, politike za stimulaciju povecanja neto migracije daju gotovo trenutan rezultat, sto je za Srbiju od vitalnog znacaja.

Zakljucak

Glavni cilj ovog clanka bio je da pripremi model populacione dinamike u Srbiji za period 2011-2051. kako bi se ispitao uticaj promena u rezimu migracije, fertiliteta i ekonomske aktivnosti na stanovnistvo i resurse radne snage u Srbiji do sredine veka i pruzio uvid u kvantitativne posledice sprovoðenja raznih mogucih politika prema stanovnistvu i radnoj snazi. Ovakva procena, uprkos njenoj teorijskoj prirodi zasnovanoj na modelu, daje neke korisne indikacije o pravcima politika prema stanovnistvu i trzistu rada, koji bi najdelotvornije ublazili specificne probleme, posebno teret starenja koji se moze nazreti, sto predstavlja panevropsku pojavu (Kupiszewski i dr, 2008). Prema najverovatnijem ishodu prognostickog scenarija, koji podrazumeva pridruzivanje Srbije EU pocetkom sledece decenije, broj stanovnika u 2051. u odnosu na 2011. smanjio bi se za 29%, obim radne snage za 23%, dok bi se koeficijent zavisnosti starih povecao za cak 90%, a potpuno izvesno za 50%. Istovremeno, koeficijent ekonomske zavisnosti smanjio bi se za 15%, sto bi i dalje bilo znatno iznad evropskog proseka.

Ispitivanje osetljivosti razvoja dinamike stanovnistva i radne snage na razlicite politike pokazalo je da je intenzivna tranzicija Srbije u imigracionu drzavu najbolja opcija da se obuzda proces starenja u kratkom i srednjem roku, dok je povecanje fertiliteta najdelotvornije dugorocno. Povecanje ekonomske aktivnosti pomoglo bi da se radna snaga ocuva i odrzi mladom. Ocekivano, istovremena primena razlicitih politika daje najbolje rezultate u skoro svakom slucaju.

S obzirom na aktuelnu veoma nepovoljnu demografsku strukturu populacije i odlozeni efekat eventualnih pozitivnih promena u trendovima fertiliteta, glavna preporuka politike za Srbiju jeste da se razmotre mere za povecanje obima radne snage u narednom periodu. Iako je prognozirani gubitak radne snage vrlo slican nedavnom nivou nezaposlenosti, bilo bi pogresno pretpostaviti da bi taj gubitak resio problem nezaposlenosti, jer mnogi nezaposleni nemaju zaposlenje zbog neodgovarajucih kvalifikacija i/ili pripadaju starijim grupama radnog kontingenta koje ce napustiti trziste rada do kraja projekcionog perioda. Prilicno je rasprostranjeno misljenje da ce u buducnosti nestasica radne snage sa pravim kvalifikacijama biti akutna i da ce se resavati, izmeðu ostalog, aktiviranjem grupa koje su marginalne na trzistu rada i rezimima rada prilagoðenim zaposlenima. Postoje dve kljucne strategije za to: da se uvedu netipicni oblici zaposljavanja (honorarno zaposlenje, "time share", rad na daljinu, itd.) i da se podigne starosna granica za odlazak u penziju, sto podrazumeva i ogranicavanje mogucnosti penzionisanja pre dostizanja normalne starosne granice za odlazak u penziju, sto je ugraðeno u scenario povecane ekonomske aktivnosti. Ishodi druge dve vrste politika, ciji je efekat na radnu snagu ispitan u ovom clanku, daleko su neizvesniji. Ipak, cini se da je migraciona tranzicija od neto emigracije ka neto imigraciji, uprkos neophodnom ekonomskom oporavku, lakse izvodljiva u odnosu na znacajan porast fertiliteta, zbog jasnije deterministicke osnove sto potvrðuju i empirijski dokazi. No, takav scenario neminovno otvara pitanja koja izlaze iz cisto demografske perspektive, a cije resavanje bitno odreðuje buducu populacionu strukturu Srbije.

Footnote

2 Bez Kosova i Metohije, usled nepostojanja pouzdanih ulaznih podataka.

3 Model je kreiran u open-source softveru R, kao specijalno napisana modifikacija originalnog koda Hunsinger-a (2011).

4 Ove brojke mogu biti precenjene usled nepouzdanih procena populacije tokom poslednjih godina.

5 Ovo je ocekivano nize od aktuelne zvanicne projekcije RZS (14.000), jer je njena poslednja revizija (Sekulic, 2011) i dalje bazirana na staroj pretpostavci o prikljucenju Srbije EU u periodu 2012-2017 (Sekulic, 2005).

References

Literatura

Alho, Juha M. 2001. Stochastic Forecast of the Lithuanian Population 2001-2050. Research Report P98-1023-R. European Union's Phare ACE Research Project.

