AK Parti Döneminde Ortadogu'da Türk-Amerikan Iliskilerinin Jeokültürel Ekseni: Islami Kimlik

Abstract

Turkish-American relations have historically always experienced its several ups and downs. Turkish-American relations have maintained this continuity while Turkey's geocultural dimension have gained importance instead of its geopolitical position during Justice and Development Party (AK Parti) decade. The dynamics of global politics have began to take shape within the framework of 'Islamic terror' after the September 11 terrorist attacks that influenced herein. This paper analyzes the axis of geoculture in the context of model country rhetoric in the U.S.-Turkey relations focusing particularly on the Middle East politics within the scope of public diplomacy. The main research question of the study is as follows: what is the primary factor and axis that determines the U.S.-Turkey relations? The research has two fundamental arguments: First, the determining factor has been Turkey's Muslim identity under JDP. The U.S. has opted to use JDP's Islamic identity as a model in its grand strategy of Greater Middle East and North Africa Initiative. The bilateral relations have set by the rhetoric of model country in the axis of geoculture, which aimed to transformation of Muslim Middle Eastern societies. Second, the relations have began to deteriorate with Syrian and Egyptian crisis in the process of 'Arab Spring' since 2013 and the interests of two states have conflicted over the political Islam and moderate Islam. More particularly, the abandon of the U.S.'s moderate Islam policy became a turning point of the relations between JDP and Obama administration. In this context, it is suggested that the one dimension of political Islam and the other dimension the U.S.-Iran rapprochement which will determine the future of the U.S.-Turkey relations.

Headnote

Öz

Türk-Amerikan iliskileri tarihsel olarak hep inisli çikisli bir seyir izlemistir. Ayni sekilde AK Parti döneminde de Türk-Ameriken iliskileri bu sürekliligi muhafaza etmekle birlikte ikili iliskilerde önceki dönemlerdeki Türkiye'nin jeopolitik konumu yerine bu sefer jeokültürel boyut önem kazanmistir. Bunda küresel siyasetin dinamiklerinin 11 Eylül Terör saldirilari sonrasinda 'Islami terör' olgusu çerçevesinde sekillenmeye baslamasi etkili olmustur. Bu arastirma, AK Parti döneminde Türk-Amerikan iliskilerinin jeokültürel ekseni olan model ülke retorigini, Ortadogu politikasi odakli kamu diplomasisi paradigmasi çerçevesinde analiz etmektedir. Temel arastirma sorusu, AK Parti döneminde Türk-Amerikan iliskilerini belirleyen ana faktör ve eksen nedir? Bu çalismada iki temel argüman gelistirilmistir: Birincisi, AK Parti döneminde Türk-Amerikan iliskilerini belirleyen esas unsur, Türkiye'nin Islami kimligi olmustur. ABD, AK Parti'nin Islami kimligini Genisletilmis Ortadogu ve Kuzey Afrika Girisimi stratejisinde model olarak kullanmayi tercih etmistir. Bu baglamda ikili iliskiler, jeokültürel eksen temelinde Ortadogu'nun Müslüman toplumlarini dönüstürme amaçli model ülke retorigi düzleminde gelisme göstermistir. Ikincisi, Türk-Amerikan iliskileri, 2013 yilindan itibaren Arap Bahari sürecinde Suriye ve Misir kriziyle bozulmaya baslamis ve siyasal Islam ve ilimi Islam konusunda iki ülkenin çikarlari ayrismaya baslamistir. Özellikle ABD'nin ilimli Islam politikasindan vazgeçmesi, AK Parti ile ABD arasindaki iliskilerin kirilma noktasi olmustur. Bu baglamda da ikili iliskilerin geleceginin bir boyutunu siyasal Islam özellikle ISID gibi 'Islamci terör' örgütleri diger boyutunu ise ABD-Iran yakinlasmasinin belirleyecegi ileri sürülmüstür.

