1921 Londra Baris Konferansi'nda Yunan Heyeti ve Tezleri

Abstract

Peace conferences that are organized to end wars usually focus on plans and principles of the great powers. The London Peace Conference in 1921 was built on the Peace Treaty of Sevres that made its mark in 1920. The London Peace Conference was commenced by the participation of Turkey, Greece, England, France, Italy and Japan on the 21st of February 1921. In this conference, where the main case was the Treaty of Sevres, Greece aimed to sustain the support of England within frame of the famous Eastern Question. In return, Turkey expressed the principles of the National Pact. The expectation of Greece regarding the status of Izmir and Thrace in the context of Sevres was supported by England and the conference turned into a war commission rather than a peace conference. The conference, in which France and Italy specified changes about their political standing, was also important for crystallizing the disagreements between the Allied Powers. This paper aims to shed light on the changing policies of Greece on Anatolian Campaign after the defeat at the First Inonu Battle and her relation with Allies in 1921. [PUBLICATION ABSTRACT]

Headnote

TAGMAT, Çagla D., 1921 Londra Ban? Konferansi'nda Yunan Heyeti ve Tezleri, CTAD, Yil 9, Sayi 18 (Güz 2013), s. 29-54.

Genellikle sava?lan sona erdirmek amaciyla toplanan ban? konferanslan güçlü devletler tarafindan belirlenen ilkeler ve planlar üzerine odaklanir. 1921 Londra Ban? Konferansi da 1920 yilina damgasim vuran Sevr Ban? Antla?masi üzerine in?a edilmi? bir konferanstir.

Türkiye, Yunanistan, Fransa, ítalya ve Japonya'mn katildigi, Ingiltere'nin agirligim hissettirdigi ve Sevr Antla?masi'nm gündemde oldugu Londra Konferansi, 21 $ubat 1921 tarihinde toplanmi? ve hararetli görü?melere sahne olmu?tur. Bu konferansta Yunan heyeti Dogu Sorunu konusunda Sevr esaslanna dayanarak ortaya koydugu tezleriyle ingiltere'nin destegini muhafaza etmeyi amaçlami?, Türk heyeti de Misak-i Milli esaslarim ortaya koymu?tur. Fransa ve Îtalya'nm, politik duru?lanndaki degi?ikliklerini belirttikleri konferans, itilaf Devletleri arasindaki ayn?mayi su yüzüne çikarmasi açisindan da önem ta?imaktadir.

Yunanistan'in îzmir ve Trakya'mn statüsü konusundaki beklentisini Sevr esaslan çerçevesinde masaya yatirmasi îngiltere tarafindan desteklenmi? ve konferans ingiltere'nin destekledigi Yunan tezleri ile ban? konferansindan çok, sava? komisyonu niteligine bürünmü?tür.

Bu çali?ma, Yunanistan'in Birinci inönü Sava?i'nda ya?adigi yenilginin ardindan, Anadolu Harekâti'na yönelik planlanna ne ?ekilde yön verdigini ve 1921 yilinda îtilaf Devletleri ile ili?kisinin nasil bir boyut kazandigini ortaya koymayi amaçlamaktadir.

Anahtar Kelimeler. 1921 Londra Ban? Konferansi, Milli Mücadele, Sevr Ban? Antla?masi, Türk-Yunan, Yunan heyeti.

TAGMAT, Çagla D., The Greek Delegation and Its Ideas at the London Peace Conference of 1921, CTAD, Year 9, Issue 18, (Fall 2013), p. 29-54.

Peace conferences that are organized to end wars usually focus on plans and principles of the great powers. The London Peace Conference in 1921 was built on the Peace Treaty of Sevres that made its mark in 1920. The London Peace Conference was commenced by the participation of Turkey, Greece, England, France, Italy and Japan on the 21st of February 1921. In this conference, where the main case was the Treaty of Sevres, Greece aimed to sustain the support of England within frame of the famous Eastern Question. In return, Turkey expressed the principles of the National Pact. The expectation of Greece regarding the status of Izmir and Thrace in the context of Sevres was supported by England and the conference turned into a war commission rather than a peace conference. The conference, in which France and Italy specified changes about their political standing, was also important for crystallizing the disagreements between the Allied Powers. This paper aims to shed light on the changing policies of Greece on Anatolian Campaign after the defeat at the First Inonu Battle and her relation with Allies in 1921.

Keywords: 1921 London Peace Conference, Greek Deputation, National Struggle, Sevres Peace Treaty, Turco- Greek.

Giri§

Birind Dünya Sava§i, nedenleri ve sonuçlanyla dünyanin siyasi, sosyal ve ekonomik düzeninde önemli degfêimlere yol açmi§, birçok merkezi imparatorluk yikdirken, hem sömürge paylaçimi hem de kita Avrupasi'ndaki simrlar açisindan yeni bir dünya haritasi ortaya çikmi§tir. Osmanli Devled penceresinden bakddigtnda 1918 yilinda imzalanan Mondros Mütarekesi, ilk bakçta her ne kadar silahli çaü§ma dönemini sona erdiren bir ateçkes görünümünde olsa da, Anadoluda balayan içgaller nedeniyle Türk dirent hareketinin bvdcimlanmasina yol açan bir gdi§me olarak görülmü§tür. Bu mütareke geregi Osmank topraklan; Ingiltere, Fransa ve îtalya tarafindan i§gal edilmi§se de,1 1919 yilinin Mayis ayinda Yunanistan da bu hisseden kendine dü§en payi alrnak için Batdi devlederin planlanna ortak olmu§tur. Yunanistan'in ízmir'i içgal ederek mevcut durumdan fayda sagjamaya çali§masi, ba§ta Baü Anadohi olrnak üzere bütün Anadolu'ya sirayet eden bir dirent ruhunun ve anlayi§inin geli§mesinde dogrudan roi oynamiçtir.

1919 yilinda Mustafa Kemal Pa^a'nm Samsun'a çikarak Anadob'ya geçmesi, direniçin ubsal düzeyde örgüdenmesi açisindan bir ba^langia i§aret etmi§ ve Tüik halkinin da desteñí alan Mustab Kemal Pa§a bu yeni dönemin lideri olarak belirmi§tir. 1920 yilinda ístanbul'un itilaf devletlerbce resmen i§gal edilmesi ve Meclis-i Mebusan'in tatil edilmesi ise Ankara'da bir meclis açrna düçüncesirdn hizla hayata geçmesini saglamiç, Mustab Kemal Pa§a'nm 19 Mart 1920'de Heyet-i Temsiliye Ba§kam olarak yayinladigi genelge dogrultusunda seçimler yapilmçtir.2 Seçimler sonunda 23 Nisan 1920'de Büyük Millet Meclisi açilmi§ ve bu Meclisin hazirladigi 1921 Anayasasi ile Meclis yasalligini ortaya koymu§tur.

Agdikli olarak Baü Anadob'da gerçekle§en savaçlarla §ekillenen Türk Milli Mücadele dönemi, sahne geñsinde Ingiltere, Fransa ve îtalya'nin hazirladiklan plan, öneri ve anda§ma taslaklanna karçi verilmi§ diplomatik bir mücadele süredni de kapsamaktadir. Ba§ka bir deyiçle Milli Mücadele döneminin diplomasi boyutu da en az iç politik geli§meler kadar önemli ve araçonlmaya degerdir. Bu baglamda özellikle 1920 yilinda yaparan iç ve dç geli§meler birbiriyle baglantdi olarak 1921 yili için bir ait yapi hazirlami§tir. îtilaf Devletlerinb yani Müttefiklerin asil hedefi Ankara Hükümetine Sevr Ban§ Andaçmasi'm kabul ettirmek iken, bu hedefe ula§mak için kullandiklan öncelikli yol, savait Yunan ordusu vasitasiyla kazanmaya çali§mak olmuçtur. Daha açik bir deyi^le îtilaf Devlederi, Sevr'i Tüik tarafina kabul ettirmek için Yunan ordusunun ba^ansina güvenmiçtir. Böylesi bir tabloda Ingiltere, Yunanistan'in ba§ destekçisi konumunu muhafaza ederken, 1921 yilinin Ocak ayinda gerçekleçen Yunan saldinsi karçisinda direnen Tüik kuwederi önemli bir a§ama kaydetmi§ ve Yunanlann3 taarruz hatüna çeblmelerini sagjamçtir.4 îsmet Pa§a komutasindab Türk kuvvederirdn Batdilar açisindan beklenmedik olarak nitelendirilebilecek bu baçansi, hem Yunan liderlerde hem de îtilaf Devlederinde tedirginlik yaratmi§ ve Sevr'i Ankara'ya kabul ettirme yobnda diplomasi seçeneginin ônünü açmiçtir.

Türk kuvvederinin özellikle i§gald güçlere karçi eide etdgi ba^anlardan dolayi, îtalya ve Fransa'nm Türk Milli Mücadelesine bab§ açdanndab olumlu degiyim, Ankara Hükümetinb uluslararasi gôrü§melere katdmasinm yolunu açarken, îtilaf Devleri de Yakin Dogu'da banp saglamak amaciyla Sevr Andaçmasi'm gprü§mek üzere harekete geçmiçlerdir.

Londra Konferansi'na Giden Süreçte Yunanistan

Londra Konferansi'na giden süreçte, Anadob'dab TürkYunan çaü§masinm seyri kadar, Yunanistan'dab iç siyasi dengeler de etidli olmu§tur. Bu siyasi dengeleri iyi anlayabilmek için Yunanistan'da 1920 yilinda yapilan seçimlerin sonuçlanmn saglikli bir §eblde analiz edilmesi gereklidir.

1920 yilinin Kasim ayinda yapilan seçimler, 1919 yilinin Mayisinda balayan Anadolu Harekâü konusunda Yunan halkinin gôrü§lerini yansitmasi açisindan önemli bir dônemeç olmuçtur. Bu seçimler sonucunda Yunan halb Megali idea5 politikasini reddederek yillardir savagiyor olmanin yorgunlugunu oyknna yansttmiç ve siyasi lidedere bir mesaj vermiß tir. Seçimler sonrasinda kurulan Krai yanlisi Dimitrios Rallis Hükümeti, Yunan halkinm vermiß oldugu mesaji iyi anlayamamiç ve Baü Anadob'nun i§galbe devam etmek konusunda fikir degi§tirme cesaretini bulamami§ olacak b, Küçük Asya Harekâtina devam etme karan almifor. Ayni dönem, Ankara Hükümetinin düzenli orduyu kurarak i§gald güçlere karçi daha organize bir §eblde mücadele etme karanm almasi ve bu karan uygulamasi açisindan da önemlidir. Gerçekten de Yunanistan'da biraz da beklenmedik §eblde Krai yanlisi bir hükümetin kurulmasi6 istikran saglamak bir tarafe, ülkedeb kaotik ortami daha da hissedilir hale getirmiçtir. Tütidye ve Yunanistan ile ilgili olarak 1920 yili sonlanna dönük kar§ila§tirmali bir analiz yapilacak olursa, Yunanistan'in gün geçtikçe siyasi ve ekonomik açidan bir belirsizüge dogru gittigi, Türkiye'nin ise Anadob hareketinb aldigi kararlarla plank ve programli bir diren^e yöneldigi görülmektedir.

Yabizca 1920 seçimlerbden 1921 yili sonuna kadar geçen dönemde Yunanistan'da üç fetidi hükümetin görev yapügi dü§ünübrse, ülkedeb istibarsizük ve huzursuzlukla Anadob'dab baçansizlik arasinda dddi bag oldugu ortaya çikacaktir. Öyle b 1921 yilinin hemen ba^indab Birind inönü Sava§i sirasinda Yunan Hükümetinb blinda Dimitrios Rallis varken, Londra Konferansi'nm hemen öncesbde gerçebeçen bir hükümet degi§ikügi sonucunda Nikolaos Kalogeropoulos Ba§bakan olarak göreve ba§lami§tir. Rallis'b istifesinda iç poütikadab bir gdi§meden çok Anadob Harekaüyk ilgili di§ poütik bir geli§menb beMeyid olmasi ilgbçtir. Rallis'b Londra Konferansi'nda Yunanistan'i kendisinb temsil edecegini açiklamasi ve Eleftherios Venizdos'un görü§lerinb etbsi altinda kalmasi istifesinda büyük roi oynamiçtir.7 RaUis'b Venizelos ile oían üi§bleri Yunanistan'da ele§tirilmi§tir. Bununla birlikte Rallis'b Londra Konferansi'na gitmek istememesi ve Sevr8'b revize edilmesi konusunda pasif kalmasinm da istifesinda etidli oldugunu beürten görü§ler bulunmaktadir.9 Bundan da anlaçilacagi gibi Londra Konferansi öyie ya da böyie daha baçlamadan Yunan iç siyasetindeki dengeler üzerinde etkili olmuçtur.10

Türkiye ile Yunanistan için dönemsellik içeren parale! bir inceleme yapilacak olursa, 1921 yili ba§lannm her iki ülke için, geleceklerinin belidenmesi açisindan önemli siyasi ve askeri geliçmelere sahne oldugu görüKir. 1920 yilimn Temmuz ayindan itibaren Sovyetier ile TBMM Hükümeti temsilcileri arasmda görü§melerin ba§lamasi,11 Ankara Hükümetinin elini güçlendirmi§ ve Batili devletierle diplomatik iliçkilere yônelmesini kolaylaçtirmiçtir.12 Birind inönü Sava§l'nm Tütiderin lehine sonuçlanmasinm ardmdan BatiMar bo§ durmami§ ve Ingiliz Hükümeti Dtgu Sonmlram görü§ülmesi ve Sevr Ban§ Antia§masi'nda bazi degi§ikliklerin yapilmasi amaayla Ba§bakan ve Di§i§leri Bakamni 20 Ocak 1921'de Paris'e gôndermiçtir. Bundan bir gün sonra Fransa Ba§bakam Aristide Briand, îtalya Di§i§leri Bakam Kont Sforza, Ingiltere Ba§bakam David Iioyd George ve Ingiltere Di§i§leri Bakam Lord Curzon arasmda Paris'te gerçekleçen görü§mede Briand, Sevr Antlaçmasi'nda bazi degi§ikliklerin yapilmasi gerektigjni savunurken, Kont Sforza îtalya'nm bir uzla§madan yana oldugu vurgusunu yapmi§tir.13 Böylelikle italya ve Fransa'mn, Sevr Antla§masi ve dogal olarak Anadob'daki ulusal hareketie ilgili politik duru§lanndab degi§im belirgb hale gelmiçtir.