Alkema, Leontine, Raftery, Adrian E, Gerland, Patrick, Clark, Samuel J, Pelletier, Francois, Buettner, Thomas i Heilig, Gerhard K. 2011. Probabilistic Projections of the Total Fertility Rate for All Countries. Demography, Vol. 48, No. 3: 815-839.

Arango, Joaquin. 2012. Early starters and latecomers. Comparing countries of immigration and immigration regimes in Europe, u: Okólski, Marek. (ur.). European Immigrations. Trends, Structures and Policy Implications. Amsterdam: IMISCOE Research Series, Amsterdam University Press.

Bertocci, Graziella i Strozzi, Chiara. 2008. International migration and the role of institutions. Public Choice Vol. 137, No. 1-2: 81-102.

Bijak, Jakub, Kupiszewska, Dorota, Kupiszewski, Marek, Saczuk, Katarzyna i Kicinger, Anna. 2007. Population and labour force projections for 27 European countries, 2002- 2052: impact of international migration on population ageing. European Journal of Population, Vol. 23, No.1: 1-31.

Bobic, Mirjana i Vukelic, Jelisaveta. 2011. Deblokada druge demografske tranzicije. Sociologija, god. 53, br. 2: 149-176.

Caldwell, John C, Caldwell, Pat i McDonald, Peter. 2002. Policy responses to low fertility and its consequences: A Global survey. Journal of Population Research Vol. 19, No. 1: 1-24.

Chunn, Jennifer L, Raftery, Adrian E. i Gerland, Patrick. 2010. Bayesian Probabilistic Projections of Life Expectancy for All Countries. Working Paper no. 105. Center for Statistics and Social Sciences, University of Washington. http://www.csss.washington.edu/Papers/wp105.pdf

CIA. 2013. The World Factbook 2012. Pristupljeno 2.2.2013. https://www.cia.gov/library/publications/download/download-2012/factbook.zip

Coleman, David A. 1992. Does Europe Need Immigrants? Population and Work Force Projections. International Migration Review, Vol. 26, No. 2, Special Issue: The New Europe and International Migration: 413-461.

Coleman, David A. 2004. Europe at the cross-roads-must Europe's population and workforce depend on new migration?, u: Iontsev, Vladimir (ur.). International migration: ICPD+10, scientific series ''International migration of population: Russia and contemporary world'', Vol. 12: 19-33. Moscow: Max press.

Drbohlav, Dusan, Lachmanová-Medová, Lenka, Cermák, Zdenek, Janská, Eva, Cermáková, Dita i Dzúrová, Dagmara. 2009. The Czech Republic: on its way from emigration to immigration country. Idea Working Papers, No. 11. http://www.idea6fp.uw.edu.pl/pliki/WP11_Czech_Republic.pdf.

Eurostat. 2013. Eurostat on-line database, pristupljeno 15.02.2013.

Flinterman, Frederik H. i Kupiszewska, Dorota. 2009. Statistical data on labour migration in the Western Balkans, u: Kupiszewski, Marek (ur.). Labour Migration Patterns, Policies and Migration Propensity in the Western Balkans. Budapest: International Organization for Migration: 31-49.

GUS. 2011. Informacja o rozmiarach i kierunkach emigracji z Polski w latach 2004 - 2010. Warszawa: Glówny Urzad Statystyczny (GUS), Departament Badan Demograficznych

Kotowska, Irena, E. i Matysiak, Anna. 2008. Reconciliation of work and family under different institutional settings, u: Hohn, Charlotte, Avramov, Dragana i Kotowska, Irena, E. (ur.). People, Population Change and Policies: lessons from the Population Policy Acceptance Study. European Studies of Population, Springer, vol. 2: 347-370.

Kupiszewska, Dorota i Kupiszewski, Marek. 2010. Unpublished DEMIFER results.

Kupiszewska, Dorota, Kupiszewski, Marek, Marti, Monica i Rodenas, Carmen. 2010. Possibilities and limitations of comparative quantitative research on international migration flows. PROMINSTAT Project, Thematic Study on Migration Flows, Working Paper No. 04. http://www.prominstat.eu/drupal/?q=system/files/Working+Paper+04+ Migration+flows.pdf

Kupiszewski, Marek. 2006. Migration in Poland in the Period of Transition - the Adjustment to the Labour Market Change, u: M. Kuboniwa, Masaaki i Nishimura, Yoshiaki (ur.). Economics of Intergenerational Equity in Transnational Economies. Tokio: Maruzen Co. Ltd.: 255-276.

Kupiszewski, Marek, Bijak, Jakub i Nowok, Beata. 2008. Impact of future demographic trends in Europe, 2005-2050. Finnish Yearbook of Population Research, Vol. XLIII: 147-183.

