Davranim Bozuklugu Olan Çocuklara Psikiyatrik Yaklasimda Anne-Baba Egitim Programlari: Iki Örnek Baglaminda Bir Degerlendirme/Parent Education Programs as a Psychiatric Approach to Children with Conduct Disorder: An Evaluation through Two Samples

Headnote

ÖZET

Davranim bozuklugu bireyi, aileyi ve toplumu olumsuz yönde etkileyen, diger insanlarin temel haklarinin çignendigi, yasa uygun toplumsal norm ve kurallarin hiçe sayildigi davranislardan olusan bir bozukluktur. Davranim bozuklugunun tedavisinde, çocuklariyla birlikte anne-babalarin davranislarinin sekillendirilmesi gerekmektedir. Çünkü annebabalarin tutumlari, çocugun antisosyal davranislarinin gelismesinde temel rol oynamaktadir. Bu nedenle anne-baba egitimi programlari son 30 yildan bu yana sürdürülmektedir. Anne-baba egitimi programlarinin, davranim bozuklugu olan ve yüksek düzeyde yikici davranislar sergileyen çocuklarda etkili olduklarina iliskin kanitlar elde edilmistir. Davranim bozuklugunun tedavisinde kullanilan Üç P (Triple P) ve Inanilmaz Yillar (Incredible Years) Anne-baba Egitimi Programlari; aile ve toplumla isbirligi yapan, risk faktörlerini azaltan, koruyucu faktörleri destekleyen, multidisipliner (psikiyatrist, psikolog, hemsire, çocuk gelisim uzmani, sosyal hizmet uzmani, psikolojik danisman, ögretmen... vb.) yaklasima sahip, kanit standartlari yüksek, randomize kontrollü çalismalarin kullanildigi ve uzun süreli sonuçlarin elde edildigi en iyi iki anne-baba egitimi programdir. Bu çalismada Üç P ve Inanilmaz Yillar programlarini degerlendirmek ve bu iki program ile ilgili bilinenleri açiklamak, farkliliklari ortaya koymak amaçlanmistir.

Anahtar Sözcükler: Davranim bozuklugu, anne-baba egitimi programi, Üç P, Inanilmaz Yillar

ABSTRACT

Conduct disorder is a category to describe the behaviors which have an adverse affect on the individual, family or society, violate the basic rights of other people and ignore the ageappropriate social norms and rules. Parental behaviors should be shaped as well as those of the children in order for conduct disorder to be treated. The reason for this is that parental attitudes play a key role in emergence of anti-social behaviors among children. Therefore, parent programs have been undertaken for the last thirty years. It has been proved that parent programs are effective in children with conduct disorder who display highly disruptive behaviors. The two best parent programs implemented on the parents of children diagnosed with conduct disorder are Triple P and Incredible Years which cooperate with families and the society, reduce the risk factors, support the protective factors, have a multi-disciplinary approach (psychiatrist, psychologist, nurse, child development and educationalist, social service specialist, psychological consultant, teacher, etc.), having high evidence standards, use randomized controlled studies and yield long-term results. For that reason, this literature review was conducted in order to evaluate the efficacy of these two programs, to determine the differences, what is known about the issue.

Keywords: Conduct Disorder, Parent Program, Triple P, Incredible Years

Psikiyatride Güncel Yaklasimlar-Current Approaches in Psychiatry 2009; 1: 155-174

Çevrimiçi adresi/ Available online at : www.cappsy.org/archives/vol1/

Çevrimiçi yayim tarihi / Online publication date: 18 Agustos 2009 /August 18, 2009

Cocuk ve ergenlerdeki yikici davranislar, geçtigimiz yüzyil boyunca klinik arastirmalarda temel odak noktalarindan biri olmustur. Davranim bozuklugunun temel özelligi, baskalarinin temel haklarinin ve yasa uygun toplumsal norm ve kurallarin sürekli ve tekrarlayici bir biçimde saldiriya ugratilmasidir. Davranim bozuklugu olan çocuk ve ergenlerde, insanlara ve hayvanlara yönelik saldirgan davranislar, güvenligi tehdit, hirsizlik ve kurallarin ciddi biçimde ihlal edilmesi gibi davranis bozukluklari vardir. Davranim bozuklugunun tedavisi çok zor olup, çok yönlü bir terapi uygulanmasini gerektirir. Davranim bozuklugunun tedavisinde, çocuklariyla birlikte anne-babalarin davranislarinin sekillendirilmesi gerekmektedir. Çünkü anne-babalarin tutumlari, çocugun antisosyal davranislarinin gelismesinde temel rol oynamaktadir. Bu nedenle anne-baba egitimi programlari son 30 yildan bu yana sürdürülmektedir.

Anne-baba egitimi programlarinin, davranim bozuklugu olan ve yüksek düzeyde yikici davranislar sergileyen çocuklarda etkili olduklarina iliskin kanitlar elde edilmistir. Davranim bozuklugunun tedavisinde kullanilan Üç P (Triple P) ve Inanilmaz Yillar (Incredible Years) Anne-baba Egitimi Programlari; aile ve toplumla isbirligi yapan, risk faktörlerini azaltan, koruyucu faktörleri destekleyen, multidisipliner (psikiyatrist, psikolog, hemsire, çocuk gelisim uzmani, sosyal hizmet uzmani, psikolojik danisman, ögretmen... vb.) yaklasima sahip, kanit standartlari yüksek, randomize kontrollü çalismalarin kullanildigi ve uzun süreli sonuçlarin elde edildigi en iyi iki anne-baba egitimi programdir. Bu çalismada Üç P ve Inanilmaz Yillar programlarini degerlendirmek ve bu iki program ile ilgili bilinenleri açiklamak, farkliliklari ortaya koymak amaçlanmistir.

Davranim Bozuklugu

Davranim bozuklugu bireyi, aileyi ve toplumu olumsuz yönde etkileyen, diger insanlarin temel haklarinin çignendigi, yasa uygun toplumsal norm ve kurallarin hiçe sayildigi davranislardan olusan bir bozukluktur.[1-2] Çocuk ve ergenlerde davranim bozuklugu görülme sikligi %11, elverissiz çevrelerde yasayan çocuklarda ise bu oran %20-35'e yükselebilmektedir. Literatürde elverissiz çevre özellikleri üvey anne ya da babaya sahip olma [3-5], suç islemis, sabika kaydi olan çocuklar [6], erkek çocuk ve tek ebeveynli olma [7,8], çocuk istismarinin [9] ve es istismarinin [10] yasandigi aileler, esler arasinda evlilik uyusmazligi, [11] annede depresyon olmasi [12], olumsuz anne-baba tutumlari,[7,13,14] iki ya da ikiden daha fazla çocuga sahip ebeveynler, sosyo ekonomik düzeyin düsük olmasi, issizlik, ebeveyn stres düzeyinin yüksek ve öz yeterlilik düzeyinin düsük olmasi, sosyal destek yetersizligi, genis aileler, yetersiz meskenler, madde kullanimi [7,14-17] olarak tanimlanmakta ve davranim bozuklugu için iki kat risk faktörü oldugu belirtilmektedir.

Davranim bozuklugu geç çocukluk ya da ergenlik döneminde baslar; 16 yasindan sonra basladigi nadir olarak görülmektedir. Hastaligin prognozu degisiklik göstermektedir. Tedavi edilen olgularin çogunda hastalik eriskinlikte geçmekte, ancak daha az orandaki davranislar eriskinlikte görülmeye devam etmekte ve bunlar anti-sosyal kisilik bozuklugu tani ölçütlerini karsilamaktadirlar. Tedavi edilmeyen olgular ise anti-sosyal kisilik bozuklugu ile birlikte duygu durum bozuklugu, anksiyete bozuklugu, somatoform bozukluk ve madde kullanim bozukluklari için yüksek risk tasimaktadir. [18,19]

Davranim bozuklugunun tedavisi çok zor olup, çok yönlü bir terapi uygulanmasini gerektirir. Davranim bozuklugunun tedavisinde çocuk ve ergenle birlikte sorunlu davranislarda etkisi olan çevrenin (aile, okul, toplum) hedef alindigi multisistematik terapiyle daha etkin sonuç elde edilebilmektedir.[ 18,19]

Hastaliga özgül bir psikofarmakolojik tedavi bulunmamaktadir. Hastaligin belirtilerine yönelik semptomatik ilaç tedavisi uygulanir. Çocuktaki öfke patlamalari ve saldirgan davranislara yönelik olarak basta nöroleptikler olmak üzere, antidepresanlar, merkezi sinir sistemi uyaricilari, beta blokörler, benzodiyazepinler, lityum ve antikonvülsanlar kullanilmaktadir. Davranim bozuklugu, çogu zaman baska psikiyatrik bozukluklarla birlikte bulunabildiginden, ilaç tedavisi düzenlenirken eslik eden psikiyatrik bozukluga yönelik ilaç verilmesi öncelikli olarak düsünülmelidir.[18,19]