Ingiltere, Fransa ve italya siyasi liderlerinb yapmi§ oldugu toplanudan çikan sonuç, Sevr Antia§masi'nin revize edilmesi için bir konferans düzenlenmesi yönünde olmuçtur. Batüi devlet Hederinin bu toplantisi sonrasinda istanbul'dab Müttefik Yüksek Komiserleri Londra Konferansi'na ili§ldn Sadrazam Tevfik Pacaya, Londra'da düzenlenecek olan konferans için 26 Ocakta bir davet göndermi§tir.

Konferansa yapilan davetin îstanbul Hükümeti tarafindan kabul edilmesinden hemen soma gönderilecek heyet üzerinde çali§malar ba§lami§tir. îstanbul Hükümeti Sadrazami Tevfik Pa§a, Osmanli heyetinde, Ankara Hükümetinin de temsili için Mustab Kemal Pa§a ile ternasa geçerek kendisinden, tümüyle yetkili bir heyet göndermesini istemiçtir.14 Ancak TBMM Hükümeti tarafindan Haridye Vekâleti Vekili Bekir Sami Bey ba§kanliginda Osmanli heyetinden bagimsiz bir kurul olu§turulmu§ ve kurul, resmen çaginldigi takdirde konferansa katdmak üzere Antalya yoluyla Roma'ya geçmi§tir.15 Resmi bir çagn alindigi takdirde Londra'ya hareket etme konusunda zaman kazanmak amaayla Roma'ya giden Bekir Sami Be/in, italya Dielen Bakam Kont Sforza ile gerçekleçtudigi görü§meler dikkat çebddir. Görü§melerde Kont Sforza, Müttefiklerin konferansta Izmir ve Trakya için bir soru§turma komisyonu kurulmasim önereceklerini Bekir Sami Be/e gizlice bildirmi§ ve Türklerin bu öneriye kar§i çikmamalarini, soru§turmamn yansiz bir çekilde gerçekle§mesi ko^uluyla bunu kabullenmelerini istemi§tir.16 Bu durum konferansin hangi eksende yogunla^acagim ortaya koymasi açisindan önemli bir noktadir. Biraz daha özele inildigbde Mustab Kemal Pa§a'mn Londra Konferansi konusunda umutsuz oldugunu ve hatta Ingiltere'ye çüpheyle bakdgim söylemek mümkündür. Özellikle Aga Han'in da konferansa katdacak olmasi Mustab Kemal Pagada Ingiltere'mn bir oyun hazirkgi içdnde olabilecegi §üphelerini artirmi§tir.17 Ankara Hükümeti tarafindan görevlendirilen Bekir Sami Bey ba§kanligindab heyet îtalya'da iken Kont Sforza'dan konferansa resmen çaginldiklan bilgisini aldiktan soma Londra'ya hareket etmi§tir.18

Yunanistan'in konferansa davet edilmesi de Fransa araaligtyla gerçekle§mi§tir. Fransa, Yunanistan'a Londra Konferansi'nm toplanacagina dair göndermi§ oldugu nota ile konferansin toplanma amacini açiklarken, îstanbul ve Ankara Hükümederinin de konferansa katdacagi bilgisini Yunanlara iletmi§tir. Yunanistan Hükümetinin Londra Konferansi'na davet edilmesi Yunanlarda, Kral Konstantinos rejimimn Müttefiklerce tanmdigi §eklinde bir izlenim yaratmç ve konferans daveti Müttefikler tarafindan diçlanmamak ve Yunan tezlerini savunmak düçüncesiyle kabul edilmçtir.19 Davetin gerçekleçtigi dönemde ikddarda bulunan Rallis Hükümeti, konferans programma bagji kalinacagmi ve Anadoludaki sorunun Sevr Antkçmast esaslanna dayali bir çekilde çôzülecegine olan inancim belirterek davete olumlu cevap vermiçtir.20

Bununla birlikte Yunanistan'da konferansa gidecek heyetin belirlenme sürecinin sancili geçtigini sôyiemek mümkündür. Ozelükle Ba§bakan Rallis ve Savunma Bakam Gounaris arasmda konferansta Yunanistan'i temsil etme konusunda bir anla§mazlik ya§anmt§tir. Konu hakkmda Pinelopi Delta21 "bir hükmiet krif tehhfasimî' varligmdan sôz ederken,22 daha ônceden Londra Konferansi'nda Yunanistan'i kendisinin temsil edecegi yônünde açiklama yapan Rallis, 5 $ubat 1921 tarihinde is tifa etmi§ ve yerme Kalogeropoulos Hükümeti kurulmuçtur.23

Rallis'in baçbakanliktan aynlmasi, konferansta Yunanistan'i temsil etme konusunda, yeni hükümette Ba§bakan Yaitiimaligi görevini üstlenen Gounaris'e bekledigi firsatt hemen vermemi§tir. Ingiliz ve Fransiz kamuoyunda Gounaris'in "Müttefik karytT oldugunu ima eden yayinlann yapilmasi,24 Yunan siyasi çevrelerine, Gounaris'in konferansa katdmasi halinde Yunanistan'm tüm çikarlannm zedelenecegi ve pazarlik durumunun zayiflayacagi tedirginijgini Hssettirrniçtir.25 Bu baglamda Yunan siyasi çevresinin Gounaris'e kar§i ihtiyatli bir tavtr takmdigini sôyiemek mümkündür.

Yunanlann konferansa katdacaklanru belirttikleri yaztda, konferans programy "Tüm Müttefikkroe kaleme ahnan Sevr Antlapmasimn Dogu'da saptaàgi stotükonun oldugu gjbi kûrunmasi ilfasiyle bagdagtigpia inandzklan konferans program... " olarak nitelendirilmigtir. 26 Bu ifade Yunanlann konferans tan beklentilerini açikça ortaya koymasi açtsmdan ônemli olmakla birlikte, aynt zamanda konferansta nasil bir tavtr taktntlacagmm da ipuçlanm vermesi açtsmdan dikkat çekicidir. Zaten Londra Konferanst'nda Yunan heyetinin izledigi temel politika, Küçük Asya harekâttna destegin devam ettirilmesi ile Tiirklerin maglup edilecegi konusundaki kararliligin vurgulanmasi ve Müttefiklerin de buna ikna edilmesi iizerine in§a edilecektir.27

Öte yandan Yunanistan'in, konferans davetine olumlu cevap vermesi, ilk andan itibaren Yunan iç politikasinda hareketklik ya§anmasina neden olmuçtur. Yeni Ba§bakan Nikolaos Kalogeropoulos Meclis'te Yunan tezini Sevr Anda§masi'na dayanarak savunacagi konusunda güvence vermiß ve güvenoyu alarak28 konferansa gidecek Yunan heyetinin ba§kanligi görevini üsdenmi§tir. Konferansta Yunan heyett ba§kam sifatmi alan Kalogeropoulos çali§malanna hiz vermiß tir. Bu arada Yunan siyasetinin diger önemli bir isrni dan ve yeni hükümette Ba§bakan Yardimasi ve Meclis Ba§kam sifatmi alan Gounaris de bo§ durmami§ ve Miittefik temsildlede gôrüçmeler yapmiçür. Atina'daki Ingiliz elçisi Granville'in 27 Ocakta Curzon'a bildirdigine göre, Granville yeni Yunanistan hükümetinde Yunan padamentosu ba§kam ve ba§bakan yardimdigi görevini üsdenmi§ dan Gounaris'i ziyaret ederek Londra Konferansi'm görü§mü§tür. Gounaris Yunan yönetiminin bu davett kabul etttgini aktarmi§ ve konferansta Yunanistan'i Ba§bakan Kalogeropoulos ve kendisinin temsil edeceklerini sôylemiçtir.29 Granville'in Lord Curzon'a çekdgi telgrafta, Yunan heyetinin konferans davetini kabul ettigi belirtilirken, Ankara Hükümetinin de konferansa davet edflmi§ olmasimn Yunanistan Ba§bakamni oldukça sinidendirdigi aktanlmi§tir.30

Yunanistan'da gündem kisa bir sûre konferansta Yunanistan'i kirnin temsil edecegine odaklanmi§, bu sorunun çôzümlenmesiyle Yunanistan ve Müttefikler arasindaki temaslara hiz verilmi§tir. Konferansla ilgili olarak yapilan çali§malar hükümet çevreleriyle sinidi kalmami§ttr. Yunan hükümett görevlileri diçmda Yunanistan eski Ba§bakam Heftherios Venizelos da giri^imlerini yogunla§tirmi§tir. Öyle ki, Londra Konferansi öncesinde ve sirasinda Venizelos'un çok akdf bir Yunan diplomat! gibi çali§Ogini söylemek mümkündür.31 Londra'ya giderek 29 Ocakta Ingiltere Ba§bakam Lloyd George ile görü§en Venizelos, Ingiliz devlet adammdan Yunanistan'a yardimi sürdüreceklerine dair teminat almayi ihmal etmemi§tir. Venizelos her ne kadar ba§bakan unvamni 1920 Kasiminda kaybetmif olsa da, etkinligini tümüyle yitirmemi§ ve Yunan di§ politikasina uzaktan müdahaleyi sürdürmüçtür. IJoyd George, Venizelos'a Krai Konstantinos'un Yunanistan'a döndügünden bed Ingiliz kamuoyunun Yunanistan'a baluyinm degiçtigi vurgusunu yaparken, Venizelos'tan arka planda kalarak da olsa konferansla dan ilgisinin devam etmesini özellikle istemiçtir.32 Iioyd George'un bu istegi onun aslinda Krala Kalogeropoulos Hükümetine tam anlamtyla itimat etmedigi §eklinde bir düçünceyi akdlara getirmesi açisindan ônemlidir. Venizelos'un, Ingiliz Dialed Bakanljgi yetkilisi Harold Nicolson'dan, Ingilizledn Türkleri zor durumda birakacak öneriler hazirkdigini ögrenmesi, Londra Konferansi'm Ingilizler ve Yunanlar tarafindan Mustafa Kemal Pa§a ve Anadohi Hareketine karçi kurulmu§ bir tuzak olarak görmesine neden olmu§ ve kendi deyimiyle rahatlamasina yol açmi§tir.33 Buna ek olarak Londra'daki faaliyededni Ingiliz ve Fransiz basimna verdigi demeçlede sürdürmü§ ve konferansin Yunanistan aleyhinde bir karar almamasi gerektigini belirterek kamuoyunu etkilemeye çali§mi§tir.34 Böylelikle Venizelos, Sevr'in degi§tirilmesi ya da yok olmasi tehlikesine kar§i ônlemler almi§ ve baçktôgt asked harekâü nihayete erdirmek için sahne gerisinden müdahalelerini sürdürmüçtür.