Kupiszewski, Marek, Kupiszewska, Dorota i Nikitovic, Vladimir. 2012. The Impact of Demographic and Migration Flows on Serbia. Belgrade: International Organization for Migration - Mission to Serbia.

Lanzieri, Giampaolo. 2010. Looking 50 years ahead: a projection of the populations of the Balkan countries to 2061. IVth International Conference of Balkans Demography. Budva, Monténégro, 13th - 15th May 2010.

Lutz, Wolfgang, Skirbekk, Vegard i Testa, Maria Rita. 2006. The Low Fertility Trap Hypothesis: Forces that may lead to further postponement and fewer births in Europe. Vienna Yearbook of Population Research: 167-192.

Matkovic, Gordana. 2012. Dugotrajna nega starih u Srbiji - stanje, politike i dileme. Stanovnistvo, god. 50, br. 1: 1-18.

Matysiak, Anna i Nowok, Beata. 2006. Stochastic forecast of the population of Poland, 2005-2050. Working Paper WP 2006-026. Rostock: Max Planck Institute for Demographic Research.

McDonald, Peter. 2005. Fertility and the State: the efficacy of policy. International Union for the Scientific Study of Population XXV International Population Conference Tours, France, July 18-23, 2005.

Nikitovic, Vladimir. 2004. Tacnost projekcija stanovnistva Srbije. Beograd: Geografski institut "Jovan Cvijic" SANU.

Nikitovic, Vladimir. 2011. Functional Data Analysis in Forecasting Serbian Fertility. Stanovnistvo, god. 49, br. 2: 73-89.

Nikitovic, Vladimir. 2012. Sta je danas optimisticki scenario demografskog razvoja Srbije?, u: Rasevic, Mirjana i Markovic, Milan M. (ur.). Pomeracemo granice - 55 godina IDN. Beograd: Institut drustvenih nauka.

Okólski, Marek. (ur.). 2012. Europe: the continent of immigrants Trends, structures and policy implications. Amsterdam: IMISCOE Research Series, Amsterdam University Press.

Palomba, Rossella. 2003. Reconciliation of work and family, u: Palomba, Rossella i Kotowska, Irena, E. (ur.). The economically active population in Europe. Population Studies, No. 40, Council of Europe: Strasbourg: 11-53

Petrovic, Mina. 2011. Promene bracnosti i porodicnih modela u postsocijalistickim zemljama: zakasnela i nepotpuna ili specificna druga demografska tranzicija? Stanovnistvo, god. 49, br. 1: 58-70.

Radivojevic, Biljana. 2002. Smanjenje smrtnosti starog stanovnistva u Jugoslaviji - sansa za povecanje ocekivanog trajanja zivota. Stanovnistvo, god. 40, br. 1-4: 35-52.

Rasevic, Mirjana. 2009. Populaciona politika u Srbiji: stanje i ocekivanja. Stanovnistvo, god. 47, br. 2: 53-65.

Rogers, Andrei. 1990. Requiem for the net migrant. Geographical Analysis, Vol. 22, No. 4: 283-300.

RZS. 2011. Demografska statistika u Republici Srbiji, 2010. Beograd: Republicki zavod za statistiku Srbije (RZS).

RZS. 2013. Baza podataka Republicki zavod za statistiku Srbije (RZS), pristupljeno 15.02.2013.

Sekulic, Ljiljana. 2005. Projekcije stanovnistva Srbije, 2002-2032. Statisticka revija, god. 54, br. 1-4: 96-105.

Sekulic, Ljiljana. 2011. Projekcije radne snage Republike Srbije, 2010-2050. Beograd: Republicki zavod za statistiku Srbije.

Statistics Netherlands. 2005. Changing Population of Europe: Uncertain Future (Hague: Statistics Netherlands).

Sukovic, Danilo. 2009. Stanovnistvo Srbije u fokusu trzista rada. Stanovnistvo, god. 47, br. 2: 85-99.

Todorovic, Marina i Drobnjakovic, Marija. 2010. Peripheral rural areas in Serbia - the result of unbalanced regional development. Geographica Timisiensis; Vol. 19, No. 2: 207-219.

UN. 2000. Replacment migration. Is it a Solution to Declining and Ageing Populations?. New York: United Nations, DESA, Population Division.

UN. 2011. World Population Prospects, the 2010 Revision. Volume II: Demographic Profiles. New York: United Nations, DESA, Population Division.

VRS. 2011. Migracioni profil Srbije Republike Srbije za 2010. godinu. Beograd: Vlada Republike Srbije (VRS).

Zdravkovic, Aleksandar, Domazet, Ivana i Nikitovic, Vladimir. 2011. Uticaj demografskog starenja na odrzivost javnih finansija u Srbiji. Stanovnistvo, god. 50, br. 1: 19-44.