Davranisçi ve bilissel tedavilerle, davranim bozuklugu olan çocuklarin iletisim yetileri, sorun çözme yetisi, dürtü kontrolü, öfke kontrolü gibi bilissel alanlardaki bozukluklarin düzeltilmesi amaçlanir. [14,15]

Sosyal ögrenme kuramina göre; davranim bozuklugunun tedavisinde, çocuklariyla birlikte anne-babalarin davranislarinin sekillendirilmesi gerekmektedir. Çünkü anne-babalarin tutumlari, çocugun antisosyal davranislarinin gelismesinde kismen de olsa rol oynadigi belirtilmektedir.[ 14,15]. Bu nedenle anne-baba egitimi programlari son 30 yildan bu yana sürdürülmektedir.[14]

Sadece en sik görülen degil, ayni zamanda topluma maliyeti en fazla olan rahatsizliklardan biri oldugu için davranim bozuklugunun tedavisine yönelik pek çok tedavi denenmis ve bunlarin çok azi etkili olmustur. En etkili tedavi yöntemlerinden biri anne baba egitim programlaridir. [1,2]

Gelismis ülkelerde davranim bozuklugunun tedavisinde uygulanan annebaba egitimi programlari psikiyatri hemsireleri tarafindan düzenlenmektedir.[20] Sagligi korumak ve gelistirmek, uygun bakimi saglamak üzere yetistirilmis olan psikiyatri hemsireleri bireylere, ailelere ve topluma ulasmada, saglik hizmeti götürmede ve danismanlik yapmada, anne babalara çocugu ile ilgili egitim verilmesinde anahtar kisidir.[21] Ayrica yapilan çalismalar anne babalarin hemsirelerin uyguladigi anne-baba egitim programindan oldukça memnun oldugunu göstermistir.[22] Son 30 yildan bu yana uygulanan anne baba egitimi programlarinda psikiyatri hemsireleri aktif olarak rol almaktadir.

Anne-Baba Egitim Programlarinin Amaci ve Etkinligi

Anne-baba egitimi programlari çocuklarin yetistirilmesi, aile iliskileri, ailede ve toplumda anne babaya düsen yükümlülüklerin yerine getirilmesi için gerekli bilgi, tutum ve becerilerin sistemli biçimde gelistirilmesidir. Anne-baba egitiminin temel amaci anne ve babalarinin özgüvenini güçlendirerek, çocuklarinin fiziksel, zihinsel, sosyal ve duygusal gelisimi için anne-babalik becerilerini gelistirecek sekilde anne babalara rehberlik etmektir. Uygulanmakta olan programlarin bir kismi dogrudan çocuga, yakin çevresine, bir kismi ise hem çocuga hem anne babaya hizmet götürmeyi amaçlamaktadir. [23,24]

Anne-baba egitimi programlarinin, davranim bozuklugu olan ve yüksek düzeyde yikici davranislar sergileyen çocuklarda etkili olduklarina iliskin kanitlar elde edilmistir. Hatta bu programlarin, suçun önlenmesinde, diger yöntemlerden daha etkili oldugu da gösterilmistir.[25] Anne-babalik konusunda sürdürülmekte olan çalismalar hangi faktörlerin programlari daha etkin kildigini ortaya koymustur. Davranim bozuklugunun önlenmesi veya tedavisinde kullanilan anne-babalik girisimlerinin olmazsa olmaz bilesenleri sunlardir [26];

1. Anne-babaliga iliskin yeni becerilerin deneyimlenmesi

2. Anne-babalarin, ögrendigi yeni yöntemleri evde çocugu ile olan etkilesiminde uygulamasi

3. Hem olumsuz davranislar hem de olumlu iliskiler gelistirmek için yöntemlerin ögretilmesi

4. Anne-babalar arasindaki iliski sorunlarinin ele alinmasi

5. Egitimin temel amacinin risk faktörlerini azaltmaya, koruyucu faktörleri ise güçlendirmeye yönelik olmasi yer almaktadir.

Egitim Programlarinin Gruplandirilmasi

Davranim bozuklugunun tedavisinde uygulanan anne-baba egitim programlari iliski temelli ve davranissal yaklasim temelli olmak üzere iki grupta incelenmektedir.

Iliski temelli anne-baba egitim programlari arasinda Etkili Anne-baba Egitimi (Parent Effectiveness Training-PET), Adlerian Programi (Adlerian Program), Sistematik Anne-baba Egitimi Programi (Systematic Training for Effective Parenting), Aktif Anne-babalik (Active Parenting), Hosgörülü Annebabalik (Mellow Parenting), ?iddetsiz Iletisim (Nonviolent Communication- N.V.C.), Gençlerle Konusma Sanati (How to Talk so Kids Will Listen and Listen so Kids Will Talk) programlari yer almaktadir.

Bu programlar psikodinamik, hümanistik ve aile sistem teorisine temellendirilmislerdir. Programlarin amaci çocuklarin problemli davranislarinin altinda yatan duygu ve düsünceleri anlamak, onlarin düsünce tarzlarini ögrenmek ve anne-babalarin çocuga olan yanitini degerlendirmektir. Programlarin içeriginde iletisim becerileri (aktif dinleme, ben dili, geribildirim, çatisma çözümü) ve anne-babalara çocuklari ile nasil iletisim kuracaklarina dair yaklasimlara yer vermektedir. Programin odagini çocuk olusturmaktadir.[27-31]

Davranissal yaklasim temelli anne-baba egitimi programlari Üç P (Positive Parenting Programme- Triple P), Inanilmaz Yillar (Incredible Years), Suç Önleme Programi (Delinquency Prevention Program), Uyumsuz Çocuklara Yardim Programi (Helping Noncompliant Child Program), Çocuk Programli Hayat (Living with Children Program) olarak belirtilmektedir. Bu programlar sosyal bilissel teoriye göre temellendirilmislerdir.[28-30] Sosyal ögrenme kuramina göre benzer davranislarin benzer sonuçlar doguracagi düsüncesi davranislari sekillendirmektedir. Davranis yelpazesinin ve buna bagli sonuçlarin artmasiyla, çocuklar belirli davranislarin olasi sonuçlarini degerlendirip davranislari sekillendirmektedirler. Bu noktada anne-babalar çocuk ve ergenin davranislarini sekillendirirken diger yandan çocuk ve ergenler de aktif biçimde anne-baba davranislarini etkilemektedir. Zaman içinde çocuk ve ergenler bir davranisi seçmeden önce anne-babalarin o davranisa gösterecekleri tepkileri tahmin etmeyi ögrenmektedir. Ayrica anne-baba ve çocugun birbirine karsi göstermis olduklari uyumsuz ve uygunsuz davranislar çocuklarda problemi davranislarin artmasina, anne-babalarin ise sert, otoriter ve etkisiz disiplin yöntemleri kullanmalarina neden olur. [32-34] Bu amaçla bu programlarda çocugun problemli davranislarini destekleyen anne-baba güçlükleri degistirilerek anne-babalarin öz-yeterlilik algilari güçlendirilir ve özdüzenleme becerileri gelistirilir. Buna bagli olarak da çocuklarda degistirilmek istenen davranislar azaltilir, olmasi istenen davranislar kazandirilir. Programin odagini anne-baba olusturmaktadir.[27,31,35]

Dünya Saglik Örgütü (DSÖ) ve Çocuk ve Gençlik Ruh Sagligi Plani'na (Child and Youth Mental Health Plan) [36] göre davranim bozuklugu tanisi alan çocuklarin anne-babalarina uygulanan Üç P ve Inanilmaz Yillar Anne-baba Egitimi Programlari aile ve toplumla isbirligi yapan, risk faktörlerini azaltan, koruyucu faktörleri destekleyen, multidisipliner (psikiyatrist, psikolog, hemsire, çocuk gelisim uzmani, sosyal hizmet uzmani, psikolojik danisman, ögretmen... vb.) yaklasima sahip, kanit standartlari yüksek, randomize kontrollü çalismalarin kullanildigi ve uzun süreli sonuçlarin elde edildigi en iyi iki anne-baba egitimi programdir.[37] Ayrica programlarda uygulanan girisimler Amerikan Psikiyatri Birligi (APA) tarafindan iyi yapilandirilmis girisimler olarak degerlendirilmektedir. Bununla birlikte Üç P Anne-baba Egitimi Programi'nda hemsireler egitici olarak yer almaktadir. Inanilmaz Yillar Anne-baba Egitimi Programi'ni gelistiren Carolyn Webster-Stratton ise hemsiredir. Diger programlarin hiçbirinde hemsireler yer almamistir. Bu nedenle uygulanan iki programi degerlendirmek ve bu iki program ile ilgili bilinenleri açiklamak, farkliliklari ortaya koymak, amaciyla bu literatür incelenmesi planlanmistir.