Anahtar Kelimeler: Türk-Amerikan iliskileri, Türk dis politikasi, Ortadogu politikasi, Model ülke, Kamu diplomasisi

Abstract

Turkish-American relations have historically always experienced its several ups and downs. TurkishAmerican relations have maintained this continuity while Turkey's geocultural dimension have gained importance instead of its jeopolitical position during Justice and Development Party (AK Parti) decade. The dynamics of global politics have began to take shape within the framework of 'Islamic terror' after the September 11 terrorist attacks that influenced herein. This paper analyzes the axis of geoculture in the context of model country rhetoric in the U.S.-Turkey relations focusing particularly on the Middle East politics within the scope of public diplomacy. The main research question of the study is as follows: what is the primary factor and axis that determines the U.S.-Turkey relations? The research has two fundamental arguments: First, the determining factor has been Turkey's Muslim identity under JDP. The U.S. has opted to use JDP's Islamic identity as a model in its grand strategy of Greater Middle East and North Africa Initiave. The bilateral relations have set by the rhetoric of model country in the axis of geoculture, which aimed to transformation of Muslim Middle Eastern societies. Second, the relations have began to deteriorate with Syrian and Egyptian crisis in the process of 'Arab Spring' since 2013 and the interests of two states have conflicted over the political Islam and moderate Islam. More particularly, the abandon of the U.S.'s moderate Islam policy became a turning point of the relations between JDP and Obama administration. In this context, it is suggested that the one dimension of political Islam and the other dimension the U.S.-Iran rapprochement which will determine the future of the U.S.-Turkey relations.

Keywords: Turkey-US relations, Turkish foreign policy, Middle East politics, Model Country, Public diplomacy

Giris

Türk-Amerikan iliskileri, 2010 yilindan itibaren Ortadogu'daki alt üst oluslar nedeniyle küresel basin ve uluslararasi diplomatik ortamlarda eskisinden çok daha fazla tartisilir hale gelmeye baslamistir. Bunda iki ülke iliskilerinde gerilimli dönüm noktalarinin 2000'lerde artmasi ve siklasmasi etkili olmustur. Bununla birlikte iki ülke iliskilerinin genel niteliginin zikzakli oldugu ileri sürülebilir. Zira 1962 yilindaki Küba krizi, 1964'teki Johnson Mektubu, 1974 yilindaki Türkiye'nin Kibris Baris Harekati ve sonrasinda 1975-78 yillari arasinda ABD'nin Türkiye'ye uyguladigi silah ambargosu olaylariiki ülke iliskilerindeki tarihsel güven bunaliminin dönüm noktlaridir1.

2000'lerde ise ilk olarak 2003 yilinda Kuzey Irak'ta müttefik ABD askerlerinin Türk askerlerinin basina çuval geçirme olayi2, iki ülke iliskilerini derinden yaralamis ve tarihsel güven bunalimi kaynaklarina yeni bir dönüm noktasi eklemistir3. Türk Silahli Kuvvvetlerinin Milli Güvenlik Kurulunda ABD'nin Irak'a Türkiye üzerinden geçisine destek açiklamasi yapmamasi ve bunun üzerine 1 Mart tezkeresinin meclisten geçmemesine çok sinirlenen Bush yönetimi, Kuzey Irak'in Süleymaniye kentinde gerçeklesen çuval olayiyla4 bir nevi Genelkurmayi cezalandirmistir. Ancak bu onur kirici olayin etkisi5, AK Parti hükümeti tarafin1 dan kisa zamanda atlatilmistir. Çünkü çuval olayi, ABD'nin AK Parti hükümetini degil, askeri cezalandirmasi olarak degerlendirilmistir. Iki ülke iliskilerinde fazla tahribata yol açmadan atlatilmasina ragmen bu küçük düsürücü hadise, tarihsel güvensizlik kaynagi olarak tarihe geçmistir.