Venizelos'un Iioyd George ile gerçekleçtirdigi bu görü§me göreli olarak etkili olmuçtur denilebilir. Öyle ki konferans resmen ba^lamadan once Müttefiklerin kendi aralannda yaptigi bir gôrü§mede Iioyd George, Kral Konstantinos'un Yunanistan'a dönü§ünden dolayi Yunanlann di§lanmamasi gerekdgi ve Müttefik politikalannin Yunan hükümederinden ziyade Yunan halki üzerine in§a edildigi vurgusunu yapmiçttr. Türkiye'de Mustafa Kemal Paça'yi, Yunanistan'da ise Kral Konstantinos'u, Ingiltere tarafindan onaylanmayan lideder olarak gören ve bu nedenle de bu iki lideri problem olarak niteleyen IJoyd George, yine de Yunanlann Tütklere terrih edilmesi gerektigini ifade etmiçtir.35

Öte yandan konferansin yakk§Ogt günlerde hem Yunanlar hem de Türkler tezlerini sagjam temellere oturtmaya çah§mi§lar ve kararli bir görüntü vermeye özen göstermi^lerdir. Türk ve Yunan tezleri hakkmdaki önemli tespiderden bid de, her iki tarafin da kendi isteklednde direnmi§ olmasidir. Yunanlar, kendi görü§lerinde yani Sevr statükosunun degi§tirilmemesi konusunda israr ederken, eger antla§mada bir degiçiklik yapilacaksa, bu degiçikligin istanbul'un Tüdderden alinarak kendiledne verilmesini olanakk küacak36 yönde olmasi gerektigini öne sürmüçlerdir. Buna karçin Kemalisder de i§gal altinda bulunan topraklann geri verilmesi, bir ba§ka deyi^le Misaks Milli'nin kabul edilmesi konusundaki israrlanni sürdürmüçlerdir.37

Konferansa çok az bir sûre kala, 17 Çubatta, Yunanistan heyeti Londra'ya ula§mi§tir.38 Konferanstan iki gün önce Yunanistan heyeti Ba§kam Kalogeropoulos ve Ingiltere Ba§bakam Iioyd George arasinda gerçekleçen görü§mede Lloyd George, Yunan devlet adamindan konferansta Yunan tezlerini daha etkin biçimde savunmasina yardim edebilmesi için önemli noktalan kendisine açiklamasini istemiçtir.39 Bu baglamda konferans ba^lamadan önce Kalogpropoulos ve Loyd Geotge arasinda ikili görü§melerin gerçekleçmesi, konferans esnasinda Yunanlar ve Ingilizier arasindaki fikir birligini saglama çabalanm göstermesi açisindan önemlidir. Venizelos-Loyd George ve Kalogeropoulos-Loyd George görü§meleri arasinda ufak bir kiyaslama yapildiginda, Sevr'in deg^tirilmemesi konusunda Yunanistan Ba§bakam Kalogeropoulos'un daha da ileri gitdgini, tavizkar davranmadigini ve kararli oldugunu söylemek mümkündür. 18 $ubat tarihinde gerçekle§en Loyd GeorgeKalogeropoulos görü§mesinde, Loyd George ízmir'e özerklik verilmesi konusunda Yunan heyetini ikna edici bir konu§ma yapmif ve konferansin bu konuda baçansizlikla sonuçlanmasi halinde, sorumlulugu Türk tarafina yikarak, vanlan sonucun Türk heyetinin uzla§maz tutumundan kaynaklandigi gerekçesinin alt yapisim hazirlami§tir.40

Bu ikili görü§mede Loyd George'un, Türklerin olasi bir saldinsinda, Yunanistan'in savunma konusunda yeterli olup olmadigi somsuna Kalogeropoulos, Mustafa Kemal Pa§a ve kuwederini Müttefiklerce verilecek ufak bir yetkiyle dagitdabilecegi cevabim vermi§ ve Kemalist kuwederin dagilmasiyla Yunanlann Izmir'den üç koldan ilerlemeye devam edecegini söylemi§tir. Loyd George ise açiklayacagi plaruni Kalogeropoulos'a sunmadan önce buna cevap vermek için acele etmemesi gerekdgini belirtmi§ ve ban§ için belki de en uygun çôzümün ízmir'e Hiristiyan bir vali yönetiminde özerklik verilmesi oldugunu ifade etmi§tir.41 "lymir SistemP olarak adlandinlan bu fikrin daha önceki Dogu Rumeli ömeginden harekede uyarlanabilecegini belirten Loyd Geotge, ancak Müttefiklerin çagnsi ya da bir Türk istilasi oldugu takdirde Yunanlann Türklere müdahale edebileceginin alttni çizmi§tir. Bu teklife yönelik Kalogeropoulos, hükümetine dantymasi gerekdgini ifade ederken, Izmir'in Yunan idaresine baglanma konusunda büyük a§ama kaydetdgini, Türkler tarafindan Izmir'den gönderilen Yunanlann geri dönmeye ba^ladigint, izmir'in de ardk Yunanistan'daki geli§imi kabul etdgini belirtmi§tir. Buna ek olarak Yunanlann ya§ayacagi olasi bir geri çekilme durumunda mücadele edilecegi vurgusunu yapan Yunanistan Ba§bakam, geri çekilmenin bir kere ba^lamasi halinde Izmir'in bir daha Yunanistan'a baglanmasinin çok zor olacagini sözlerine eklemi§tir. Dolayisiyla olasi bir Yunan gçri çekdçinin Izmir'in özerkligi durumunu da tehlikeye atacagi ve §üpheli hale getirecegi açiklamasini yaparak özerklik konusuna oían mesafesini korumuçtur.42 Konuçmasina îtalya'yi kastederek ba§ka güçlerin de vadiginin farbnda olduklanm belirterek devam eden Kalogeropoulos, Îtalyanlann ve Türklerin özellikle Yunanlara karçi akdf propaganda yaptiklanni belirtmi§ ve Anadob'daki Türk-italyan i§birligini ima etrmytir. Bu sôzlere karçilik Kemalist kuwederin Izmir ve Trakya'yi Türkiye'ye katmak istediklerini belirten Iioyd George, Kalogeropoulos'tan böyle bir durumun imkânsiz oldugu §ekünde bir karçilik almi§ ve memnuniyetini dile getirrniçtir.43 Iioyd George'un bu gôrü§medeb son sôzleri, Yunanlann Izmir konusunda bir fedakârlik yapabilmeleñ haünde, Ingiliz hükümetine yardima olacaklan, konferansin Yunanlar yüzünden kesbtiye ugramasi ya da sonuçsuz kalmasimn obmsuzbk yaratacagi, konferanstan sonuç saglanamamasi haünde bunun sorumbbgunun Türklere yüklenebilmesi için Yunanistan ile Izmir konusunda uzla§malan gerekdgi yônünde olmuçtur.44 Konferans ôncesbdeb bu ilk gôrü§mede Iioyd George'un Izmir konusuna yogunlaçmasi, onun, Kalogeropoulos'un konferansta sergileyecegi tutumun ôn izlemesini yaptigi çekünde yorumlanabilir.

Buna ek olarak Kalogeropoulos Londra'dab çali§malanna ikili gôrü§meler dçinda basina demeçler vererek devam etmi§ ve destek kazanmaya çaü§mi§tir. Yunan Ba§bakanm basindab demeçlerine bakildiginda Yunan tezini, Sevr'de Yunanlara tamnan haklara ek olarak, baçka hak ve avantajlar üzerine b§a ettigini sôylemek mümkündür. Kalogeropoulos Paris basimna verdigi demeçte, "Sevr Anttaynasi asirlardan beri estr binkrce ktfÿe hürryetlerim iode " derken bir ba§ka Fransiz gazetesbe de "Yunanistan 'm Küfük Aya 'dayerine gyttrmtye mecbur oldugu bir medenyet miyonu vardtr ve bugörewyerinegetirecekäi1' §eklinde bir açiklama yapmçtir.45 Neredeyse Sevr'den daha ileri bir toprak paylaçimim ôneren Kalogeropoulos'un, gôrüçmelerdeb tutumu ve basindab demeçlerine bakildiginda, Anadob'da sürdürülen Milli Mücadele'nin boyutlanm hala anlayamadigim ve Birind înônü Savait sirasinda geri çeblen tarafin Yunan ordusu oldugunu gôrmezlikten geldigini sôylemek mümkündür.

Bütün bunlara karçin Kalogeropoulos'un Londra'da yayinlanan Daily Telegraph gazetesine yapmç oldugu rôportaj ise diger açiklamalanndan farbi ve Yunanistan'in ekonomik gerçeberini yansitir niteliktedir. Kalogeropoulos, Yunan ordusunun Anadob'da iledemeye hazir oldugunu ve buna karçiük Yunanistan'a, Londra bankalanndan ôzel olarak bedi verilmesi için yardimda bubnulmasindan ba§ka bir §ey istemediberini belirtmi§tir.46 Kalogeropoulos'un Ingiliz gazetesbe yapmi§ oldugu bu açiklama onun para kaynagim nerede aramasi gerekdginb bilbcbde oldugunu ortaya koymaktadir. Aynca Anadob'dab her türb harekât içb hala Ingiliz destegbe btiyaç duyduklanm açiklamasi, konferanstan bebentileriyle zitlik te§bl etmektedir.

Konferansin Ba§lamasi ve Yunan Tezleri

21 $ubat 1921'de Saint James Sarayi'nda toplanan47 Londra Konferansi'na Ingiltere adina Lloyd George, italya adina Kont Sforza, Japonya adina Vikont Haya§i, Fransa adina Briand katdirken, Yunanistan heyetine Ba§bakan Kalogeropoulos ba§kanlik etmi§tir. Kalogeropoulos'un ba§kanlik ettigi heyette Sanyannis, Baltatzis ve Kaftanaoglou gibi temsildler de yer alminar. Gounaris ise heyete daha sonra katdacaktir. Türk tarafi ise Osmanli ve TBMM Hükümederi tarafindan ayn ayn temsil edilmistir. Nizami Pa§a, Yarbay Kadri Bey, Kazim Bey, Cernil Bey, Balcque Bey gibi isimlerin bulundugu Osmanli Hükümeti heyetine Sadrazam Tevfik Pa§a48 ba§kanlik ederken, TBMM Hükümeti Dialed Bakam Bekir Sami Bey ba§kanliginda Cami Bey, Yunus Nadi Bey ve Sim Bey tarafindan temsil edilmistir.49

Londra Konferansi'nin, Türk heyetinin katiJamadtgt50 21 $ubat tarihli birind gününde, ilk olarak Yunanistan Ba§bakam ve temsilcisi Kalogeropoulos söz almi§ ve Doguda sagjanmasi amaçlanan ban§ için Tüddye'ye ödün verüemeyecegini belirten bir açiklama yapmiçtir. Buna ek olarak Yunanlann Türk kuwederini Anadolu'dan çikarmak dileginde birle§tiklerini belirten Kalogeropoulos, Mustafa Kemal'in Yakin Dogu'da ginytigi hareket ve eylemlerin kan^iklik ve katliamlara sebebiyet verdigini iddia ederek kendilerine tazminat ödemeleri gerektigini ifade etmi§tir. Yunan heyeti ba§kam sözlerine, Yunan ordusunun Anadob'ya düzen getirdigi, 126 bin Yunan gôçmenin Anadob'ya yani "vatanlamd' iade edildigi, tanm ve saglik konusunda düzenlemeler yapilmakta oldugu gibi açiklamaJarla devam etmi§ ve Izmir'de bir üniversite dahi kuruldugunu ve her §eyi kontrol alona alma amactm ta^idiklanni açiklami§tir.51

Konferansin ilk gününü basin da büyük ilgiyle takip etmi§ ve tarüjilan konulan gazete sütunlanna yansitmi§tir. Konferans esnasinda yaparan tart^malan ticaret kahvesbde giri§ilen uzun stratejik tart^malara benzeten Fransiz basini, Hoyd George'un Yunanlardan cevabim istedigi sorulan satirlanna ta§imi§tir. Hoyd George'un '''Yunan ordusu Mustafa Kanal ve cbstlarmm silahk mukavemetmyalmyca kerub imkänlaryk hrabtärrm?" §eklindeki sorusuna,52 Yunanlann her zaman kendilerinden beklenileni baçaracak durumda olduklan çeklinde cevap veren Yunanistan Baçbakam, orduda hiçbir §eyin eksik olmadigini ve Büyük Yunanistan îdealine (Megali îdea'ya) candan bagk olan Yunan halkinin, büyük fedakârliklara hazir oldugunu ifade etmi§tir.53 Yunan devlet adami, ordusunun üç ay içerisinde Ankara'yi ele geçirebilecegini,54 eger §ehrin aknmasiyla Türkler pes etmezse Yunan ordusunun Sivas'a ve bu da beklenileni vermezse Trabzon'a kadar ilerleyebilecegini ileri sürmüçtür. Kalogeropoulos'un bu sôzleri, konferans ôncesinde Daily Telegraph gazetesine vermiß oldugu demeçle çeliçmektedir.