Davranissal Yaklasim Temelli Anne-Baba Egitimi Programlari - Iki Örnek

Üç P Anne-Baba Egitimi Programi

Üç P Anne-baba Egitimi Programi Avustralya'da Queensland Üniversitesi'nde Matt Sanders tarafindan 1977 yilinda gelistirilen, önleyici olarak düzenlenen ve aile destekleme stratejilerini içeren, 0-16 yas grubu çocuklarin hedef kitlesini olusturdugu, çok düzeyli bir anne-baba egitimi programidir. Program çocuk ve anne-baba arasinda pozitif bir iliskinin olusturulmasini, pozitif annebabalik becerilerinin gelistirilmesini, çocugun yetenek ve gelisiminin desteklenmesini, problemli davranislarin yönetimi için becerilerin kazandirilmasini, davranis problemleriyle etkili bas etme yöntemleri gelistirilmesini, çiftlere etkili iletisim becerilerinin ögretilmesini ve anne-babalik stresinin azaltilmasini amaçlamaktadir. Programda pozitif anne-babalik özelliklerini güvenli çevre ve pozitif ögrenme ortamini olusturabilen, etkili disiplin yöntemlerini uygulayabilen, gerçekçi hedefler belirleyen anne-baba olarak tanimlanmistir.[38,39]

Programin Teorik Temeli

Programin teorik yapisi sosyal bilissel kuramina göre temellendirilmistir. Sosyal bilissel teori anne-baba-çocuk etkilesiminin çift tarafli ve karsilikli oldugunu, çocuklarin gelecekteki antisosyal davranislarini sekillendiren islevsel olmayan anne-baba uygulamalarini ve bu süreçte ögrenme mekanizmalarini belirler. Bu amaçla programda anne-babalara öz-düzenleme becerilerinin kazandirilmasi ve öz-yeterlilik algilarinin güçlendirilmesine yer verilir.[40,41]

Öz-yeterlilik algisi, bireyin istenilen davranislari basariyla yerine getirebilmede kendisine olan inancidir. Öz-yeterlik algisinin gelismesi davranisa özgü bireyin önceki deneyimleri, bu davranisa iliskin diger bireylerin deneyimlerini görme, davranisa iliskin çevre destegi ve bu davranisa özgü bireyin psikolojik durumu olmak üzere dört bilgi kaynagina baglidir. Üç P Anne-baba Egitimi Programi'nda dört temel psikososyal süreç (bilissel süreç, motivasyon, duygulanim süreci ve seçilen süreç) kullanilarak öz yeterlik algisi rol oynama, model alma yöntemleriyle güçlendirilir.[28,39,40]

Öz-düzenleme, insanlarin kendi davranislarini kontrol edebilme yetenegidir. Üç P Anne-baba Egitimi Programinda da anne-babalara çocugun davranislarinda uzun süreli degisim yaratabilmek için öz-seçim, öz-degisim, öz-izlem, öz-degerlendirme gibi yeni becerilerin kazandirilmasi hedeflenmektedir.[ 42-44]

Programin Içerigi

Programda ailelerin degisen gereksinim düzeylerine ve tercihlerine (universal- selective- primary care- standart- enhanced) göre uyarlanmis farkli hizmet sunum tipleri (group- self directed- individual- telephone assisted) kullanilmaktadir. Bunlar televizyon araciligiyla evrensel anne-babalik bilgilerinin saglanmasi ve kitapçiklar yardimi ile yürütülen hedeflenmis girisimleri kapsamaktadir. Bu yöntemler, özellikle kirsal alanlarda olmak üzere daha fazla sayida insana ulasarak, daha büyük bir halk sagligi etkisi yaratma olanagi taniyan yöntemlerdir.[23,24,45,46]

Programin süresi 4-12 hafta olmak üzere türüne göre degismektedir. Programda hem bireysel, hem de grup olarak egitim verilmektedir. Grup programlari ortalama 10-12 anne-babadan olusmaktadir. Egitim süresince degisik kitaplar verilir (Every Parent, Every Parent's Workbook for Groups, Self Help Workbook, Every Parent Survival Guide). Programda aktif beceri egitimi esas alinmaktadir. Bireysel programlar, daha yogun küçük grup uygulamalari, büyük grup olarak yapilan pozitif anne-baba uygulama seminerleri/ konferanslari, geribildirim, uygulama, rol-oynama, prova yapma, model alma yöntemleri videolarla desteklenir. Programa katilan anne-babalarin ayrilma oranlari (drop-out) %5-%44 arasinda degismektedir.[26]

Üç-P Anne-baba Egitimi Programi'nin bes farkli düzeyi ise söyle açiklanabilir

Seviye 1 (Universal): Tüm popülâsyonu hedefler. Evrensel anne-baba bilgi stratejileri ve çocuk yetistirme ile ilgili anne-babalar için yararli bilgi verilir. Bunun içinde yazili ve görsel medya kullanilir. Bu seviyedeki girisimlerin amaci çocuk yetistirme ile ilgili kaynaklarin farkindaligini, yaygin olarak görülen davranissal ve gelisimsel sorunlar için duyarliligi ve programa katilimi saglamaktir.

Seviye 2 (Selective): Genel toplumda toplumun diger üyelerinden daha riskli olan anne-babalari hedefler. Amaci önemli davranissal problemleri baslangiçta yok etmektir. Bir ya da iki oturumdan olusan kisa bir programdir. Temel saglik bakim hizmeti ile orta düzeyde davranissal problemleri içeren rehberler verilir.

Seviye 3 (Primary Care): Bu düzeyde anne-babalar çocuklarinin orta düzeyde davranis ve gelisim problemleri hakkinda daha yogun önleme stratejileri yer alir. Seviye 2 ile arasindaki anahtar farklilik aktif beceri egitiminin olmasidir. Dört oturumdan olusur. Hedef grup orta düzeyde davranis problemleri olan çocuklar ve anne-babalar için becerileri içerir.

Seviye 4 (Standart): Hedef grup ciddi düzeyde davranis problemi olan çocuklardir. Davranis problemleri saptanabilir fakat DSM IV tani kriterlerini karsilamada yeterli degildir. Sekiz-on oturumdan olusur. Bireysel ya da grup olarak yapilabilir. Olumlu anne-babalik becerilerinin gelistirilmesi, anne-babaçocuk etkilesimin degerlendirilmesi ve bu konuda geribildirim verilmesi amaçlanir. Anne-baba çocuk etkilesimini degerlendirmek için ev ziyaretleri yapilabilir.

Seviye 5 (Enhanced): Yüksek düzeyde risk faktörleri olan anne-babalari ve DSM-IV tani kriterlerini karsilayan çocuklari hedefler. Anne-babalar seviye 4'teki girisimleri takiben bu düzeye katilabilirler. Anne-babalarin, çocuklarinin davranis problemleri nedeniyle güçlük yasadigi alanlari ve ailenin güçlük yasamasina neden olan (anne-baba depresyonu, anne-baba stres düzeyinin yüksek olmasi, evlilik çatismasi... vb.) durumlari güçlendirmek amaciyla üç modülden olusur ve tedavi plani yapilir.[17,23,24,47]

Programin Temel Hedefleri

Her düzeyde amaç, yeterli olacak en az düzeyde, anne-babalara tavsiye ve destek saglanmasidir. Daha yüksek düzeylerde ise, daha ciddi sorunlarla bas etmek için daha yogun girisimlerden yararlanilmaktadir. Avustralya'da yürütülen randomize kontrollü çalismalarda çesitli sekillerde sunulan önleyici ve klinik girisimlerin etkinligine iliskin güçlü kanitlar elde edilmistir.[48]

Programin Sonuçlari

Üç P Ebeveyn Egitimi Programi ile yapilan arastirmalarda uygulanan programlar sonrasi çocuklarin problemli davranislari azalmistir. Özellikle bu azalma çocuklarin siddet içeren davranislarinda olmustur.[49] Nicholson ve Sanders'in 1999 yilinda randomize kontrollü yaptigi çalismada uygulanan (Selfdirected) Üç P programi sonrasi çocuklarin özgüvenlerinin arttigi saptanmistir.[50] Stallman ve Ralph [51], Leung ve arkadaslari, [52] Sanders ve arkadaslari [39] tarafindan yapilan üç ayri arastirmada uygulanan Üç P Ebeveyn Egitimi Programi sonrasi deney grubundaki çocuklarin zorluklar güçlükler ölçegi puanlarinda azalma oldugu belirlenmistir. Özellikle bu azalmanin davranim bozuklugu, hiperaktivite, akran problemleri ve duygusal problemler boyutlarinda oldugu belirlenmistir. Bu bulguya paralel olarak Sanders ve arkadaslarinin [39] yaptiklari çalismada uygulanan Üç P Ebeveyn Egitimi programi sonrasi çocuklarin akran uyusmazliginin azaldigini ifade etmislerdir.