2003-2013 arasinda göreli istikarli iliskiler, Arap Bahari sonrasi Suriye krizinde tekrar gerilimli bir döneme girmistir. 2013 yilinda Suriye müdahalesinde Obama yönetiminin bir nevi 'U' dönüsü yapmasi6, iki ülke iliskilerinde 2006 yilinda imzalanan stratejik ortakliktan artik ayrismaya baslayan sürecin dönüm noktasi olmustur. AK Parti döneminde Türk-Amerikan iliskileri aslinda imzalanan stratejik ortaklik belgesiyle derinlesmis ve bir nevi 2003-2013 arasind on yillik iliskilerde bir balayi yasanmisti7. Ancak Suriye politikasinda 2003-2013 arasindaki on yillik dönemde örtüsen çikarlar üzerinden ortak hareket eden iki ülkenin çikarlari artik çatismaya baslamistir. Obama yönetiminin Suriye müdahalesinde ilk önce Türkiye'yi yalniz birakmasi ve sonrasinda Türkiye'den farkli politika izlemesi, AK Parti hükümetinde büyük bir hayal kirikligina ve güven bunalimina yol açmistir. Suriye politikasinda Türkiye ile ABD'nin farkli politika izlemeleri, iki ülke iliskilerini derinden etkilemeye ve ittifak iliskilerine ve Türkiye'nin NATO üyeliginin sorgulanmasina8 yol açan bir süreci baslatmistir. Nitekim Suriye sorununda 2014 yilindaki Kobani (Ayn-el Arap) krizi ve 2015'te ISID ve YPG konularinda Türkiye ile ABD'nin politikalari ayrismanin ötesinde artik çatismaya baslamisti. Türkiye'nin terör örgütü olarak gördügü YPG'yi ABD'nin açikça desteklemesi hatta silah yardimi yapmasi iki ülke ittifak iliskilerini bitirme noktasina getirmistir. Nitekim Erdogan, ABD'ye seslenerek 'AK Parti ortagin müttefikin Kobani'deki terörist mi yoksa ben miyim Ortagini seç' diyordu9.

Görüldügü üzere Türk-Amerikan iliskileri, tarihsel olarak hep inisli çikisli bir seyir takip etmistir. Ancak AK Parti iktidari döneminde Türk-Amerikan iliskileri önce stratejik ortaklik seviyesinde derinlesip Ortadogu politikasinda Model ülke ve ilimli Islam konularinda ortak politika izlerken 2013 sonrasi dönemde Suriye kriziyle ayrismaya baslamistir. Bu baglamda AK Parti döneminde Türk-Amerikan iliskileri 2003-2013 arasi dönem ile 2013 sonrasi dönem olarak ikiye ayrilabilir. 2003-2013 arasi dönemde Türk-Amerikan iliskilerinin genel niteliginin istikrarli, stratejik ortaklik ve Ortadogu politikasinda ortaklik çerçevesinde gelistigi ileri sürülebilir. Ancak 2013 sonrasi dönemde iki ülke iliskilerinde stratejik ortakligin artik bittigi yeni bir süreç olarak nitelendirilebilir. Bu arastirmada özellikle iliskilerin birinci dönemi, iliskilerin ekseni çerçevesinde analiz edilecektir. Buna göre, 2003-2013 arasi dönemde Türkiye ile ABD'nin Ortadogu politikasinda stratejik ortaklik temelinde politika izledikleri argümani gelistirilmistir. Bu dönemde iki ülke iliskilerini ABD'nin Ortadogu politikasinda ilimli Islam ya da Genisletilmis Ortadogu ve Kuzey Afrika Girisimi (Greater Middle East Initiative -BOP) belirlemistir10. Türkiye, ABD'nin Ortadogu politikasinda Model ülke rolü ile stratejik ortak olarak yer almis ve Arap Bahari sürecine kadar iliskilerde on yillik balayi yasanmistir11. ABD'nin Ortadogu'nun Müslüman toplumlarini denetimli dönüstürme stratejisinde (forward strategy of freedom12) Türkiye'nin Islami kimligi ile Model ülke rolü üstlenmesi, iki ülke iliskilerinin kültürel ekseni olmustur. Iki ülke iliskilerinin tarihsel arka planina bakildiginda da Islami kimligin bir süreklilik unsuru olarak devam ettigi anlasilacaktir.

Soguk Savas Döneminde Türk-Amerikan Iliskilerinin Ekseni: Stratejik Konumdan Stratejik Islam'a