Diger yandan, konferansm ilk gününde yapilan gôrü§melerle ilgili detay bilgileri Kalogeropoulos'un Londra'dan Atina'ya, Di^leri Bakankgina gônderdigi 21 $ubat 1921 tarihk yazida bulmak mümkündür. Kalogeropoulos tarafindan kaleme alinan yazida, ôgleden sonra saat 16.00'da yalruzca Müttefiklerin bulundugu bir toplanüda, Iioyd George'un Yunan delegiere yôneltdgi sorular konusunda bilgiler verilmektedir. Yazida yer alan bilgiye göre Kalogeropoulos'un toplanüda bulunmasindan duydugu memnuniyeti dile getirerek sôzlerine balayan Iioyd George'un ilk sorusu Yunanlann Küçük Asya'daki askeri durumuna yônelik olmuçtur. Kalogeropoulos bu soruya mevzilenmelerinin mükemmel oldugu §eklinde cevap vermiß tir. Iioyd George'un subaylar konusunda bir degi§iklik olup olmadigi yolundaki sorusuna, yalruzca 50 subayin ístanbul'a gitdgi55 yônünde cevap veren Kalogeropoulos, ileri harekâün sonucu konusundaki öngörüleri soruldugunda da üç ay içerisinde kesin sonuç eide edebilecekleri garantisini verrrdydr. Üç ay daha askeri güçlerin muhafaza edilebilecegi bilgisini veren Yunanistan Ba§bakani, bu üç ay içinde Yunanistan'in sava§ halinden çikacagi konusundaki inanani yinelem^tir.56

Fransiz basini ise Iioyd George'un, Kalogeropoulos'un bu sôzlerine tebessüm etdgini belirtmi§dr. Fransiz basini aynca Iioyd George'un Mustafa Kemal'in kuwederiyle ilgili bir sorusuna Kalogeropoulos'un Kemalist kuweder hakkinda, kôtü teçhiz edilmi§, iyi beslenmeyen 45-50 bin adamdan olu§an bir kuwet oldugu §eklinde açiklama yapügini aktarmi§ür.57

Gotthard jaeschke sonraki dônemlerde kaleme aldigi eserinde, Kalogeropoulos'un Kemalist kuwederi ayak takimi olarak niteledigini, buna karçilik Briand'in "Bu ayak tahrmna mutlak saygim vaf §eklinde karçilik verdigini belirtmi§tir.58 Bundan da anla^ilacagi gibi Kalogeropoulos, Tüik kuwederiyle ilgili olumsuz düçüncelerini Fransa Ba§bakam Briand'a da iletmi§ ancak bekledigi destegi alamami§tir. Briand, Kilikya bolgesinde 6 bin kadar iyi egitilmi§ ve disiplinli Fransiz askeriyle faaliyette bulunduklanm ve bir yila yakin bir zamandir Türklerle sava§ alamnda kar§i karçiya kaldiklanm aktanrken,59 Tiirkleri iyi tamdigt izlemini vermiß ve hafife alinmamalan gerekdgi konusunda Yunan Ba§bakam adeta uyarmi§ttr.

Kalogeropoulos'un Müttefiklerden Türkiye ile ilgili istekleri de olmuçtur. Tiirkiye'nin boyun egmemesi halinde sava§ tazminatt isteneceginin Tiirklere bildirilmesini isteyen Kalogeropoulos, Sevr Antkçmasi'nm Yunanistan'in hukuki ve milli haklanm saptayan tarihi bir gerçek oldugunu vurgulami§tir. Yunan Baçbakan, Küçük Asya'daki Yunan ordusunun, Kemalistlerin gücünü dagttmak, Miittefiklerin Sevr'de yansitüan isteklerini zorla kabul ettirmek ve üç ay içerisinde arzu ettikleri düzeni tümüyle hakim kilmak yetenegine sahip olduklanm öne sürmü§tür.60 Kalogeropoulos'un bu denli iddiali konu§masinda Yunan kurmaylannm kendisine verdigi bilgiler ve garantilerin de etkisi vardir. Kalogeropoulos Mustafa Kemal Pa§a ve kuwederine kar§i geni§ çapta bir saldin ba§latmak ve Ingilizlerin destegini sagjamak amactyla onlan mernnun etmeye çaliyirken, iddialan konusundaki temel dayanagi, üst diizey Yunan subaylann,61 Müttefiklerin yardimi olmadan Esk^ehir-Afyon hattmin 6 gün içerisinde ele geçirilebilecegi ve Mustafa Kemal'in ordusunun iki ay içinde Anadolu'dan atilabilecegi konusunda vermiß olduklan teminat olmu§tur.62

Kalogeropoulos'un iddiali açiklamaJanni Türk heyetinin konferansta bulunmadigi bir surada dile getirmi§ oldugunun altini tekrar çizmek gerekmektedir. Konuya Yunan gazeteleri çerçevesinde bir parantez açügimizda, Makedonia gazetesi Kalogeropoulos'un Yunan tezlerini açikladigim kamuoyuna duyururken, Kont Sforza ve Briand'in Sevr Antlaçmasi'nin Türkler lehine yeniden düzenlenmesi gerektigini savunduklanni belirtmi§ ve özellikle Kont Sforza'nin Izmir'deki i§galin kaldinlmasi yönündeki fikrini okuyuculanna duyurmu§tur.63 Böylelikle konferansta ortaya çikan fikir aynliklanna ve bölünmelere dikkat çekilmi§tir.

Turk heyetinin bulunmadigi bu ilk oturum konusunda kisa bir degerlendirme yapildjginda, ortaya çikan manzaranm çôzümden çok, sorun yaratacak nitelikte oldugu sôylenebilir. Dolayistyla Kurafin belirttigi gibi konferans ilk günkü oturumuyla bir uzlaçi konferansindan çok, sava§ kurulu toplanüsi niteligine bürünmüçtür.64 Türktye'nin katilmadigi konferansin ilk günü hakkinda, Yunan heyetinin, görü§melerin merkezinde olmak için çaba sarf ettikierini ve Anadoludalti mevcut durumlanndan daha geriye gitmemek konusunda kararli gprünmeye çaliçtiklanni sôylemek mümkündür.

Uzla§ilamay an Bir Teldif: Soru§turma Komisyonu ve "Izmir Sistemi"

Konferansin Türk heyetlerinin kaüldigj, ancak bu kez de Yunan heyetinin katilmadigL65 23 $ubat 1921 tarihli oturumunda66 Lloyd George konuçmasina, Sevr Ban§ Antk§masi'nin Türkiye'de ban§i saglamak amaayla hazirlandigini, ancak taraflar arasinda imzalandigi halde bandín sagjanamadigini vurgulayarak ba§lami§tir. Konuçma sonrasinda Tevfik Pa§a, îstanbul Hükümetinin görü^erinin ôzetini içeren bir belgeyi konferansa sunmu§ ve sôzü Ankara Hükümeti heyeti Ba§kam Bekir Sami'ye birakmi§tir.67 Bekir Sami Bey ise Büyük Millet Meclisi'nin Doguda sürekli bir bandín saglanmasim içtenlikle diledigini belirterek sôzlerine ba§lami§ ve Türklerin kabul edebilecekleri asgari simnn Misaks Milli ile beMendigini hatirlatmiçtir. Sevr Antlaçmasi yürürlükte kaldikça Türklerin bagimsiz ve ayn bir ulus olarak varliklanm sürdürmelerinin olanaksiz oldugunu da özellikle vurgulamiçtir.68

Konferansin 24 £ubat 1921 tarihli gôrü§melerine69 katilan Kalogeropoulos, ôglen oturumunda Yunan tezini açiklamaya devam etmiçtir. Konferansta, daha önce Venizelos tarafindan da Müttefiklere sunulmu§ olan, 1912-1913 yillannda hazirlanmi§ Izmir nüfus istatistiklerini ortaya koyan Kalogeropoulos, Aydin'da 548 bin Rum, 300 bin Türk oldugunu iddia etmi§tir. Yunan heyeti aynca Izmir'deki Rum nüfusun 1913 ve 1914 yillannda yapilan içkenceler sonucunda Yunanistan'a gôç ettigini ve 50 bin Rum un da sinir diyi edildigini de ileri sürmü§tür. 70 Yunan heyetinin tezlerini, anla§mazlik konusu olan bölgelerin etnografyasina dayanarak açiklamasi karçisinda, ítalya Dielen Bakani Kont Sforza, bahsi geçen bölgelere yani Trakya ve Izmir'e bir soru§turma komisyonu gönderilmesini önermi§tir. Briand tarafindan hemen desteklenen bu öneri71 Türk Delegasyon Ba§kam Bekir Sami Bey72 tarafindan da kabul edilmi§tir.73 Bekir Sami Bey komisyon olu§turulmasi teklifini kabul ederken, Trakya'nin varbgL için gerekli temel haklan ihlal eden koçullan kabullenmeyeceklerini ve Sevr'in diger ko§ullan konusunda ise Ankara'dan onay almalan gerekdgini de sözlerine eklemi§tir.74 Sevr Antlaçmasi ile Yunanistan'a birakdan Dogu Trakya'nm ve Izmir'in nüfias yapisi konusunda ortaya çikan görü§ aynligini göz önüne alan Büyük Devleder,75 soruçturma komisyonu ñkrini bu bölgelerde sava§ öncesi ve sonrasina ait nüfias rakamlannm tetkik edilmesi ve çali§malara gedkmeksizin ba§lanmasi amaayla öne sürmü§lerdir.76 Soru§turma komisyonu olu§turulmasi fikrinde belirtilmeden geçilemeyecek diger bir aynntt ise hem Türkiye hem de Yunanistan'in bu soru§turma sonuçlanm ba§tan kabul etmeleñyle, Sevr Antk§masi'nin öteki hükümlerini de dogrudan kabul etmi§ sayilacak olmalannin zomnlu oldugunun bir koçul olarak öne sürülmesidir.77 Görülen o ki, Kalogeropoulos'un Yunan tezini savunurken kullandigi nüfias istatistikleri bilgisi, kendisinin pek de hoçlanmayacagi bir sonuç dogurmu§tur. Fransiz ve italyan heyet ba§kanlannin sunmu§ oldugu soru§turma komisyonu gönderme önerisi, Yunan devlet adamina deyim yerindeyse soguk du§ etkisi yapm^tir. Yunanistan heyeti bu öneriye, Yunan Meclisi'nden "kmááne SmArtlaymasim esas alma taHmati verilágl' gerekçesiyle sicak bakmami§tir.78 Kalogeropoulos'un ve Yunanlann komisyon oneñsine sicak bakmamasinm nedenini Sevr Antkçmasi'nm 83. maddesinde79 aramak gerekmektedir. Sevr Anti^masi'm kisa bir sürede içselle§tiren ve böylesi bir §ansi kaybetmek istemeyen Yunanlar, komisyon önerisini, 83. maddede Izmir'in Yunanistan sinirlanna dáhil olarak belirtildigi gerekçesiyle reddetm^lerdir. Yerel Parlamentonun oy çokluguyla Milleder Cemiyeti'nden, ízmir kentiyle 66. maddede80 tammlanan topraklann (halk oylamasiyla) kesin olarak Yunanistan Kralligi'na baglanmasim isteyebüeceklerini öngören 83. madde, Yunanlann îzmir konusundaki îsradanmn tek dayanagtdir denilebilir.

24 $ubat 1921 tarihindeki ôglen oturumlan birkaç jamada gerçekle§mi§ ve birinde yalmzca YunanJar, digerinde ise yalmzca Türklerle görü§ülmü§tür. Sadece Yunan heyeti ve Müttefiklerin katddigi oturumda, Yunan heyetinin öncelikli hedefi, kendi gôrü§lerinin desteklenmeye deger oldugunu gôstermek olmuçtur. Yunanlann ortaya koyduklan plan, Kemalist kuwederin dagttdmasi ve Sevr Andaçmasi'mn Türklere zorla kabul ettirilmesini saglamak çeklinde planlanmi§tir. Aynca belirlenmi§ oían ilk hedefin Adapazan, Eskçehir ve Afÿonkarahisar demiryollanmn i§gal edilmesi ve bu bôlgenin dogusuna yerleçilmesiyle, Tütk kuvvederinin bozguna ugratdmasi oldugu ifade edilmi§tir. Ancak Yunan heyetinin konferans esnasinda Ingdtere'ye yapmi§ oldugu ba§ka bir teklif oldukça dikkat çekicidir. Heyet, Sevr Andaçmasi'mn hükümleri Türkler tarafindan yerine getirilinceye kadar Bogazlardaki geçi§ serbesdiginin korunmasi ve Kemalist kuwetlere karçi savunulmasi için 100 bin kçilik bir Yunan ordusunun gerekliligjni ône sürmü§tür.81 Yukanda belirtilen Yunan tezinde, istanbul'un Tüiklerden alrnip Yunanistan'a verilmesi ihtimali de dikkate almdigtnda Yunanlann kullandigi çekingen ve "yanm agtz" üslupla, asd amaçlanmn îstanbuTu ele geçirmek oldugu izlenimi ortaya çikmaktadir.82 Îçerisinde Müttefikler açisindan olumlu karçilanmayacak öneriler bulunsa da, Yunan heyetinin bu açiklamaJan, özellikle Ingilizlerin finansal destegini kazanmak için Yunan ordusunun hizmetini Müttefiklere tüm cömertligiyle sunmasi anlaminda dikkat çekicidir.

Müttefikler konusunda özele inildiginde, îtalya ve Fransa'mn Anadob'nun i§galine ve payla§ilmasina eskisi kadar sicak bakmamalan, Yunanlan Ingilizlere daha da yakinlaçtirrniçtir. Aynca konferansta ileri sürülecek her türb Yunan gôrüçü, Yunanlann Ingdtere gibi büyük bir devletin güvenini kazanabilecek dddi bir ulus olduklanm kamtlamalan yônünde dügiimlenm^tir. 83 Londra Konferansi bu yônüyle Fransiz-îtalyan; Ingiliz-Yunan yabnlaçmasimn artdgt bir süreç darak degerlendirilebilir. Ingiliz-Yunan yakinJaçmasinda ise çabanin daha çok Yunan tarafindan geldigini iddia etmek de yanli§ bir yaklaçim degddir.