Üç P Ebeveyn Egitimi Programi ile yapilan arastirmalarda uygulanan programlar sonrasi ebeveynlerin olumsuz ebeveyn uygulamalarinin azaldigi (otoriter tutum oranin azalmasi, çocuklariyla olan çatisma oraninin azalmasi), pozitif ebeveynlik becerilerinin (olumlu iliskinin desteklenmesi, çocuga yeni beceri ve davranislarin ögretimi, problemli davranislarin etkili yönetimi, kazandirilmasi istenen davranislar konusunda çocugun desteklenmesi... vb.) gelistigi (öz-yeterlilik düzeyinin artmasi, problemli davranislarla bas etmenin artmasi) saptanmistir.[23,24,53] Ayrica ebeveynlerin stres, anksiyete ve depresyon düzeyi uygulanan Enhanced (yogunlastirilmis), Group Teen (grup ergen), Self-directed (kendilik yönlendirmeli) Üç P Ebeveyn Egitimi Programi sonrasi azalmistir.

Matsumoto ve arkadaslarinin [54] yaptiklari çalismada uygulanan Grup Üç P Ebeveyn Egitimi Programi sonrasi ebeveynlerin anksiyete düzeyinde azalma oldugu, Sanders ve McFarland [12] ve Calam ve arkadaslarinin [56] yaptiklari çalismalarda uygulanan Standart Üç P programi sonrasi ebeveynlerin stres düzeyinde azalma oldugu, Nicholson ve Sanders [50] ve Turner ve Sanders [57]'in yaptiklari çalismada da uygulanan Self-directed Üç P Ebeveyn Egitimi Programi ebeveynlerin stres ve anksiyete düzeyinde azalma oldugu saptanmistir.

Buna karsin Self-directed Üç P Ebeveyn Egitimi Programinin incelendigi diger üç çalismada ise farkli sonuçlar elde edilmistir. Markie-Dadds ve Sanders [58]'in yaptigi çalismada Self-directed Üç P Ebeveyn Egitimi Programi'nin ebeveynlerin stres, anksiyete ve depresyon düzeyini degistirmedigi, Connell, ve arkadaslari [49] ve Morawska ve Sanders'in [59] yaptiklari çalismalarda da Self-directed Üç P Ebeveyn Egitimi Programi'nin babalarin stres, anksiyete ve depresyon düzeyini degistirmedigi fakat annelerin depresyon ve stres düzeyini azalttigi bulunmustur. Martin ve Sanders'da [60] uygulanan Isyeri Üç P Ebeveyn Egitimi Programi sonrasi deney grubunda ebeveynlerin is stresi, is memnuniyeti ve is yerinde suç isleme durumlarinda bir degisiklik saptamamistir. Bununla birlikte ebeveynlerin 4. ay izlemlerinde is stres düzeyinin program öncesi ve sonrasi ölçümlere göre azaldigini bulmuslardir. Bu durumu ise is ile ilgili yapilacak degerlendirmelerin uzun dönemde olmasi gerektigini çünkü is stresinin azalmasi ya da is memnuniyetinin olusmasi için önce ebeveynin öz-yeterliliginin gelismesi gerektigini belirtmislerdir.

Programin Avustralya, Amerika, Kanada, Ingiltere, Norveç, Yeni Zelanda, Çin, Afrika, Hindistan toplumlarinda etkili oldugu kanitlanmistir.[39,44,61,62].

Inanilmaz Yillar

Anne-Baba Egitimi Programi

Inanilmaz Yillar Anne-baba Egitimi Programi 1982 yilinda, Washington Üniversitesi'nde, Carolyn Webster-Stratton tarafindan gelistirilmistir. En iyi kanita dayali iki programdan biri olan Inanilmaz Yillar anne-baba, çocuk, ögretmen egitiminden olusmaktadir.[63] Kapsamli, çok yönlü, gelisim temelli, birbirine bagli program türleri olan, risk faktörlerini azaltabilen, biçimlendirebilen bir programdir. Programda 2-9 yas grubu davranim bozuklugu, karsit olma ya da karsi gelme bozuklugu, dikkat eksikligi hiperaktivite bozuklugu, ihmal edilen ya da istismara ugrayan çocuklarda duygusal, davranissal problemlerin önlenmesi, azaltilmasi, agresyonun tedavi edilmesi ve sosyal becerilerin desteklenmesi amaçlanmaktadir.

Programin Teorik Temeli

Programin teorik yapisi sosyal bilissel teorisine ve isbirligi modeline temellenmistir. Programin model alma, deneyimleme, öz-yönetim ve bilissel öz-kontrol özellikleri sosyal bilissel teorinin model alma ve öz-yeterlilik kavramlarina temellendirilmistir. Ayrica olumsuz, davranislar ve pekistireçler çocukta yikici davranislari olusturur ve var olan yikici davranislari gelistirir. Bu yüzden ögretmen ve anne-babalar çocuklarinin sosyal etkilesimlerinde degisiklik olusmasi için kendi davranislarini degistirmek zorundadir. Eger anne-baba ve ögretmenler çocugun yanlis davranislarini ögrenebilirlerse çocuga model alma, problem çözme ve etkili disiplin teknikleri ile çocugun sosyal becerilerini gelistirebilir, okulda ve evdeki agresif davranislarini azaltabilirler.[ 64]

Isbirligi modeli çocugun çevresini olusturan anne-baba, ögretmen ve program egiticisinin çocugun bakimina katilmasi ve çocuk bakimi ile ilgili bilgilerin paylasilmasi esasina dayanir. Bu modelde uzman yoktur. Ögretmen ve anne-baba her ikisi de çocuk ile ilgili bilgilendirilir ve farkindaliklari saglanir. Çocuk bakimina katilan anne-baba ve ögretmenler siklikla kendilerini bunalmis hissedebilirler. Her biri digerini suçlayabilir ve bir digerine öfkesini yansitabilir. Çocuk hakkindaki sorularin cevaplanmasi ile ilgili yetersizlikler yasayabilirler. Program egiticisi zorlandiklari konularda ve çocuk bakiminda anne-babayi ve ögretmeni destekler, yardimci olur. Anne-baba ve ögretmenlerle ayri ayri zaman geçirir, onlarin endiselerini paylasmalarina izin verir. Anne-babalarin ve ögretmenlerin çocuklarini daha iyi tanimalarini saglar, rol oynamalarla farkindaliklarini arttirir. Bununla birlikte çocuklarin davranislarinin desteklenmesinde süreklilik ve tutarlilik önemlidir. Annebabalar ve ögretmenler davranis plani hakkinda konustugunda ayni dil konusulmalidir, ayni stratejiler uygulanmalidir ve bu konuda her biri davranislariyla birbirlerini desteklemelidir. Egitimci ögretmen, anne-baba etkilesimini kolaylastirmali ve davranis gelistirme plani olusturmak için her birini desteklemelidir.[64,65]

Programin Içerigi

Programin hedef kitlesi erken çocukluk dönemi, okul öncesi çocuklardir.[66- 70] Programda grup olarak egitim verilir. Gruplari ayri veya ayni etnik kökenden, ayni sosyo-ekonomik sinif ve ayni yas grubuna ait çocuklarin annebabalari olusturur. Program didaktik degildir, anne-babalara kisa videolar gösterilir ve video gösterisinden sonra anne-babalarin konu ile ilgili tartismalari saglanir. Anne-babalarin video gösteriminde kaçirdigi önemli noktalar varsa tekrar buraya dönerek anne-babalarin dikkati çekilir ve önemli noktalarin vurgulanmasini ve açikliga kavusmasini saglar.[71,72] Programda egitici tarafindan dogrudan yanlis veya dogru seklinde geribildirim verilmez. Bunun yerine ev ödevleri verilerek, çocuklari ile olan iliskilerinde yasayarak yanlis davranislarini minimize ederler ve dogru davranislarini arttirirlar. Bu durum anne-babalarin güçlenmesini saglar.[71,73]

Bu programin önemli bir ilkesi, güçlü ve olumlu bir anne-baba-çocuk iliskisinin, etkin disiplinin kaynagi oldugudur. Sonuç ve sinir koyma kavramlari tanitilmadan önce, olumlu anne-babalik ve iliski kurma becerileri ögretilmektedir. [65,73,74]

Programin iki farkli türü vardir [75]:

Temel (Basic) Program

12-14 oturumdan olusmaktadir. Grubun gereksinimine göre 2-4 oturum daha uzayabilir.