Türk-Amerikan iliskilerinin tarihsel arka planina bakildiginda genel olarak kültürel kimligin hakim oldugu görülecektir. Soguk Savas döneminde bile hakim olan jeopolitik eksen aslinda bu dönemde yesil kusak teorisinde kültürel eksene kaymistir. Soguk Savas döneminin iki kutuplu sistemik yapisinda Türkye, Sovyetlere karsi NATO'nun cephe ülkesi rolü ile stratejik ekseni temsil etmekteydi. Ancak 1979 yilinda Sovyetlerin Afganistan'i isgal etmesi üzerine Carter döneminin ulusal güvenlik danismani olan meshur Brzezinski tarafindan gelistirilen ve dönemin Disisleri Bakani Kissinger tarafindan uygulamaya konulan Yesik Kusak teorisinde Türkiye'nin rolü stratejik konumdan stratejik Islam'a kaymistir13. Bu noktada ABD'nin Islam'a bakisinin hep stratejik oldugu da kaydedilmelidir. Nitekim ABD, Sovyetleri çevreleme politikasi icabi bu sefer Islam'i yesil kusak projesinde stratejik bir araç olarak kullanmistir. Zira Sovyetlerin Afganistan'i isgal etmesi sonrasi gelistirilen yesil kusak politikasiyla Islam, ABD dis politikasinda stratejik bir faktör haline gelmistir. Diger bir ifadeyle ABD, Islam'i hegemonik stratejisinin bir araci olarak kullanmistir14.

Yesil Kusak teorisine göre ABD, Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birligi (SSCB)'ne karsi Afganistan içindeki Mücahitler ile bu ülke disindan gelen diger Cihatçi gruplari destekleyecek ve bu sekilde Afganistan'dan Sovyetleri çikaracakti. Bu anlamda Yesil kusak projesiyle radikal Islam, kizil tehlikeye ve komünizme karsi bir panzehir olacakti. Bu dönemde ABD, CIA üzerinden Afgan mücahitlerini ve bir anlamda radikal Islam'i destekleyen politika izlemistir. Yesil Kusak politikasinin amaci, Sovyetlerin Afganistan'dan çikartilmasi, Dogu Avrupa'dan Bati'ya dogru genislemesini engellemekti. Aslinda ABD'nin Soguk Savas döneminde Truman doktrinine göre Sovyet blogunu çevreleme politikasina Carter döneminde Islamci gruplarla Sovyetleri yesil kusak projesiyle çevreleme eklenmistir. Bu dönemde Türkiye'de yesil kusak politikasiyla uyumlu bir sekilde Türk-Islam sentezi uygulanmistir15. Özellikle ayni dönemde 1979 yilinda Iran'da radikal bir devrimin gerçeklesmesi, ABD'nin Türkiye Islam'ina yaklasimi daha stratejik hale gelmistir. Iran Islam devriminden sonra ABD, Ortadogu'da Iran merkezli radikal Islam'a karsi müttefiki, NATO üyesi ve AB üyelik sürecindeki Türkiye'nin ilimli Islam'ini stratejik model olarak görmeye baslamistir16. Özal döneminde 1980'lerden itibaren böylece Türkiye, genelde Ortadogu'daki özelde Iran'in radikal Islam'ina karsi bir model ve engel islevi görmeye baslamistir.

Soguk Savas Sonrasi Yeni Tehdit Radikal Islam'a Karsi Türkiye'nin ilimli Islam Modeli

ABD, Iran Islam inkilabindan sonra radikal Islam'i tehdit olarak görmeye baslamistir17. Oysa radikal Islam, Afganistan'da Sovyetlere karsi ABD'nin müttefikleriydi. 11 Eylül 2001 tarihinde El-Kaide'nin terör saldirilari sonrasi radikal Islam ve Sovyetlere karsi müttefiki cihatçi Islamci gruplar ABD'nin düsmani olmustur. Bush yönetimi döneminde ABD, El-Kaide'nin 11 Eylül 2001 tarihindeki terör saldirilari sonrasi radikal Islami örgütleri besleyen Iran, Irak ve Afganistan'i ser ekseni olarak tanimlamis18 ve Taliban özelinde radikal Islam'a karsi savas açmistir. Bu baglamda Soguk Savas döneminde ABD'nin komünizm tehlikesinin yerini radikal Islam almistir19.