Londra'dab geli§meler Atina'dan da yakindan izlenmi§ ve Yunan basim özellikle Izmir ve Trakya'ya komisyon yollanmasi fikrini hep gündeminde tutmu§tur. Yunan Embros gazetesi konu hakbnda "Trakyaya dokunulmcyacakgibigprünüyorfakatí%wir degiçikJik karjismda iyanda" §eklinde bir man§et atmi§ ve soru§turma komisyonu önerisbe duyulan tepkiyi dile getirmiçtir.84 Tütk tarafimn ise bu teklifi kabul etmesi, Türk tarafinda bazi kesimlerde, Türkler lehine bir sonucun çikacagwa oían inançla, Iioyd George siyasetine zarar verecegi §eklindeki fikirleri akdlara getirmiçtir.85 Aym geli§meye Ingiltere özelbde bir parantez açddiginda, komisyon kurulmasi fikri karçismda Lloyd George, Izmir ve Sevr konulannin ayn baglamlarda degerlendirilmesi gerekdgi sonucuna varmi§ ve Mustafa Kemalïn Îzmirï içgalden kurtarsa bile Sevr'i kabul edebilecegi düçüncesinin çok iyimser bir yakla§im oldugunu ifade etmi§tir.86

Pinelopi Delta, komisyon gönderme fikrini uhaberler kötiT §eklinde yorumlarken, Ingiltere'nin Yunan delegelerin konferanstaki yetersizliginden usanmi§ durumda oldugunu ve ardk Yunanlann haklan için israr etmediklerini belirtmi§tir.87 Komisyon ônerisi karçisinda adeta panikleyen Kalogeropoulos açisindan, geli§meler hizli ve plank olarak seyretmi$tir. Kalogeropoulos komisyon ônerisi karçisinda Atina'ya yolladigi telgrafta, bu önerinin reddedilmesini ancak konferansta olumsuz bir izlenim yaratmamak için Adna'dan uzla§maa bir karçilik gönderilmesini istemi§tir.88

Londra Konferansi ve komisyon gönderme film, konferansa katdan devleder kadar Ankara Hükümetinin di§ politikada yakinJaçmaya ba§ladigi Sovyeder Birligi tarafindan da dikkade takip edilmi§tir. Londra Konferansi, Badil devlederle diplomatik ili§kilerin kurulmasi ve uzla^imn saglanmasi açisindan bir kinlma olmakla beraber, bu konferansin önemli ge!i§meleri konusunda Sovyeder ile yazi§malann yapilmi§ olmasi, Sovyet Rusya'nin duruma ilgisini gözler ônüne sermesi açisindan dikkate degerdir. Konferans Sovyet Rusya gözüyle degerlendirildiginde, Londra Konferansi'nm toplandigi dônemde Di§i§leri Bakanligina vekâlet eden Ahmet Muhtar Beÿin 3 Mart 1921 tarihinde Çiçerin'e Londra Konferansi hakkinda bilgi veren bir mektup yolladigi görülmektedir. Yalmzca formalitelerin yerine getirilmesi için Türk heyetine Sevr Andaçmasi'nm imzalanmasinin önerildigini belirten Ahmet Muhtar Bey, Sevr Ban§ Andaçmasi ile ilgili görü§lerini 'jandarma birlikJmmnyabam subaylarm denetimine grmerine, Degu stmrlarmm ve hiçbir ^aman var olmarmç oían Kurdistan sorununu da konferansin onaytna birakdmasmm, y abana ßnans kontrolkrine evet dmlmesimn, îynir'cle ve Tmkya'da pkbisitin lygulanmasma iyn verilmesinin istenmesT çeklinde aktarmiçtir.89 Ahmet Muhtar Bey, oylamadan ku§ku duyulmamasina ragmen plebisite ancak, tüm dü§manlar ülkeden çikdgi takdirde izin verileceginin altini çizmi§tir.90 Aslinda konferansin içleyiç süredni özedeyen bu açiklamadan, Sevr'in faikli bir klif uydurularak Tüddere sunuldugu ve Tütk tarafinin da olaya bu çekilde yaklaçügi yorumunu yapmak mümkündür. Ahmet Muhtar Beÿin Londra Konferansi konusunda Sovyederi bilgilendirmesi, Di§i§leri Bakam Bekir Sami Beÿin Londra'da, konferansta oldugu bir dônemde Tüik di§ politikasinm akdf oldugunu ve temaslarda bulunuldugunu gôstermesi açisindan da ônemlidir.

Görüldügü gibi Londra Konferansi'nda ortaya atilan komisyon önerisi pek çok açtdan gündemi me§gul etmi§ ve bu steak gündem, durumun muhatabi birçok ülke tarafindan hararede tartçilmçtir. Bu geli§meler içiginda Yunan Meclisi; Küçük Asya ve Trakya'ya bir somçturma komisyonu gpnderilmesini oy birligi ile reddetmiçtir.91 Yunan Meclisi komisyon kurulmast ônerisini, Tüikiye'deki azinliklara duyulan manevi sorumluluk duygusuyla, süredn Mustafa Kemal'e kendi ordusunu ôrgütlemek için zarnan kazandiracagi ve Anadob'daki askeri durumun gev§eyerek Sevr Andaçmasi'm hasiralü edecegi gibi gerekçelerle reddetm^tir.92 Müttefikler ve Yunan temsildler arasinda 4 Mart 1921 tarihinde gerçekle§en görü§mede Kalogeropoulos, somçturma komisyonu hakbnda Yunan Meclisi'nin 1 Mart günü almi§ oldugu bu karan Müttefiklere sunmuçtur. Müttefiklere yapilan açiklamada yer alan diger bir bilgi de liberal Parti (Elefiherios Venizelos'un partisi) milletvekilleri, Musevi milletvekilleri, Trakyali Ermeni milletvekilleri ve Trakya'dan 6 temsildnb bu ôneriyi reddettiklerine dairdir. Yunan Meclisi'nb aldigi kararlar ib baçlik halinde Müttefiklere ileülmi§tir. Bunlardan ilb Sevr revizyonu fikrine karçi olundugu, bu andaçmanm sava§ esnasindab Yunan çabalanmn karçiligini içerdigi ve Yakin Dogu'da ban§i garanti ettigi iken, ikindsi Yunan hükümeti ve Londra Konferansi'na gönderilen temsildlerin Yunan Meclisi adina konu§ma yetkisi taçidiklan ve Müttefiklerin soruçturma komisyonu konusunda israr etmeyeceklerinden errdn olduklandir.93

Ancak Yunanlann asil tereddüdü, komisyonun ízmir'b Türklere geri verilmesi gibi bir karar alabilecegi konusundadir.94 Sadece Yunan Mecliâ'nb degil, Anadob Rumlanmn da komisyona karçi tepbsi gecikmemi§ ve Anadob Demegi konferansa bir protesto metni gôndermiçtir.95

Yunanlann komisyon önerisbe kar§i ône sürdügü bu gerekçelere yönelik Lloyd George, Trakya ile ilgili bir sorun olmadigini ve asil zorlugun Izmir konusunda ya§andigini ifade etmi§tir. Sôzlerine devam eden Ingiltere Baçbakam, Yunan heyetine Trakya ve Izmir'b yalruz Yunanlann çabalanyla eide edilmesirdn oldukça zor oldugunu,96 Yunanistan'in sinirlannin ba§ta Ingiltere olmak üzere Müttefiklerin destegiyle geniçledigini, Ingiltere'nb Türkiye'ye kar§i 1 milyon asker ortaya koydugunu ve bunun Ingiltere'ye 1 milyar sterline mal oldugunu dile getirmiçtir.97

Lloyd George'un bu söderine Kalogeropoulos, italya'nin tutumunun ortada oldugunu ve Fransa'nin görü§ünün ise degçmeye bagladigjffl, Krai Konstantinos'un Yunanistan'a geliçinin Fransiz kamuoyunu olumsuz etküedigini belirttikten sonra, Fransa'nin o ana dek hiç olmadtgt kadar Turk dostu oldugunun altini çizerek karçilik vermoor. Iioyd George gprüçmeyi komisyon meselesine yogunla§tirmi§ ve komisyon önerisini Türklerin kabul ettigi halde Yunanlann kabul etmemesinin yalruz konferansi degil, kamuoyunu da olumsuz etkileyebileceginden bahsederek Yunan heyetine gözdagt vermi§tir.98

Konferansta bu geli§meler ya^amrken, Mart ayi blinda Dimitrios Gounaris ani bir §ekilde Londra'ya hareket etmi§tir. Yunan Skrip gazetesi, Dielen Bakam Baltatzis'in Londra'dan çektigi bir telgrafla Meclis Ba§kanligi görevini de üstlenmi§ oían Gounaris'i Londra'ya çagirdigini satudanna taçimi§tir.99 Pinelopi Delta ise konferans esnasinda Kolaogeropoulos'a baski yapildigindan ve Gounaris'in agirlik koymak amactyla Londra'ya gitdginden bahsetmektedir.100 Bir ba§ka Yunan gazetesi Makedonia da Yunan hükümet çevrelerinden aldiklan bilgiye gpre, Gounaris'in Ingiliderle bir Yunan-Ingfliz Antkçmasi imzalamak konusunda hevesli oldugunu satudanna tagmt§tir. Aynt yaztda, Gounaris'in, taarruza geçmek için bu anJagnayi imzalamasi gerekdgi ve §ansinm yüksek oldugu da belirtümi§tir. Ingiltere'nin Yunanistan'a 32 milyon dolar ve 3(30 milyon frank veoecegini ve bu miktann daha önceden vaat edilen miktar oldugunu belirten Makedonia gazetesi, soru§ turma komisyonu konusuna da deginmiç ve konferansin komisyon fikrinden vazgeçtigini okuyuculanna aktarmiçtir. Gazetenin vermiß oldugu bir diger bilgi de, "Büyük Devletlerin" Yunanistan'in harekâta geçmemesi konusundaki ísrardandir.101

Gounaris'in Londra'ya dogru yolda oldugu 9 Mart 1921 tahhinde sadece Müttefik temsilcilerinin katddigi ögleden sonraki görü§melerde, sabahki oturumda Bekir Sami Bey ve Lord Curzon arasmda geçen diyalogdan bahsedilmi§tir. Curzon tarafindan aktanlanlara göre, Yunanlar ízmir'e girmi§lerdir ve ba§an kazanmiçlardir. Curzon'm bu iddialanna karçilik Bekir Sami Bey Birinci inönü Muharebesi'ni kastederek Yunanlann son sava§ta hezimete ugradiklanm belirtmi§ ve Tüidderin savaçmaktan ba§ka çareleri olmadigtm ifade etmi§tir.102 Müttefikler arasmda gprçekle§en bu bilgi ali^erignin yam sira konu§malarm Yunanistan konusunda dügümlendigi bir sirada Bhand, Gounaris'in Kalogeropoulos'tan daha güçlü bir siyasetçi oldugunu belirtmi§ ve izmir konusunda uzla§ma saglanabilecegini sözlerine

eklemi§tir. 103 Konuya Fransa'mn görü§leri penceresinden bakildiginda ise Briand'in Gounaris'i daha ilimli ve kolay ikna edilebiür bir siyasetçi olarak gördügü yorumu yapilabilir.

Müttefikler arasinda gerçekleçen aym gôrü§mede, Iioyd George'un, Gounaris'in Londra'ya gelmesi konusunda, Kalogeropoulos'un önemli bir meslekta^inin varligim avantaja çevirebilecegi vuigusunu yapmasi, aslinda onun Kalogeropoulos ile uzla§mak konusunda çektigi sikintiyi ve belki de Yunanistan Ba§bakammn yetersizligini ortaya koymasi açisindan ônemlidir.