Bebeklik Dönemi: 0-12 aylik çocuklara yönelik

Oyun Çocuklugu Dönemi:1-3 yas grubu çocuklara yönelik

Okul Öncesi: 3-6 yas grubu çocuklara yönelik

Okul Dönemi: 6-8 yas grubu çocuklara yönelik 250 kisa video kullanilir.

Son olarak anne-babalara yardimci olmak için Temel (Basic) Programi'nin iki türü daha gelistirilmistir. School Readiness Series Program (3-5 yas grubu) ve Supporting Your Child's Education Program (6-10 yas grubu)'dir. Bu programlar çocuklarin ev ödevlerini yapmalari, okul sonrasi çocuklarin izlenmeleri, özgüvenlerinin yapilandirilmasi ve okuma becerilerinin gelistirilmesi konularina temellenir. [73-75]

Ileri (Advanced) Program

Program 9-12 oturumdan olusmaktadir. Yetiskinlerin kisilerarasi iliskilerini gelistirmeye temellenir. Örnegin öfke yönetimi, etkili iletisim becerileri, problem çözme becerileri... vb. 60 kisa video kullanilir.

Programin içeriginde çocukla etkili oyun oynama teknikleri, okul öncesi okula hazirligin duygusal ve sosyal açidan desteklenmesi, çocugun egitiminin desteklenmesi (ev ödevi...), ödül ve ceza yöntemleri, ögretmen ile isbirliginin yapilmasi, destek olma ve destek alma, problem çözme becerileri, öfke, çatisma yönetimi, çocuklara problem çözme becerisinin ögretimi, problemli davranislarin ele alinmasi (sakin olma, göz ardi etme, mantikli sonuçlar çikarma), etkili disiplin yöntemleri (sinirlarin olusturulmasi, kurallarin, rutinlerin ve sorumluluklarin olusturulmasi... vb.) yer almaktadir. Gruplar ortalama 10-12 anne-babadan olusmaktadir. Egitim süresince videolarla birlikte kitap da verilir (Troubleshooting Guide for Parents). Arastirmaya katilan annebabalarin arastirmadan ayrilma oranlari %10-%50 arasinda degismektedir. [65,73-75]

Programin Sonuçlari

Inanilmaz Yillar Ebeveyn Egitimi Programi ile yapilan arastirmalarda uygulanan programlar sonrasi çocuklarin problemli davranislari azalmistir. Özellikle bu azalma çocuklarin siddet içeren davranislarinda ve uygulanan programin en az 6 oturumuna katilan ebeveynlerin çocuklarinda saptanmistir.[10] Patterson ve arkadaslari tarafindan yapilan çalismada uygulanan program sonrasi, deney grubundaki çocuklarin zorluklar güçlükler ölçegi puanlarinda azalma oldugu belirlenmistir.[76]. Kim ve arkadaslarinin yaptiklari çalismada da uygulanan Temel (Basic) Programi sonrasi çocuklarin sosyal beceri düzeyi artmistir.[77] Temel (Basic) ve Ileri (Advanced) Programlarinin karsilastirildigi bir çalismada da uygulanan programlar sonrasi Ileri grubundaki çocuklarin Temel (Basic) grubundaki çocuklara oranla problem çözme becerilerinin daha çok arttigi belirlenmistir.[78] Bu bulgu Drugli ve arkadaslarinin 2006 yilinda yaptigi çalisma sonucuyla da desteklenmistir.[79]

Inanilmaz Yillar Ebeveyn Egitimi Programi ile yapilan arastirmalarda uygulanan programlar sonrasi ebeveynlerin olumsuz ebeveyn uygulamalarinin azaldigi (otoriter tutum oranin azalmasi, etkisiz disiplin yöntemleri kullaniminin azalmasi), pozitif ebeveynlik becerilerinin (olumlu iliskinin desteklenmesi, çocuga yeni beceri ve davranislarin ögretimi, problemli davranislarin etkili yönetimi, kazandirilmasi istenen davranislar konusunda çocugun desteklenmesi... vb.) gelistigi (öz-yeterlilik düzeyinin artmasi, çocuklarina yönelik olumlu algilarinin artmasi, problemli davranislarla bas etmenin artmasi) saptanmistir.

Ebeveyn egitimi ile birlikte ögretmen egitiminin de uygulandigi çalismalarda olumsuz ebeveyn uygulamalarinin sadece ebeveyn egitiminin uygulandigi gruplara oranla daha çok azaldigi saptanmistir [80]. Ayrica ebeveynlerin uygulanan program sonrasi stres ve depresyon düzeyi degerlendirilmistir. Hutchings ve arkadaslari [81] ve Webster-Stratton [78]'in yaptiklari çalismalarda uygulanan Temel (Basic) ve Ileri (Advanced) Programi sonrasi ebeveynlerin stres ve depresyon düzeylerinde azalma oldugu, Patterson ve arkadaslari [76] ve Larsson, ve arkadaslarinin [82] çalismalarinda ebeveynlerin sadece stres düzeyinde azalma oldugu, Taylor ve arkadaslari [83] ve Gardner ve meslektaslarinin [84] yaptiklari çalismalarda ise ebeveynlerin depresyon düzeyinde azalma oldugu saptanmistir.

Ögretmen Egitimi Programi

Anne-baba programinda oldugu gibi gruplar seklinde kisa video öyküleri ile yapilir. Video gösterimi sonrasi öykü ögretmenlerin tartismasina açilir. Genellikle 4-6 gün, 14-20 ders saati sürer. Program ögretmenlerin uygun oldugu tarihlere yerlestirilir. Genellikle ögretmenler akran uyusmazligini önlemeye çalisirlar ve çocuklara problem çözme becerileri kazandirmaya yardimci olarak diger arkadaslarina agresyonla cevap vermeyi önlemeye çalisirlar. Ev-okul davranis planinda ögretmenin anne-babayla sürekli iletisim halinde olmasi gerekmektedir. [74-85]

Programin içeriginde; önleyici egitim stratejileri (yönlendirme, uyarma, açik ve net sinif kurallari olusturma, program olusturma), akademik ve sosyal becerilerin desteklenmesi, etkili ödüllendirme ve tesvik, ögrencileri motive etme, problemli davranislarin yönetimi, pozitif iliskinin olusturulmasi, annebabalarla isbirligi yapma, stres yönetimi, davranis planinin gelistirilmesi ve yapilandirilmasi yer almaktadir.[86]

Çocuk Egitimi Programi

Iki türü vardir.

1. Küçük gruplarla yapilir. 4-6 yas çocuk gruplarina yönelik, haftada 2 saat toplam 20-22 hafta sürmektedir. Daha çok psikolojik danismalar ve psikologlar tarafindan yapilmaktadir.

2. Sinif içinde müfredatta yer alir. Haftada 2-3 saat 90 ders saati, 15-20 dak. Büyük grup olarak yapilir.[74]

Programin içeriginde; okul kurallarinin ögretilmesi, arkadas olma, sinif kurallari ve yaptirimlari, en iyi ögrenme yöntemi, duygularin tanilanmasi, farkindaligi ve anlasilmasinin saglanmasi, relaksasyon yöntemleri, problem çözme becerilerinin ögretilmesi, öfke yönetimi, arkadas olma yöntemleri, etkili iletisim becerileri, grup oyunlarina katiliminin saglanmasi yer almaktadir.[63]

Ögretmenler, haftada en az iki veya üç kez, özel beceriler ögretmek üzere ders planlari kullanmaktadirlar. Bu beceriler, diger okul etkinlikleri sirasinda pekistirilmekte ve böylece, sürekli sosyal ve akademik ögrenme için bir zemin olusturulmaktadir. Bu programi degerlendirmek için birçok çalisma yapilmis ve halen de yürütülen çalismalar vardir. [86]

Yapilan çalismalar programin Amerika, Kanada, Ingiltere, Norveç, Yeni Zelanda, Ispanya, Kafkas ve Irlanda toplumlarinda etkili oldugunu göstermistir.[80-82,86,88-91]

Davranissal Anne-Baba Egitim Programlarinin Karsilastirilmasi

Üç P ve Inanilmaz Yillar Anne-baba Egitimi Programlari çocuklarin davranis problemlerinin ve anne-babalarin olumsuz anne-baba uygulamalarinin azaltilmasinda en çok kullanilan davranissal yaklasim temelli anne-baba egitim programlaridir. Çesitli çalismalarda da çocuklarin davranislarinin ve anne-babalarin otoriter tutumlarinin degistirilmesinde davranissal yaklasimli anne-baba egitimi programlarinin iliski temelli anne-baba egitimi programlarindan daha etkili ve basarili oldugu gösterilmistir. [28-30] Ancak bu çalismalarin aksine davranissal temelli anne-baba egitimi programlarinin belirtildigi kadar basarili olmadigini, programda kazanilan becerilerin uzun süreli olmadigini, programdan erken ayrilma oranlarinin yüksek oldugunu ve tedavi süresince anne-babalarin programa gerçekçi katiliminda sorunlar oldugunu belirten çalismalar da bulunmaktadir.[33-35]

Bu olumsuz sonuçlarin nedenleri üç grupta incelenmistir ve ayni zamanda bunlar anne-babalarin gruptan erken ayrilma nedenleri olarak da tanimlanmistir.