1980'lerden 2000'lere kadar Türk-Amerikan iliskilerinde ilimli Islam süreklilik ögesi islevi görmeye devam etmistir. Radikal Islam, Türkiye'nin ABD ile yakinlasmasi ve politikalarinin örtüsmesinin ötesinde iki ülkenin Ortadogu'da stratejik ortakligini getirmistir. Özellikle AK Parti döneminde uygulanacak olan ilimli Islam politikasi, Özal döneminde bu modelin gelistirilmesi ve deneme yillari olmustur. Özal ve Demirel döneminde Türk-Amerikan iliskilerinin ekseni olmaya baslayan ilimli Islam ögesi, Soguk Savas sonrasi Sovyetlerin dagilmasinin biraktigi güç boslugunu Iran'in yerine Türkiye'nin doldurmasi islevini görmüstür. Ilhan Uzgel'in vurguladigi gibi ABD, 1990'larda Türkiye'yi Balkanlar, Kafkasya ve Orta Asya'da Iran'a karsi model ülke olarak destekleyen politika içinde olmustur20. 2000'lerde ise ABD, ilimli Islam stratejisi çerçevesinde Ortadogu politikasinda yine Türkiye'yi model ülke olarak desteklemistir. Baska bir ifadeyle ABD'nin Türkiye modeli politikasi devam etmistir.

Dolayisiyla ilimli Islam, Türk-Amerikan iliskilerinde isbirligi alani olmus ve iki ülke iliskilerinin temel dinamigi halini almistir. Bu çerçevede ABD yönetimleri, Müslüman ülkelerde ilimli Islamci partilerin siyasal sürece katilimini desteleyen politika izlemislerdir. ABD'de CIA Türkiye Masasi Sefi Graham Fuller, ilimli Islamcilarin siyasal sürece katilarak ilimlilastirilmasi politikasini gelistiren grupta yer almakta ve bu yaklasimin öncülügünü ve savunuculugunu yapmaktaydi21. Bu politika ilk olarak Türkiye'de Erbakan liderliginde Refah Partisi'nin siyasal sürece katilimiyla meyvesini vermistir. Ancak 1996 yilindaki Refah deneyimi 28 Subat 1997 post-modern darbesiyle basarisizlikla sonuçlanmistir22. Daha sonra bu yaklasim, Erdogan liderliginde 2003-2013 arasi basariyla uygulanmistir. Obama'nin Jeffrey Goldberg'e The Atlantic dergisinde verdigi röportajda 2016 yilinda ilimli Müslüman lider olarak gördügü Erdogan'i artik bir fiyasko, otoriter lider olarak nitelendirmesi23, aslinda ABD'nin ilimli Islam politikasinin günümüzde basarisizlikla sonuçlanmasinin Erdogan özelinde bir disavurumudur.

AK Parti Döneminde Türk-Amerikan Iliskileri: Model Ülke (2003-2013)

Türk-Amerikan iliskilerinde Islam unsurunun bir süreklilik ögesi olmasinda küresel ve bölgesel gelismeler de etkili olmustur. Soguk Savas sonrasi dönemde Harvard Üniversitesi'nden ünlü siyaset bilimci Samuel Huntington'un 1993 yi19 linda Foreign Affairs dergisinde yayinlanan 'medeniyetler çatismasi' tezi uluslararasi kamuoyunun gündemine uzun bir süre yerlesmis ve küresel düzeyde büyük tartismalara yol açmistir24. Konstrüktivist paradigma çerçevesinde fikir ve düsüncelerin küresel siyaseti sekillendirdigi yaklasimindan hareketle 1990'lardan günümüze dünya siyasetinde kültürel unsurlar ön plana çikmaya baslamistir. Öyle ki, Huntington'un bu eseri ABD'nin yeni düsman arayisinin bir ürünü olarak da degerlendirilebilir. Zira radikal Islami örgütlerle mücadele önemli ölçüde fikirlerin çatismasi boyutunda gerçeklesmeye baslamistir. Iste bu minvalde Türk-Amerikan iliskileri jeokültürel eksende gelismeye baslamistir.