Gounaris'in Londra'ya gelmesiyle birlikte, 10 Mart 1921 tarihinde Ba§bakanlik konutunda Iioyd George, Gounaris, Kalogeropoulos ve Lord Curzon arasinda gerçekleçen gôrü§mede Iioyd George, Yunan heyetinin Bekir Sami'si olarak tammladigi Gounaris'e104 Türklerin güçKi bir heyede çikarlanm savunmak amaayk geldiklerini ve Izmir konusunda uzla§maz bir tutum sergilediklerini aktarmiçtir.105 Aynca Türklerin, Yunanlann Izmir'den tamamen çekilmelerini istediklerini açiklami§tir. Gounaris ise bu durumun, soruna uzla§ma yoluyla bir çôzüm bulunmasi ihtimalini ortadan kaldirdigtm, Yunanlann askeri gücünü kullanarak Sevr'i zorla kabul ettirme görevini yerine getirmek istedigini ifade etmiçtir.106 Iioyd George, Yunan heyetine " Yunan ulusunun gekcegi konusunda Yunan heyá bugün tam kararhbkla oevap vermek gorundaàY demi§ ve Sevr'in biraz daha de^tirilmi§ çeklini sunmuçtur. Bu teklife göre;

"Igmir Türk hahmiyetinde kalacak, bir Yunan silahh gitü îgmir sérine yerkàrkm îgmir Sancagmn geri kalan hsnnnda kanun ve rtigam Müttefik subaylarmca ve Müttefikler arasi Komisyonun verilerinegöre nüfiislanna uygun oranda böig abatid içinden seçilecek Jandarma kuwetince temin edileoekür. Milktler Cemiyeti taraßndan tir Htristiyan vati tayin ohmacak ve seçim sonucu isbastna getirilen tir mectis ile bir encümen, vatiye yanhma olacakür. Bu düymleme bes yilbk. tir sure sonunda taraflardan herhangf birinin talebi ügrine Milletier Cemiyeti taraßndanyertiden inoelemeye aak olacakür.1,07

Aym çekilde benzer bir teklif de Türklere sunulmu§tur. Bu teklifte; Türk jandarma birliklerinin cüzi ôlçüde artdnlmasi, Türkiye sirurlan içdnde yabanci güvenlik güçlerinin sayilanmn azaltdmasi, adli kapitülasyonlar, yabana postalan ve Kürdistan gibi konularda bazi düzenlemeler mevcuttu.108 Pinelopi Delta ise Iioyd George'un teklifini109 §u çekilde kaleme almifor; "Bogafiar komisyonu stmrlandmlacak ve uhislararasi bir hmd tarafindan denetlenecek, Müttefik kuwetleri Istanbul'dan ugakfayacak, Btgafiar uluslaramsi bir statüye kavuyturulacak ve bir komisyon tarafindan yönetikcek, Gelibolu'da Yunan yönetim görwyapacak, lyntr ö^erk olarak Türk ve Yunan yonetimine barakilacak Türkler ya da Yunanlar bunu kabul etmezlerse veya bir taksim anlamazhgt cikarsa Müttefiklerin hakemliginde sürec isleyecek."110

Bu teklifte Müttefikler ve Yunan heyeti arasinda müzakere konusu, Izmir ile ilgili madde olmuftur. Lord Curzon'un Izmir'in Hirisdyan bir vali tarafindan yönetilecegini belirtmesi karçisinda Gounaris detaylt bilgi istemi§, ancak Curzon detaylann sonra konu§ukcagtm ifade etmiçtir.111 Lord Curzon bu görü§me esnasinda Gounaris'e Fransiz ve italyanlann henüz görmedigi bir plan vermiß ve incelenmesini istemi§tir. Bu plan, yukanda belirtilen maddeler üzerinde yapilan degiyiklikleri içermesi ve Rumlann çogunlukta oldugu kazalarda Yunan yönetiminin kurulacagini belirtmesi açisindan önemlidir. Aynca Lord Curzon'un yam sira Hoyd Geotge da be§ yil içinde yeniden bir düzenleme yapikcagini belirtmi§ ve son planin bir kopyasinm Yunan heyeti tarafindan incelenmesini istemi§tir.112 10 Martta sabah yapilan görü§melerde Yunan heyetine verilen plan, ögleden somaki oturumda Kalogeropoulos ve Gounaris'in cevaplanm almak amaayk tekrar tartçmaya açdmi§tir. Bu oturumda Kalogeropoulos planin birtakim degiçiklikler ile kabul edilebilecegini belirtirken, Gounaris Sevr esaslannm terk edilmesinin Yunanistan için imkânsiz oldugunu ve degi§iklikleri bu nedenle istediklerini eklemi§tir.n3 Izmifdeki Rum azinligtn da yönetimde temsil edilmesi, özellikle Rumlann toplam nüfusun üçte biñ oraninda olmasi halinde yönetimde de aym oranda temsil edilmeleri gerekdgi konulannda degi§iklik isteyen Yunan heyeti, Lloyd George'dan seçilecek valinin Rum ve Türk olmayacagtm, ancak Hirisdyan unsurlardan okbilecegi cevabim almifor. Yunan heyetinin, azinliklann da toplam nüfus oranlannca yönetimde söz sahibi olmalanm istemesi, akillara Rumlann aztnlikta olduklanm kabullendiklerini ve Izmir Rumlanm garantiye almak istediklerini getirmektedir. Aynca IJoyd George'un bunun Türkler için daha iyi okcagim belirtmesi üzerine Yunanistan heyeti yeni bir Stergiadis114'in zor bulunacagtm ifade etmi§tir.115 Sonuç olarak Yunanlar cevaplanm kabul ettikleri ve etmedikleri maddeleri sirakyarak Ingilizlere yazili olarak bildirm^lerdir.116

Iioyd Geoige tarafindan ortaya atdan bu plan hakkmda Michael Smith, ônemli degiçikliklerin yapilmasi koçuluyla Yunanlann bu ôneriyi kabul ettigini belirtirken,117 Pinelopi Delta da bu gôrü§ü "Lçwir'in ögerkJigi Yunankr tarafmdan kabul edàrkm, Yunanistan'm lyonya Devleti118 haya&yok olmuçturln 19 sôzleriyle dogrulamiç ve Yunanlann tek umudunun bu planin Türkler tarafindan reddedilmesi oldugunu belirtmi§tir.

Vurgulanmast gereken bir diger nokta da Ingiltere ve Yunanistan arasinda zor da olsa bir uzlaçi saglanmasina ragmen, Iioyd George'un Müttefiklerden ve hatta kendi Di^leri Bakam Lord Curzon'dan gizli giri§imlerde bulunmasidir. Ingiliz Baçbakan, Yunan deviet adamlanna 9 Mart 1921'de koçullann saldinyt gerektirmesi halinde Yunanlann engellenmeyecekleri konusunda bir haber yollamiçtir.120 Dolayisiyla tüm konferans boyunca bekledigi yetkiyi son anda alan Yunanistan, ardk rahadami§ ve Curzon'un kendilerine sunmu§ oldugu Izmir Plamni formalité geregi ufak degiçikliklerle kabul etmiçtir.

Iioyd George'un Yunanlara vermi§ oldugu taarruz yetkisi Yunanlann dikkatini bu yône çevirmiçtir. 19 Martta Gounaris ve Iioyd Geoige arasmda gerçekleçen gôrüçmede121 Iioyd George, Ankara Hükümetinin dônü§ yolunda oldugu için122 Müttefiklere konferansla ilgili 24 günden once cevap veremeyeceklerini, ancak kendisinin onlara bu 24 günlük süreç içerisinde herhangi bir saldin olmayacagina dair garanti veremeyecegini belirttigjni ifade etmi§tir.123 Lki taraf arasinda gerçekleçen gôrüçme esnasinda dikkati çeken belki de son ônemli nokta Gounaris'in mali açtdan kaynakJanmn tükenmekte oldugunu belirtmesidir.124 Iioyd George'un planlanan harekât ile ilgili Yunanlara son sôzü; Yunan ordusunun bu harekât esnasinda beklenmedik bir sonuç almasi halinde Ankara Hükümeti ile gôrüçme olasüigtnin ortadan kalkacagi olmuçtur. Yunan yetkililer bu uyanya tüm olasiliklann gôz ônünde tutuldugu §eklinde cevap vermiçlerdir.125

Londra Konferansi'nin genel anlamda somut bir sonuç saglayamadan bitmesi, her kesim tarafindan farkli yorumlanmçtir. Yunan Diplomasi Tarihi adli Yunanca bir kaynakta ise konferansin sonuca ula§amamasi üç nedenle ifade edilmi§tir. Bunlaidan ilb Ankara Hükümetinin Müttefiklerin uzla§tmci önerilerini kabul etmemesi, ikincisi Yunan heyetinin Küçük Asya konusunda Müttefikler tarafindan desteklenecekleri §eklindeb yanli§ öngörüleri ve sonuncusu Müttefiklerin Türk-Yunan sorununa kar§i ali§ilagelmi§ bir politika takip etmeleridir.126

Sonuç

Londra Konferansi, hiçbir somut sonuç üretmemesine ragmen, taraflann tümünün geçmiçteb, o dönemdeki ve gelecekteki tezlerini ortaya koymalan, bu tezlerin uluslararasi ortamda gücünün ôlçülmesi ve hukuksal anlamda da TBMMnin siyasal bir varlik olarak kabul edilmesi sonucunu dogurmu§tur. Somut bir sonuç elde edilememesi nedeniyle Anadob'dab Türk-Yunan çatt§masimn sona ermesi bir buçuk yil kadar ertelenmi§tir.

Konferans esnasinda Yunan devlet adamlannm görü§ ve tutumlan konferanstan sonrab sürecin nasil çekillenecegirùn ipuçlanm vermeide beraber, Yunan tarafinda nasil bir panik ve sabirsizlik havasinm hakim oldugunu göstermesi açisindan da önem taçimaktadir. Birind inönü Savaçi'nin siyasi bir sonucu olan Londra Konferansi, Yunanlar açisindan sava§ alanmda (Birind inönü) yaçanan yenilginb telafisini saglamak ve Ingiltere'yi yeni bir taarruza ikna etmek üzerine odaklamlan bir toplanü niteligi ta§imaktadir. Nitekim bu süreçte Yunan devlet adamlan bir taraftan Fransa ve italya'nm degi^en siyasederiyle ba§ etmeye çak§irken bir taraftan da Ingiltere'nin güvenini kaybetmemek için her yolu denemiçlerdir.

Buna ek olarak Konferans, devlederin yalruzca di§ politikasinda degil iç politikasinda da etirili olmuçtur. Konferansa sonradan katdan Gounaris'in yükselçi ona Ba§bakanlik kapisim açarken, Bekir Sami Bey, Konferans sonrasinda Ingiltere, Fransa ve italya ile imzaladigi ikili anda§malar ile gözden dü§mü§tür.

Londra Konferansi Ankara Hükümetinin Müttefiklerle ilk diplomatik denemesi olmakla beraber Türk Milli Mücaddesi'nb üerleyi$ini de^tirmemi§tir. Ancak Ingiltere ve Yunanistan birbirlerinb görü§ ve tezlerini bu konferansta tüm açtkligtyla ôgrenmiçlerdir. Ingiltere'nin Izmir'e özerklik verilmesi, Yunanistan'in ise yeniden taarruza geçrne konusundab israrlan sonucunda prensipte ib tarafin da istegi kar^ilikk olarak kabul edilmi§tir. Konferansta gerçebeçen görü§mderde ortaya konan fibrler Sakarya Sava§i'ndan sonrab ban§ görü§meleri sirasinda, bire bir aym olmamakla birlikte yeniden gündeme getirilmesi açisindan da oldukça önemlidir. Nitekim Ingdtere'nb yenilgi istemedigi ibnd sava§, Yunanlarda ve Ingilizlerde hayal bnkligi yaratacak ve Ingiltere Sakarya Savaçi'ndab Yunan yenilgisbden sonra Izmir'e özerklik konusunu 1922 yilinda yeniden gündeme getirecekdr.

Footnote

1 Mondros Mütarekesi'nde Ingiltere, Fransa ve Ítalya'nm ijgal ettigi yerler ve mütarekenin detaylan hakkinda bkz. Türk Istiklal Harbi I Mondros Mütarekesi ve Tatbikati, 3. Baski, Genelkurmay ATASE Bajkanligi Yayinlan, Ankara, 1999.

Footnote

2 Nutuk, C. I., 13. Baski, Milli Egitim Basimevi, Istanbul, 1973, s. 421.

3 Bu ara:?turnada Yunanistan'da yajayan ve Yunan halkmdan oían kimseler Yunanli yerine Yunan olarak belirtilmigtir. http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com bts&arama=kelime&guid=TDK.GTS.52a56996 6be0b6.75442403

4 Birinci Inônü Savaji hakkmda detayli bilgi için Bkz. Çevket Süreyya Aydemir, îkJna Adam (1884-1938), Cilt I, 14. Özel Basim, Remzi Kitabevi, Istanbul, 2011, s. 169-172.

5 Megali idea konusunda detayli bilgi için bkz. Outkou Kirli Ntokme "Ulus Devlet Olujturmada Yunanistan Ornegi: Büyük Ulkü Megali idea ", Ankara Üniversitesi Türk Inkilâp Tarihi Enstitüsü Atatürk YoluDergisi, S. 46, Güz 2010, ss. 401-424.

Footnote

6 Küçük Asya Seferi konusunda radikal kararlar ahnacagi umuduyla gerçeklejtirilen halk oylamasi sonucu, Kral Konstantinos sürgünden dönmü? ve Kral yanlisi Dimitrios Rallis önderüginde bir hükümet kumlmujtur. Michael Smith, Yunan Düfü, Ayraç Yayinlan, Ankara, 2002, s. 234.

7 age., s. 264.

8 Burada açiklanmasi gereken nokta; Türk Sevr'i ve Yunan Sevr'inin farkk antlajmalar oldugudur. Yunan Sevr'i de Türk Sevr'i gibi 10 Agustos 1920 tarihinde imza edilmig ancak Yunan Sevr'i yalmzca Yunanistan ile ingiltere, Fransa, Italya ve Japonya arasinda imzalanmijür. Bu antlajma Yunanistan'daki azinhklann korunmasina ilijkindir. Londra Konferansi'nda tarügilan Sevr Antlajmasi Türk Sevr'idir. Baskin Oran, Türk-Yunan Ilifkilerinde Batí Trakya Sorunu, 2. Basim, Bilgi Yayinevi, Ankara, 1991, s. 72.

Footnote

9 Yulug Tekin Kurat, 'Mustafa Kemal's Instructions (An Intercepted and Decyphered Telegram) To Bekir Sami In London -A Reassessment of the London Conference (21 February12 March 1921) and Its Immediate Consequences" Belleten, Cilt XLVHI, Sayi 189-192, No 189192, Türk Tarih Kurumu Yayinlan, Ankara, 1985, ss.55-93, s. 56.