1. Sosyoekonomik Dezavantajlar: Egitim düzeyi ve gelir düzeyinin düsük olmasi, issizlik, annenin yasi, esnek olmayan çalisma saatleri, üç ve üçten fazla çocuga sahip olma, tek anne-baba olma, yetersiz meskenler, yasanilan bölge

2. Aile Disfonksiyonu: Annede depresyon, aile içi siddet, annede psikopatoloji, olumsuz yasam stresörleri, anne-babalarin çocuklarin davranislarinin algilanmasi ile ilgili bilissel faktörleri, evlilik uyusmazligi, madde kullanimi, sabika kaydinin olmasi, issizlik, aileden birini ölümü, anne-babalarin saglik durumunun kötü olmasi

3. Davranim Bozuklugunun Düzeyi: Problemli davranislarin siddeti ve yogunlugunu tanimlamaktadir. [33-35]

Fakat yapilan incelemede anne-babalarin kazandigi becerilerin izlem çalismalarinda da sürdürüldügü sonucu elde edilmistir. Bunun nedeni son yillarda yasam stresörleri ile tedavi süreci ve olumsuz tedavi sonuçlarina yönelik yapilan arastirma sonuçlarinin degerlendirilerek anne-baba egitimi programinin bu sonuçlara göre düzenlenmesi olarak belirtilebilir.

Uygulanmakta olan Üç P ve Inanilmaz Yillar Anne-baba Egitimi Programlari en iyi kanita dayali program olmasina karsin iki programin bazi farkliliklari ortaya çikmistir.

Üç P Anne-Baba Egitimi Programi'nda hedef yas grubu 0-16 yas iken, Inanilmaz Yillar Anne-Baba Egitimi Programi'nin hedef kitlesi 2-9 yas grubudur. Üç P Anne-Baba Egitimi Programi'nda bes temel program türü (Universal, Selective, Primary Care, Standart, Enhanced) ve degisen gereksinimler nedeniyle bu bes temel programdan gelistirilen alti program (Work-Place, Indigenous, Pathway, Teen, Stepping Stone, Lifesyle) ile toplam 11 program türü vardir. Inanilmaz Yillar Anne-baba Egitimi Programi'nda ise iki temel program türü (Basic, Advance) ve sonradan gelistirilen iki program (School Readiness Series Program, Supporting Your Child's Education Program) ile birlikte toplam dört program çesidi vardir. Ayrica Üç P Anne-baba Egitimi Programi'nda bireysel, grup, kendi kendine ögrenme, telefon araciligiyla destekleme (group- self directed- individual- telephone assisted) gibi farkli hizmet sunum türleri vardir. Inanilmaz Yillar Anne-baba Egitimi Programi'nda ise sadece grup olarak egitim yapilmaktadir. Daha genis yas araligina hitap etmesi, top lumun gereksinimlerine yönelik daha fazla sayida program türünü, farkli hizmet sunum türleriyle karsilamasi nedeniyle Üç P Anne-baba Egitimi Programi toplumun daha büyük bir kismina hizmet sunmaktadir.

Üç P Anne-baba Egitimi Programi'nda küçük grup uygulamalari, büyük grup olarak yapilan pozitif anne-baba uygulama seminerleri/ konferanslari, geribildirim, rol-play, prova yapma, model alma, video gösterimi egitim yöntemleri kullanilmaktadir. Inanilmaz Yillar Anne-baba Egitimi Programi'nda ise temel egitim yöntemi video gösterimidir. Bu yöntem anne-baba çocuk etkilesimini gelistirmede etkili bir araçtir. Fakat bu yöntemi degerlendirmek zordur, standardize edilemez, uyaranlar degisebilir, etkisiz olabilir. Ayrica her anne-babanin ögrenme stiline uygun olmayabilir. Ögrenme stiline uygun olmayan anne-babalar programa katilmak istemeyebilirler, programdan ayrilabilirler ya da programa aralikli olarak katilabilirler. Nitekim Üç P Anne- Baba Egitimi Programi'nda anne-babalarin programdan ayrilma oranlarini %5-%44, Inanilmaz Yillar Anne-Baba Egitimi Programi'na katilan annebabalarin arastirmadan ayrilma oranlarini %10-%50 arasinda degismektedir. Anne-babalarin ögrenme stillerinin önemini Knapp ve Deluty 1989 yilinda yaptiklari çalismada ortaya koymuslardir.[32] Çalismada sosyoekonomik düzeyi düsük ve orta düzeyde olan anne-babalara ayni anne-baba egitimi programinin videolu ve videosuz türleri uygulanmistir. Egitim sonrasi yapilan ölçümlerde video yönteminin sadece sosyo-ekonomik düzeyi düsük olan anne-babalarda etkili oldugu saptanmistir. Bu bulgu anne-babalarin sosyokültürel düzeylerinin ögrenme stillerini degerlendirmede önemli oldugunu ve egitim içeriginin zengin egitim yöntemleri ile desteklenmesinin geregini göstermistir.

Üç P Anne-Baba Egitimi Programi'nda sadece anne-baba egitimi uygulanirken Inanilmaz Yillar Anne-Baba Egitimi Programi'nda anne-baba egitimi ile birlikte ögretmen ve çocuk egitim programlari da uygulanmaktadir. Yapilan çalismalar anne-baba egitimi ile birlikte ögretmen ve çocuk egitim programlarini uygulayan gruplarla sadece anne-baba egitimi uygulayan gruplar arasinda çocuklarin problemli davranislari açisindan bir farklilik olmadigini göstermistir.[65,80,82,87,91] Çocuklarin problemli davranislarini daha çok anne-babalara göstermeleri ve ev ortamin okul ortamindan daha az yapilandirilmis olmasi bu sonucun nedeni olabilir. Bu sonuç program egiticilerine maliyet ve zaman açisindan degerli bir katki saglamaktadir.

Sonuç

Üç P ve Inanilmaz Yillar Anne-Baba Egitimi Programlari'nin aile ve toplumla isbirligi yapan, risk faktörlerini azaltan, koruyucu faktörleri destekleyen, multidisipliner yaklasima sahip, kanit standartlari yüksek, randomize kontrollü çalismalarin kullanildigi ve uzun süreli izlem sonuçlarin elde edildigi en iyi iki anne-baba egitimi programi oldugu görülmektedir.

Ülkemizde de çocugun gelisimi ve egitimi ile ilgili konularda ana babalari destekleyen programlar yeterli sayida olmamakla birlikte, var olan programlarda çogunlukla okul öncesi dönemdeki saglikli çocuklara özgüdür. Bu ne denle; davranim bozukluguna yönelik anne-baba egitimi programi olusturulmasi ve olusturulan programin yayginlastirilmasi, her kurumda uygulanabilir olmasi gerekmektedir.

References

Kaynaklar

1. Krol N., Morton J., De-Bruyn E. Theories of conduct disorder: a causal modelling analysis. J Child Psychol Psychiatry 2004; 45: 727-742.

2. Moffitt TE, Arseneault L, Jaffee SR, Kim-Cohen J, Koenen KC, Odgers CL et al. Research Review: DSM-V Conduct Disorder: Research Needs For An Evidence Based. J Child Psychol Psychiatry 2008; 49:3-33.

3. Webster-Stratton C., Hammond M. Conduct problems and level of social competence in head start children: Prevalence, pervasiveness, and associated risk factors. Clin Child Fam Psychol Rev 1998; 1:101-123.

4. Frick P. Developmental pathways to conduct disorder: Implications for serving youth who show severe aggressive and antisocial behavior. Psychol Sch 2004; 41: 823-831.

5. Nicholson JM, Phillips M, Whitton S, Halford WK, Sanders MR. Promoting healthy stepfamilies: Reasons for seeking help and perceived benefits from intervention. Fam Matters, 2008; 77: 48-56.

6. Mihalopoulos C, Sanders MR, Turner KMT., Murphy-Brennan M, Carter R. Does The Triple P - Positive Parenting Program provide value for money? Aust N Z J Psychiatry 2007; 41: 239-246.

7. Sanders MR, Woolley ML. The relationship between maternal self-efficacy and parenting practices: implications for parent training. Child Care Health Dev 2005; 31: 65-73.

8. Sanders MR, Markie-Dadds C, Rinaldis M, Firman D, Baig N. Using household survey data to inform policy decisions regarding the delivery of evidencebased parenting interventions. Child Care Health Dev 2007; 33: 768-783.

9. Webster-Stratton C. Comparison of abusive and nonabusive families with conduct-disordered children. Am J Orthopsychiatry 1985; 55: 59-69.

10. Webster-Stratton C, Reid JM, Hammond M. Preventing conduct problems, promoting social competence: A parent and teacher training partnership in head start. J Clin Child Adolesc Psychol 2001; 30:283-302.

11. Webster-Stratton C, Hammond M. Marital conflict management skills, parenting style, and early-onset conduct problems: Processes and pathways. J Clin Child Psychol 1999; 40: 917-927.

12. Mcfarland ML, Sanders MR. The effects of mothers' depression on the behavioral assessment of disruptive child behavior. Child Fam Behav Ther 2003; 25: 39-63.

13. Morawska A, Sanders MR. Concurrent predictors of dysfunctional parenting and parental confidence: implications for parenting interventions. Child Care Health Dev 2007; 33: 757-767.

14. Sanders MR, Markie-Dadds C, Rinaldis M, Firman D, Baig N. Using household survey data to inform policy decisions regarding the delivery of evidencebased parenting interventions. Child Care Health Dev 2007; 33: 768-783.

15. Ralph A, Toumbourou JW, Grigg M, Mulcahy R, Carr-Gregg M, Sanders MR. Early intervention to help parents manage behavioural and emotional problems in early adolescents: what parents want. Australian e-Journal for the Advancement of Mental Health 2003; 2: 1-12.

16. Bor W, Sanders MR. Correlates of self-reported coercive parenting of preschool-aged children at high risk for the development of conduct problems. Aust N Z J Psychiatry 2004; 38: 738-745.

17. Sanders MR, Ralph A, Thompson R, Sofronoff K, Gardiner P, Bidwell K, et al. Every Family: A Public Health Approach To Promoting Children's Wellbeing. Brief Report. The University of Queensland: Brisbane, Australia. 2005; www.pfsc.uq.edu.au, Erisim Tarihi: 12. 01. 2008.

18. Ronald JP, Jean ED. Prevention of Oppositional Defiant Disorder and Conduct disorder in Children and Adolescents. In Paula M. B., Thomas H. O, eds Handbook of Interventions that Work with Children and Adolescents: Prevention and Treatment. John Wiley & Sons Ltd. 2007; 475-488.

19. Herbert M. Conduct Disorders and Delinquency. In Developmental Problems of Childhood and Adolescence, John Wiley & Sons Ltd. 2008; 215-226.

20. National Of Institute For Health And Clinical Excellence. Parent- Training/Education Programmes in The Management Of Children With Conduct Disorders. NICE Technology Appraisal Guidance. 2007. Erisim Tarihi: www.nice.org.uk.

21. Clark SB, Rapkin K, Busen HN, Vasquez E. Nurse practitioners and parent education: a partnership for health. Clin Res 2001; 13: 310-316.

22. Petersson K, Petersson C, Kansson A. What is good parenteral education? Scand J Caring Sci 2004; 18: 82-89.

23. Sanders MR, Turner KMT, Markie-Dadds C. The development and dissemination of the triple p-positive parenting program: a multilevel, evidence-based system of parenting and family support. Prevention Science 2002; 3:173-189.

24. Sanders MR, Markie-Dadds C, Turner KMT. Theoretical, scientific and clinical foundations of the triple p - positive parenting program: a population approach to the promotion of parenting competence. Parenting Research and Practice Monograph 2003; 1: 1-21.

25. Turner KMT, Sanders MR. Dissemination of evidence-based parenting and family support strategies: learning from the triple p-positive parenting program system approach. Aggress Violent Behav 2006; 11: 176-193.

26. Morawska A, Sanders MR. A review of parental engagement in parenting interventions and strategies to promote it. Journal of Children's Services, 2006; 1: 29-40.

27. Pinsker M, Geoffroy K. A comprasion of parent effectiveness training and bahavior modification parent training. Fam Relat 1981; 1:61-68.

28. Dembo HM, Sweitzer M, Lauritzen P. An evaluation of group parent education: behavirol, pet, and adlerian programs. Rev Educ Res 1985; 55:155-200.

29. Money S. Parent training: A review of adlerian, parent effectiveness training and behavirol research. The Family Journal 1995; 3: 218-230.

30. Gross D, Grady J. Group-Based parent training for preventing mental health disorders in children. Ment Health Nurs 2002; 23:367-383.

31. Goddard WH, Myers-Walls AJ, Lee TR. Parenting: have we arrived? or do we continue the journey? Fam Consum Sci Res J 2004; 33: 57-474.

32. Knapp AP, Deluty HR. Relative effectiveness of two behavioral parent training programs. J Clin Child Psychol 1989; 18:314-322.

33. Day C, Davis H. Community child mental-health services: A framework for the development of parenting initiatives. J Clin Child Psychol Psychiatry 1999; 4:475-482.

34. Bayraktar F. Olumlu ergen gelisiminde ebeveyn/akran iliskilerinin önemi. Çocuk ve Gençlik Ruh Sagligi Dergisi 2007; 14:157-165.

35. Assemany EA. Negative treatment outcomes of behavioral parent training programs. Psychol Sch 2002; 39:209-217.

36. Child and Youth Mental Health Plan For British Columbia. February 2003. http://www.mcf.gov.bc.ca/mental_health/mh_publications/cymh_plan.htm Erisim Tarihi: 26.02.2009

37. Mullett J, Triple P. Community Implementation Report. Victoria, BC: Action Research Consulting. Report Prepared For The Vancouver Island Health Authority. 2007

38. Sanders MR, Turner KMT. Reflections on the challenges of effective dissemination of behavioural family intervention: our experience with the Triple P - positive parenting program. Child Adolesc Psychiatry Ment Health 2005; 10:158-169.

39. Sanders MR, Calam R, Durand M, Liversidge T, Carmont SA. Does self-directed and web-based support for parents enhance the effects of viewing a reality television series based on the triple-p positive parenting programme? J Child Psychol Psychiatry 2008; 49:924-932.

40. Sanders MR, Murphy-Brennan M, Mcauliffe C. the development, evaluation and dissemination of a training program for general practitioners in evidencebased parent consultation skills. Int J Ment Health Prom 2003; 5:13-20.

41. Sanders MR. The translation of an evidence-based parenting program into regular clinic services. Australian E-Journal for the Advancement of Mental Health, 2003; 2 (3): www.auseinet.com/journal/vol2iss3/sanderseditorial.pdf.

42. Morawska A, Stallman HM, Sanders MR, Ralph A. Self-directed behavioral family intervention: do therapists matter? Child Fam Behav Ther 2005; 27:51- 72.

43. Seng AC, Prinz RJ, Sanders MR. The role of training variables in effective dissemination of evidence-based parenting interventions. International Journal of Mental Health Promotion 2006; 8:19-27.

44. Sanders MR, Prinz R. Ethical and professional issues in the implementations of population-level parenting interventions. Public Health Approaches to Parenting 2008; 15:130-136.

45. Markie-Dadds C, Sanders MR. A controlled evaluation of an enhanced selfdirected behavioural family intervention for parents of children with conduct problems in rural and remote areas. Behav Change 2006; 23: 55-72.

46. Nowak C, Heinrichs N. A comprehensive meta-analysis of triple p-positive parenting program using hierarchical linear modeling: effectiveness and moderating variables. Clin Child Fam Psychol Rev 2008; 11:114-144.

47. Prinz RJ, Sanders MR. Adopting a population-level approach to parenting and family support. Clin Psychol Rev 2007; 27:739-749.