10 Londra Konferansi'mn ve onu takip eden Ikinci inönü Savaji'nm yapildigi dönemde Kalogeropoulos Yunanistan'da bajbakanlik görevini sürdürmüj ancak, Yunanistan'in ikinci Inönü Savaji'nda yajadigi yenilginin sonunda, bir bajka hükümet degijikligi ile Yunan siyasetinde haün sayihr bir çogunlugu arkasinda toplayan Dimitrios Gounaris bajbakan olmujtur. Bu kadar kisa bir sûre içerisinde yajanan üç hükümet degijikligi, Yunan siyasetindeki istikrarsizhgi gösterdigi gibi, her bir hükümet degijikliginin bir askeri yenilgi sonunda gerçeklejiyor olmasi, istenilen hedefe ulajilamamasinin bedelinin Yunan liderlere çikanldigi jeklinde bir algi olujturmaktadir.

11 1920 yiknin Kasim ayinda Ali Fuat Paja'mn Moskova'ya elçi olarak atanmasi Moskova ile müzakerelerin bajlamasmin yolunu açmijür. Sovyet Büyükelçisinin Kemalist Türkiye ile antlajma imzalamaya hazir olduklanm bildirmesi üzerine Yusuf Kemal Bey Bajkanligmdaki Türk Heyeti 1920 yihmn Arahk ayinda Moskova'ya hareket etmij ve 18 Çubat 1921'de Moskova'ya varmijtir. 26 Çubat 1921'de bajlayan Moskova Konferansi, Türk Heyetinin Misak-i Milli'den fedakârkk yapmamasi ve Sovyetier Heyetinin Gümrü Banjim kabullenmemesi sonucu ilk ajamada çikmaza sürüklenmijtir. Moskova'daki TBMM temsilcisi Yusuf Kemal Bey'e göre aym anda Bekir Sami Bey ve Heyetinin Londra'da Itilaf Devletleri ile görüjme yapiyor olmasi Ruslar üzerinde olumsuz etki yaratmijür. 9 Mart 1921 tarihinde Türk Heyeti ve Stalin arasmda gerçeklejen görüjmede Moskova Antlajmasi'nm temelini olujturacak önemli maddelerde anlajma saglanmij ve 18 Mart günü Moskova Antlajmasi imzalanmijür. Taraflar bu tarihi ístanbul'un ijgal edildigi gün oían 16 Mart günüyle degijtirmeyi kabul etmijlerdir. Salahi Sonyel, Turk Kurtuluç Scivap ve Dif Politika, Cilt H, TTK, Ankara, 2003, s. 118-119; Salahi Sonyel, Kurtuluf Savait Günlerinde Ingili^ îstihbarat Servisinin Türkiye'deki Tylemleri, Türk Tarih Kurumu Yayinlan, Ankara, 1995, s. 51-57.

12 Mehmet Gönlübol, Cem Sar, Atatürk ve Türkiye'nin Dif Politikasi 1919-1938, Atatürk Kültür Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Arajtirma Merkezi Yayinlan, Ankara, 1990, s. 23.

Footnote

13 Sonyel, Türk Kurtulu§ Savap ve Di§ Politika, C. II, s. 147.

14 Aym yer.

15 Nutuk, C. II, S. 577.

16 Sonyel, Kurtuluf Savait Günlerinde..., s. 151.

17 Sonyel, Kurtuluf Savafi Günlerinde..., s. 150.

i» Nutuk., C. II, s. 577.

Footnote

19 T. Hristodoulidi, Themata Eüinikis Diplomatikis Istorias 1912-1934, Paratiritis, Athina, 1986. s. 142.

20 age., s. 142.

21 Pinelopi Delta Yunanistan'da, yazdigi çocuk kitaplanyla ünlenmig bir yazardir. Aym zamanda tarihsel yazilanm genelde ulusal kimiik üzerine inga eden Delta pek çok tarihsel sürece de gahitlik etmigtir. Babasi Emmanuel Benaki'nin 1916 yiknda Atina'da belediye bagkam olmasiyla, Benaki ailesi ve Eleftherios Venizelos yakin aile dostu olmuglardir. Delta'mn Eleftherios Venizelos adim tagiyan am kitabi dóneme îgik tutmasi açisindan oldukça ônemlidir.

22 Pinelopi Delta, Eleftherios Venidlos, Ermis, Athina, 2002, s. 85.

23 Kral Konstantinos yeni hükümetin kurulmasi görevini, Liberal Parti mensuplan diginda çagirmig oldugu tüm komutan ve Yunan siyasilerin bulundugu bir toplanttda, Kalogeropoulos'a vermigtir. Yunan basim Kalogeropoulos'un hükümeti kurmakla görevlendirilmesi bir sürpriz olarak degerlendirmigtir. Delta, age., s. 86.

24 Nilüfer Erdem, Yunan Tarihçiliginin Göpüyle Anadolu Harekâti (1919-1923), 2. Basim, Derlem Yayinlan, îstanbul, 2010, s. 328.

25 Delta, age., s. 86.

26 Sonyei, Türk Kurtuluç Savaçi ve Diç Politika, C. II, s. 123.

Footnote

27 Salahi Sonyel, ingili? Gi?li Belgelerinde Tiirk-Yunan lliskileri 1821-1923, Remzi Kitabevi, Istanbul, 201 l.s. 267.

28 Sonyel, Türk Kurtulus Savasr ve Dif Politika, C. II, s. 124.

29 Sonyel, Ingili% Gisfi Belgelerinde Türk Yunan lliskileri, s. 258

30Standford J. Shaw, From Empire To Republic The Turkish War of National Liberation 1918-1923 A Documentary Study, Volume 3, Part 1, Türk Tarih Kurumu Yayinlan, Ankara, 2000, s. 1208.

31 Yahya Akyüz, Türk Kurtulus Savasr ve Fransig Kamuoyu, Türk Tarih Kurumu Yayinlan, Ankara, 1975, s. 169.

32 Sonyel, Türk Kurtulus Savasr ve Dis Politika, G H» s. 124.

Footnote

33 Sonyei, Türk Kurtu luf Savap ve Di§ Politika, C. II, s. 124.

34 Akyüz, age., s. 169.

35 Standford J. Shaw, age., s. 1202.

36 Istanbul konusunda bir parantez daha açildiginda Londra Konferansi sonrasinda (Nisan 1921) gerçeklegecek olan Dimitrios Gounaris- îoannis Metaksas (Küçük Asya Seferine karpi çikmasi ile bilinen Yunan asker ve devlet adami) görügmelerinde Metaksas, hükümet üyelerine ilginç bir teklifte bulunmu? ve Istanbulü iggal edebileceklerini sôylemijtir. Gounaris ise Metaksas'a istanbul'un Müttefiklerin kontrolü altinda oldugunu bunu deneyemeyeceklerini ifade etmijtir. Burada Londra Konferansi sonrasinda Yunan liderlerin Istanbul konusundaki fikirlerinin tarn tersi bir istikamete yöneldigini söylemek mümkündür. Bunda Gounaris'in îkmk yapisimn mi yoksa Müttefikleri karçisina alma korkusunun mu agir basüginin tahlilini yapmak ise güç degildir. Metaksas, Ioannis Metaksas, To Prosopiko Tou Imerologeio H Epanastasi Tou 1922, Cilt 3, Govosti Yaymlan, Athina, (T.Y.)., s. 90.

Footnote

37 Sonyei, Türk Kurtulu§ Savap ve Di§ Politika, C. II, s. 125.

38 Smith, age., s. 273.

39 Sonyei, Türk Kurtulu§ Savap ve Di} Politika, C. II, s. 125.

40 Smith, age., s. 273.

41 CAB 23/35, s.l.

Footnote

« CAB 23/35, s.2.

43 CAB 23/35, s.2.

44 CAB 23/35, s.3.

45 Akyüz, age., s. 170.

46 Sonyei, Türk Kurtu luf Savait ve Dif Politika, C. II, s. 125-126.

Footnote

47 Sabahattin Selek, Anadolu Ihtilab Mondros Mütarekesi'nden Türkiye Cumhuriyeti'nin Dogujuna Kadar Ulusal Savapmugn Belgeseli, II. Cilt, Kasta? Yayinlan, Istanbul, 2010, s. 572; Bülent Kara, "Sava? Hazirlayan Ban? Konferansi: Londra Konferansi", Ga% Akademik Baktf, Cilt. 3, Sayi. 5, Ankara, Ki? 2009, s. 159.

48 Sadrazam Tevfik Pa?a ve Heyeti 17 Çubat 1921 tarihinde Londra'da hazir bulunmu?lardir. Kurat, agm., s.58.

49 Sonyei, Kurtulu§Savap Günlerinde..., s. 152-154.

50 Türk heyetinin ilk duragi italya olmu? ve konferansa kaülmalan konusunda resmi davet beklemi?lerdir. Resmi davetin gelmesiyle italya üzerinden önce Paris'e sonra Londra'ya geçen heyet konferansa gecikmeü olarak kaülmi?or. Konferansin ilk gününde TBMM Heyeti henüz Paris'te iken, Osmanli Hükümeti temsilcileri ilk toplantiya çaginlmadigindan toplanüda bulunmami?lardir. Karal, agm., s. 160.

51 Shaw, age., s.1224.

52 Akyüz, age., s. 171.

Footnote

53 Aym yer.

54 Smith, age., s. 275.

55 Belgede 50 Yunan subayimn ne amaçla Istanbul'a gönderildigi açiklanmamigtir. (Venizelos Benaki Argivi 173.028.10-1/2 nolu belge).

56 Venizelos Benaki Argivi 173.028.10-1/2 nolu belge. (Londra'dan Yunanistan Dijijleri Bakankgina gönderilen belgede 21 Çubat 1921 tarihinde Iioyd George ve Kalogeropoulos arasinda geçen görüjmeye yer verilmijtir.)

57 Akyüz, age., s. 171.

58 Gotthard Jaeschke, Türk Kurtuluf Savait Kronolojisi Mondros'tan Mudanya'ya kadar 30 Ekim 1918-11 Ekim 1922, Türk Tarih Kurumu Basimevi Ankara, 1989, s. 141.

Footnote

59 Shaw, age., s. 1225.

60 Sonyei, Türk Kurtulu} Savap ve Di} Politika, C. II, s. 126.

61 Michael Llewellyn Smith, Albay Sanyannis'in hükümet üzerinde hatin sayihr bir etkisi oldugunu ve Ankara üzerine yürümenin çok basit bir i§ olacagi konusunda Papoulas ve hükümetini inandirdigim ifade etmektedir. Smith, age., s. 275; Salahi Sonyei de Yunan tarihçi Sifneos'tan ahnti yaparak, General Papoulas ve Albay Sanyannis'in Müttefik Devletler'in yardimi olmadan Eskijehir-Afyon Karahisar hattini 6 gün içerisinde ele geçirerek Mustafa Kemal'in ordusunu üç ay içerisinde ezeceklerine dair Gounaris'e söz verdigini belirtmektedir. Sonyei, Ingili^ Giqä Beigelerinde Türk-Yunan Ili}kileri, s. 266.

62 Aym yer.

63 Makedonia, 11 Çubat 1921. Yunanca gazetelerden düjülen dipnotlarda bir tarih uyumsuzlugu dikkati çekecektir. Yunanistan'in 1923 yikna kadar kullanmij oldugu Julius takvimi Gregorius takviminden 13 gün geridedir. Dolayisiyla arajürmaci ve okuyuculan yanlig yönlendirmemek için gazete tarihleri orijinal haliyle verilmijtir. Ama 13 gün farki eklendigi takdirde Gregorius esasina dayak Miladi takvim tarihi ortaya çikacakor. Yani 11 Çubat tarihli Yunan gazetesine yansimij oían haber 24 Çubat tarihinde yajananlan aktarmaktadir. Çalijma içerisinde beürtilen olaylara dair tüm tarihler Gregorius (miladi) takvimine uygun jekilde belirtilmijtir.

Footnote

64 Kurat, agm., s. 59.

65 Erdem, age., s. 325.

66 Müttefik Devletler ilk ajamada Türk ve Yunan Heyetleriyle birebir görüjmeler yapmayi tercih edip onlann tezlerini dinlemeyi tercih etmij ve iki heyeti karji karjiya getirmemijierdir.

67 Salahi Sonyei, "Kurtuluj Sava jinda Ban Siyasamiz", Reliefen, Cilt XLV/1, Sayi 177, Ocak 1981, Türk Tarih Kurumu Yaytnlan, Ankara, 1981, ss.327-417, s. 392.

68 agm., s. 392.

69 Bir önceki gün yani 22 Çubatta Tevfik Paja'nm rahatsizkgindan dolayi toplanti yapilmamijür.

70 Shaw, age., s. 1236.

71 Bige Yavuz'un bir Fransiz beigesine (24 ßubat 1921 tarihk Berthelot'un Fransiz Dij Ijleri Bakankgina gönderdigi telgraf) dayanarak aktardigi bilgide, sorujturma komisyonu gönderilmesinin Briand'in girigimleriyle ortaya aüldigi ve kararlagtmldigi belirtilmektedir. Bige Yavuz, Kurtuluf Savait Döneminde Türk-Fransi^ Ilifkileri Fransig Arpv Belgeleri Açisindan 1919-1922, Türk Tarih Kurumu Yayinlan, Ankara, 1994, s. 109.

72 Bekir Sami Bey konusunda ayn bir parantez açildiginda gerek italya'nm önerilerini göz önünde bulundurmasi gerekse uzlagmaci bir tavir sergilemesi onun bu Konferanstan eli bog dönmeme çabalanm göstermektedir. Nitekim Bekir Sami Bey íngiltere, Fransa ve ítalya ile ikili antlagmalar imzalayacak ancak bu antlagmalar TBMM tarafindan onaylanmayacaktir. Bu antlagmalann detayi için bkz. Yusuf Hikmet Bayur, Türkiye Devleti'nin Diç Siyasasi, Türk Tarih Kurumu Yayinlan, Ankara, 1973, s. 86-94; Sonyei, Türk Kurtuluç Savaçi ve Diç Politika, C. II, s. 132140.; Selek, age., s. 586-590.

73 Sonyei, Türk Kurtuluç Savaçi ve Diç Politika, C. II, s. 128; Yavuz, age, s. 110.

74 Yavuz, age., s. 110

75 Arnold Toynbee bu ifadeyi kullanmigür.

76 Arnold Toynbee, Türkiye'de ve Yunanistan'da Bah Meselesi, Yeditepe Yayinevi, Istanbul, 2007, s. 109.

77 Smith, age. s. 277.

78 Toynbee, age., s. 110.

79 Seha Meray -Osman Olcay, Osmanh Imparatorlugu'nun Çôküç Belgeleri (Mondros Birakiçmasi, Sevr Andlaçmasi îlgili Belgeler),Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayinlan No:409, Ankara Üniversitesi Basimevi, Ankara, 1977, s. 72.

80 age., s. 68-70.

Footnote

81 Smith, age., s. 274.

82 Metaksas, age., s. 90.

83 Smith, age., s. 275.

84 Embros, 13 Çubat 1921.

85 Toynbee, age., s. 110.

Footnote

86 Kurat, agm., s. 63.

87 Delta, age., s. 92.

88 Sonyei, Türk Kurtu tuf Savap ve Di$ Politika, C. II, s. 129.

89 Stefanos Yerasimos, Kurtuluf Savap'nda Türk-Sovyet ilifkileri 1917-1923, 2. Basim, Boyut Kitaplan, istanbuf 2000, s. 293

90 Aym yer.

Footnote

91 Delta, age., s. 92.

92 Sonyel, age, C. II, s.130.

93 Documents on British Foreign Policy 1919-1939, First Series, Volume XV, London, 1967, S. 265, No. 32.

94 Smith, age., s. 278.

95 Erdem, age., s. 337.

96 Documents on British Foreign Policy 1919-1939, First Series, Volume XV, London, 1967, S. 265, No. 32. Belgede Lloyd George'un konugmasim içtenlikle yapügina dair bir yorum da bulunmaktadir.

97 Documents on British Foreign Policy 1919-1939, First Series, Volume XV, London, 1967, S. 266, No. 32.

Footnote

98 Documents on British Foreign Policy 1919-1939, First Series, Volume XV, London, 1967, S. 266, No. 32.

99 Skrip, 21 Çubat 1921.

100 Delta, age., s.94.

101 Makedonia, 22 Çubat 1921.

102 Documents on British Foreign Policy 1919-1939, First Series, Volume XV, London, 1967, S. 361, No. 51.

Footnote

103 Documents on British Foreign Policy 1919-1939, First Series, Volume XV, London, 1967, S. 363, No. 51.

104 Smith, age., s. 281.

105 Sp. B. Markezinis, Politiki îstoria Tis Neoterias Filados î Singhronos Filas, C. II, Athina, (T.Y), s. 124.

106 Sonyei, Türk Kurtuluy Savayi ve Diy Politika, C. II, s. 132.

107 Toynbee, age., s. 111.

108 Nutuk,C. II, s. 577-578.

109Pinelopi Delta bu teklifin Yunan Meclisi'nde görügülmek üzere Gounaris tarafindan kabul edildigini belirtmektedir. Delta, age., s. 95.

Footnote

110 Delta, age., s. 94.

111 Documents on British Foreign Policy 1919-1939, First Series, Volume XV, London, 1967, S. 369, No. 52.

112 Documents on British Foreign Policy 1919-1939, First Series, Volume XV, London, 1967, S. 369-370, No. 52.

113 Documents on British Foreign Policy 1919-1939, First Series, Volume XV, London, 1967, S. 382, No. 54.

114 ízmir'de bulunan Yunan Yüksek Komiseri.

115 Documents on British Foreign Policy 1919-1939, First Series, Volume XV, London, 1967, S. 384, No. 54.

116 Documents on British Foreign Policy 1919-1939, First Series, Volume XV, London, 1967, S. 386, Appendix To No.54.

Footnote

117 Smith, age., s. 281.

118 lyonya Devleti hakkmda bkz. Adnan Sofuoglu, "Yunanhlann Bâti Anadolu'ya Yerlejme Girijimleri ve lyonya Devleti Macerasi", Prof. Dr. Haluk Çay'a Armagan, Ankara, 1987; Alptekin Müderrisoglu, "Bâti Anadolu'da Kurulan Kisa Ömürlü Bir Deviet: Ionya", Atatürk Arapirma Merkef Dergisi, http; / /atam.gov.tr/bati-anadoluda-kurulan-kisa-omurlu-bir-devlet-ionya/. Erijim Tarihi: 15/03/2013.

119 Delta, age., s. 94.

120 Smith, age., s. 281.

121 Son toplanti tarihi bazi kaynaklarda 18 Mart olarak belirtilmijtir. Smith, age., s. 282.

122Bekir Sami Bey ve heyeti 17 Mart 1921'de Londra'dan aynlmi^tir. Jaeschke, Türk Kurtu/uf Savap Kronolofisi, s. 145.

123 Sonyel, îngili^ Gi^li Beigelerinde Türk Yunan llfkileri, s. 268.

124 Yunan Makedonia gazetesi hükümet çevrelerinden edindigi bilgiye göre Gounaris'in Londra'ya iktisadi destek saglamak amaciyla gittigi haberini 22 Çubat (7 Mart) tarihli haberinde vermijtir. Aynca bkz., Murat Hatipoglu, Yunanistan'daki Gelfmelerin Ipginda Türk-Yunan Ilfkilerinin 101 Yih (1821-1922), Türk Kültürünü Arajtirma Enstitüsü Yayinlan, Ankara, 1988, s.122.

125 Smith, age., s. 282.

Footnote

126 Aretis Tounda Fergadi, Themata Ellinikis Diplomatics Istorias 1912-1934, Paratirisis Yayinlan, Athina, 1989, s. 146.

References

Kaynaklar

Ar§iv Belgeleri

CAB23/35 (Foreign Office War Cabinet Papers)

Documents on British Foreign Poky 1919-1939, Rrst Series, Volume XV, London, 1967.

Vemgebs Benaki Arm 173.028.10-1/2 (Londra'dan Yunanistan Dialed Bakanligina gönderilen 21 §ubat 1921 tarihinde Lloyd George ve Kalogeropoulos aiasinda geçen gorüçmeyi içeren belge)

Kitap ve Makaleler

AKYUZ Yahya (1975) Türk Kurtulus Sava? veFransgKamuyu, Türk Tarih Kurumu Yayinlan, Ankara.

AYDEMÍR §evket Süreyya (2011) ÍkináAdam (1884-1938), Birind Gilt, Ön Dördüncii Özd Basim, Remzi Kitabevi, Istanbul

BAYUR Yusuf Hikmet (1973) Türkiye Devkümn Dis Siyasasi, Türk Tarih Kurumu Yayinlan, Ankara.

DELTA S, Pindopi (2002) FJeßherios Vemgehs, Ermis, Athina.

ERDEM Nilüfer (2010) Yurnn Tanhakgmn Gögüyle Anadolu Harekaü (1919-1923), 2 Basim, Derlem Yayinlan, Istanbul

FERGADÍ Aretis Tounda (1989) Themata Einikis Diphmaükis Dorias 1912-1934, Paratirisis Yayinlan, Athina.

GÖNLÜBOL Mehmet- SAR Cem (1990) Atatürk ve Türteye'mn Dis PoBtikm 1919-1938, Atatürk Kültür Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Araçtirma Merkezi Yayinlan, Ankara.

HATÍPOGLU Murat (1988) Yunamstan'daki Gdsmdmn Dgmda Türk-Yunan Ikytekrmm 101 YÚ (18211922), Turk Kültürünü Ara§tuma Enstitüsü Yayinlan, Ankara.

HRiSTODOULTDiT. (1986) Themata Einikis Diphmaükis Dorias 1912-1934tPwatíÓÓs, Athina.

JAESCHKE Gotthard (1989) Türk Kurtulus Sava? Kmnoloym Mondm'tan Mudaryafa kadar 30 Ekim 1918-11 Ekim 1922, Türk Tarih Kurumu Basimevi Ankara.

KARA Bülent (2009 Ki§) "Sava§ Hazidayan Ban§ Konferansi: Londra Ksxdoecnsl,,Akadermk Batey, Gilt 3, SayL 5, Ankara.

KÍRIJ NTOKME Outkou, (Güz 2010) 'TJlus Devlet Oluçturmada Yunanistan Ömegi: Büyük Ülkü Megali idea", Ankara Üniversitesi Türk íntelap Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, S. 46,, ss. 401-424.

KURAT Yulug Tekin (1985) Mustafa Kemal's Instructions (An Intercepted and Deciphered Td^ram)To Bekir Sami In London -A Reassessment of the London Conference (21 February12 March 1921) and Its Immediate Consequences, Belleten, Gilt XLVIII, Sayi 189-192, No 189192, Türk Tarih Kurumu Yayinlan, Ankara.

MARKEZINiS Sp. B. (2007) Poktiki Doria Tis Neoterias Eliados Í Singhronos Ellas, Cilt 2, Athina,

Toynbee Arnold (T.Y) Türkiye 'de ve Yunanistan 'da Bah Meseleá, Yeditepe Yayinevi, Istanbul

MERAY Seha - OLCAY Osman (1977) Osmanh Imparatorkgu'nm Cöküs Bdgekn (Mondros Btrakismasi, SevrAndlasmasi llgk Bepekr), Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültea Yayinlan No:409, Ankara Üniversitesi Basimevi, Ankara.

METAKSAS îoannis (T.Y.) To Proscpiko Tou ímerohgio H Epanasian Tou 1922, Olt 3, Govosti Yayinlan, Athina.

MÜDERRÎSOGLU, Alptekn, Bao Anadolu'da Kurukn Kisa Ömüriü Bir Device îonya, Alatürk Arashrma Merkesÿ Dergisi, http://atamgov.tr/bati-anadoluda-kurulan-kisa-omurlu-bir-devletbnya/. (Eriyim Tarihi: 15.072013)

Nutuk (1973) C. IJI13. Bask, Milli Egjtim Basimevi, Istanbul,

SELEK Sabahaítin (2010) Anadoht IhtHah Mondros Mütarekeá'nden Türkiye Cumhuriyé'nin Dogusuna Kadar XJktsalSavasmiyn Belgseli, IL Gilt, Kasta§ Yayinlan, IstanbuL

SHAW Standford J. (2000) trom Empire To Republic The Turkish War of National Liberation 1918-1923A Documentary Study, Volume 3, Part 1, Türk Tarih Kurumu Yayinlan, Ankara.

SMITH Michael (2002) Y unan Düsü, Ayraç Yayinlan, Ankara.

SONYEL Salahi (1981) Kurtulu§ Savaçmda Bao Siyasamiz, Belktm, Gilt XLV/1, Sayi 177, Ocak 1981, Turk Tarih Kurumu Yayinlan, Ankara.

SONYEL Salahi (1995) Kurtulus Savoy Günlerinde Ingi^ Mhbarat Serviàmn Türkiye'deki Eykmleri, Türk Tarih Kurumu Yayinlan, Ankara.

SONYEL Salahi (2003) Türk Kurtulus Savoy ve Dis Pohüka, Gilt H, Türk Tarih Kurumu Yayinlan, Ankara.

SONYELSalahi (2011) îngfiyGiyhBelgkrinde Türk-Yunan íhskileri 1821-1923, Remzi Kitabevi, IstanbuL

Türk îstiklalHarbi I Mondros Mütarekesi ve Tatbikati (1999) 3. Bask, Genelkurmay ATASE Baçkanligi Yayinlan, Ankara.

ORANBaskn (1991) TürkrYunan ikkikrinde Bah Trakya Sorunu, 2 Basim,BiIgiYayinevi, Ankara.

YAVUZBige (1994) Kurtulus Savoy Dönemnde TürkrEransiyiiskikn: LransnyAryv Belgien Açmndan 19191922, Türk Tarih Kurumu Yayinlan, Ankara.

YERASÎMOS Stefànos (2000) Kurtulus Savay'nda Türk-Soiyet lliskikri 1917-1923, 2 Basan, Boyut Ktaplan, IstanbuL

Süreli Yayinlar (Yunanistan)

Makedonia

Skrip

Embros

Internet Kaynaklan

http://www.tdkgov.tr/index.php?option=com bts&atama=kelime&guid=TDKGTS.52a569966be 0b6.75442403 (Eriçim Tarihi01.122013)