48. Graaf I, Speetjens P, Smit F, Wolff M, Tavecchio L. Effectiveness of the triple p positive parenting program on behavioural problems in children: Metaanalysis. Behav Modif 2008; 32:714-735.

49. Connell S, Sanders MR, Markie-Dadds C. Self-Directed behavioral family intervention for parents of oppositional children in rural and remote areas. Behav Modif 1997; 21:379-408.

50. Nicholson JM, Sanders MR. Randomized controlled trial of behavioral family intervention for the treatment of child behavior problems in stepfamilies. J Divorce & Remarriage 1999; 30:1-23.

51. Stallman HM, Ralph A. Reducing risk factors for adolescent behavioural and emotional problems: a pilot randomised controlled trial of a self-administered parenting intervention. Australian e-Journal For The Advancement of Mental Health 2007; 6(2):1-13.

52. Leung C, Sanders MR, Leung S, Mak R, Lau J. An outcome evaluation of the implementation of the triple p- positive parenting program in hong kong. Fam Process 2003; 42: 531-544

53. Halford K, Nicholson J, Sanders MR. Couple communication in stepfamilies. Fam Process 2007; 46:471-483.

54. Matsumoto Y, Sofronoff K, Sanders MR. The efficacy and acceptability of the triple p parenting program in a cross-cultural context: Results of an efficacy trial. Behav Change 2007; 24:205-218.

55. Mcfarland ML, Sanders MR. The effects of mothers' depression on the behavioral assessment of disruptive child behavior. Child Fam Behav Ther 2003; 25:39-63.

56. Calam R, Sanders MR, Miller C, Carmot SA. Can technology and the media help reduce dysfunctional parenting and increase engagement with preventative parenting interventions? Child Maltreat 2008; 13:347-361.

57. Turner KMT, Sanders MR. Help when it's needed first: a controlled evaluation of brief, preventive behavioral family intervention in a primary care setting. Behav Ther 2006; 37:131-142.

58. Markie-Dadds C, Sanders MR. Self-Directed Triple P (Positive Parenting Program) for mothers with children at-risk of developing conduct problems. Behav Cogn Psychother 2006; 34:259-275.

59. Morawska A, Sanders MR. Self-administered behavioral family intervention for parents of toddlers: effectiveness and dissemination. Behav Res Ther 2006; 34:259-275.

60. Martin AJ, Sanders MR. Balancing work and family: a controlled evaluation of the triple p- positive parenting program as a work-site intervention. Child Adolesc Psychiatry Ment Health 2003; 8:161-169.

61. Turner KMT, Sanders MR. Family intervention in indigenous communities: emergent issues in conducting outcome research. Australas Psychiatry, 2007; 15:39-43.

62. Turner KMT, Richards M, Sanders MR. Randomised clinical trial of a group parent education programme for australian indigenous families. J Paediatr Child Health 2007; 43:429-437.

63. Hutchings J, Bywater T, Daley D, Lane E. A pilot study of the webster-stratton incredible years therapeutic dinosaur school programme. Clinical Psychology Forum 2007; 170:21-24.

64. Webster-Stratton C, Reid JM. A School-Family Partnership: Addressing Multiple Risk Factors To Improve School Readiness and Prevent Conduct Problems in Young Children. Treatment Description, University of Washington. 2008.

65. Webster-Stratton C. From parent training to community building. Fam Soc, 1997; 78:156-171.

66. Reid MJ, Webster-Stratton C, Hammond M. Follow-up of children who received the incredible years intervention for oppositional-defiant disorder: Maintenance and prediction of 2-year outcome. Behav Ther 2003; 34:471-491.

67. Webster-Stratton C, Reid JM. Working With Families Who Are Involved In The Child Welfare System. Treatment Description, University of Washington. 2005

68. Jones K, Daley D, Hutchings J, Bywater T, Catrin Eames C. Efficacy of the incredible years basic parent training programme as an early intervention for children with conduct problems and ADHD. Child Care Health Dev 2007; 1:1-7.

69. Lees D, Ronan K. Engagement and effectiveness of parent management training (incredible years) for solo high-risk mothers: A multiple baseline evaluation. Behav Change 2008; 25:109-128.

70. Letarte M., Normandie S. Parent Training Program With ADHD: Who Benefits? Presented at Biennial meeting of the International Society for the Study of Behavioural Development, Wurzburg, 2008.

71. Webster-Stratton C. Videotape modeling: A method of parent education. J Clin Child Psychol 1981; 10:93-98.

72. Webster-Stratton C. Early Intervention with Videotape Modeling: Programs For Families of Children With Oppositional Defiant Disorder Or Conduct Disorder. University of Washington. Chapter In M. J. Guralnick (Ed.) The Effectiveness of Early Intervention: Second Generation Research. 1996; 429-454. Baltimore, MD. Paul Brookes.

73. Spitzer A, Webster-Stratton C, Hollinsworth T. Coping with conduct-problem children: parents gaining knowledge and control. J Clin Child Psychol 1991; 20: 413-427.

74. Webster-Stratton C. Annotation: Strategies for working with families of conduct- disordered children. J Child Psychol Psychiatry 1991; 32:1047-1062.

75. Webster-Stratton C. Quality Training, Supervision, Ongoing Monitoring, And Agency Support: Key Ingredients To Implementing The Incredible Years Programs With Fidelity. Treatment Description, University of Washington, 2004.

76. Patterson J, Barlow J, Mockford C, Klimes I, Pyper C, Stewart-Brown S. Improving mental health through parenting programmes: block randomised controlled trial. Arch Dis Child 2002; 87:472-477.

77. Kim E, Cain K, Webster-Stratton C. The preliminary effect of a parenting program for Korean American mothers: A randomized controlled experimental study. Int J Nurs Stud 2008; 45: 1261-1273.

78. Webster-Stratton C. Advancing videotape parent training: a comparison study. J Consult Clin Psychol 1994; 62:583-593.

79. Drugli MB, Larsson B. Children aged 4-8 years treated with parent training and child therapy because of conduct problems: generalisation effects to day-care and school settings. Child Adolesc Psychiatry Ment Health 2006; 15:392-399.

80. Gross D, Fogg L, Webster-Stratton C, Garvey C, Julion W, Grady JÂ. Parent training of toddlers in day care in low-income urban communities. J Consult Clin Psychol 2003; 71:261-278.

81. Hutchings J, Bywater T, Daley D. A pragmatic randomised controlled trial of a parenting intervention in sure start services for pre-school children at risk of developing conduct disorder: how and why did it work? Journal of Children's Services 2007; 2:4-14.

82. Larsson B, Fossum S, Clifford G, Drugli MB, Handegård BH, Mørch WT. Treatment of oppositional defiant and conduct problems in young Norwegian children: results of a randomized controlled trial. Eur Child Adolesc Psychiatry 2008; 18:42-52.

83. Taylor TK, Schmidt F, Pepler D, Hodgins H. A comparison of eclectic treatment with webster-stratton's parents and children series in a children's mental health center: a randomized controlled trial. Behav Ther 1998; 29:221-240.

84. Gardner F, Burton J, Klimes I. Randomised controlled trial of a parenting intervention in the voluntary sector for reducing child conduct problems: outcomes and mechanims of change. J Clin Child Psychol Psychiatry 2006; 47:1123-1132.

85. Webster-Stratton C. The Incredible Years Parents, Teachers, And Children Training Series: Residential Treatment for Children and Youth 2001; 18:31-46.

86. Webster-Stratton C. Aggression In Young Children Services Proven To Be Effective In Reducing Aggression. University of Washington. Encyclopedia On Early Childhood Development. 2005

87. Connolly L, Sharry J, Fitzpatrick C. Evaluation of a group treatment programme for parents of children with behavioural disorder. Child Psychol Psychiatry Rev 2001; 6:159-165.

88. Reid MJ, Webster-Stratton C, Beauchaine TP. Parent training in head start: a comparison of program response among african american, asian american, caucasian, and hispanic mothers. Prevention Science 2001; 2:209-227.

89. Barrera M Jr., Biglan A, Taylor T, Barbara K, Gunn B, Smolkowski K et al. Early elementary school intervention to reduce conduct problems: a randomized trial with hispanic and non-hispanic children. Prevention Science 2002; 3:83- 94.

90. Hamilton M, Litterick-Biggs A. The Incredible Years parent training programme in tauranga, new zealand: a research summary. 2007 http://www.incredibleyears.com. Erisim Tarihi: 2.01.2009

91. Webster-Stratton C, Reid JM, Hammond M. Treating children with early-onset conduct problems: intervention outcomes for parent, child and teacher training. J Clin Child Adolesc Psychol 2004; 33:105-124.