ABD, 2000'lerde radikal Islam ile mücadele ve Ortadogu politikasi için Türkiye'de Büyük Ortadogu Projesi (BOP) olarak bilinen Genisletilmis Ortadogu ve Kuzey Afrika Girisimini gelistirmistir. Uzgel'in belirttigi üzere bu politika aslinda Ortadogu'daki Müslüman toplumlarin denetimli dönüstürülmesi stratejisine (forward strategy of freedom) dayanmaktadir25. Bu stratejiyle Müslüman ülkelerin ilimli Islam'a dönüstürülmesi amaçlanmaktaydi. Bu noktada ABD'nin müttefiki, NATO üyesi ve AB üyelik sürecindeki Türkiye'nin bu politikadaki rolü, ilimli neoliberal Islami ile Müslüman Ortadogu'ya model ülke olmakti. ABD'nin bu politikasi, AK Parti liderlerinin Ortadogu'da lider olma politikasiyla örtüsmüs ve iliskiler 2006 yilinda imzalanan stratejik vizyon belgesiyle26 stratejik ortaklik düzeyine çikmistir. Bu baglamda Türk-Amerikan iliskilerinin niteligini esas belirleyen etkenin ABD oldugu ortaya çikmaktadir27. 1990'larda Balkanlar, Kafkasya ve Orta Asya'da28 2000'lerde ise Ortadogu'da ABD'nin Türkiye'ye biçtigi rol, iliskileri belirleyici olmustur. Bununla birlikte iki ülke iliskilerini olgusal faktörler de önemli ölçüde belirlemektedir. Özellikle 2000'lerde küresel ve bölgesel gelismeler, iki ülke iliskilerinde belirleyici olmustur. AK Parti döneminde Islam, Islamcilik ve siyasal Islam olgulari TürkAmerikan iliskilerini belirleyen olgularin basinda gelmektedir. Ayrica ayni dönemde her iki ülkede Bush ve Erdogan gibi muhafazakar yönetimlerin olmasi iliskileri belirleyen faktörlere eklenebilir.

En dikkat çekici nokta ise ABD'nin Türkiye ile iliskilerini AK Parti ile yani artik sivil iktidar üzerinden belirlendigi döneme geçilmesidir29. Zira TürkAmerikan iliskilerinin AK Parti iktidarina kadar genel olarak asker üzerinden belirlendigi ileri sürülebilir. Baska bir ifadeyle, daha önce iki ülke iliskileri iktidarlardan bagimsiz olarak sekillenmekteydi. ABD'nin bu politika degisikligi sadece iki ülke iliskilerini belirlemekle kalmamis Türk siyasi hayatinin da dönüsümünde kolaylastirici bir islev görmüstür. Esasen AK Parti döneminde iki ülke iliskilerini belirleyen eksen, ABD'nin Genisletilmis Ortadogu ve Kuzey Afrika Girisimi ve buna bagli olarak kamu diplomasisi çerçevesinde yürütülen model ülke politikasi olmustur.

Model Ülke

ABD'nin 2000'lerden Arap Baharina kadar (2003-2013) Ortadogu politikasi, Genisletilmis Ortadogu ve Kuzey Afrika Girisimi ya da ilimli Islam politikasi çerçevesinde sekillenmistir. Bu baglamda ABD'nin Ortadogu politikasinda Türkiye'nin rolü model ülke olarak belirlenmistir30. Nitekim bu arastirmanin temel argümanlarindan biri de iki ülke iliskilerinde ilk baslarda agirlikli olarak daha çok jeopolitik ve jeostratejik eksen belirleyici iken AK Parti döneminde ABD'nin MEI ve ilimli Islam politikasi çerçevesinde jeokültürel eksen belirleyici temel dinamik ve eksen olmustur. Diger bir ifadeyle, Türkiye, Ortadogu politikasinda kendisini jeokültürel eksende pozisyonlastirmistir. Greater Middle East Initiative (MEI), 2002 yilinda UNDP'deki rapora ve 2003 yilinda Arap Insani kalkinma raporuna dayanmaktadir31. Bu raporlar, Müslüman ülkelerin demokrasi, egitim, ekonomi ve soyo-kültürel açidan sivil toplum temelinde dönüstürülmesi önerilerini içermekteydi. Yani toplumsal dönüsümü öngörmekteydi. Arap Baharini da bu eksen çerçevesinde degerlendirmek mümkündür. Diger taraftan BOP, 2004'te Ingiltere'de yayinlanan Al-Hayat dergisine sizdirilarak Ortadogu ülkelerinin tepksi ölçülmüstür. Bölge uzmanlarinin hazirladigi bu raporlardan olusan BOP, ABD'nin Ortadogu'nun Müslüman toplumlarini Bati'nin neoliberal kapitalist sistem ve degerleriyle uyumlu olacak sekilde dönüstürmeyi amaçlamaktaydi. ABD, bu projeyi 2004 yilindaki G-8 zirvesinde gündeme almis ve destek arayisina girmisti.

Aslinda bu projenin ilimli Islam olarak nitelendirilmesine ayni dönemde ABD Savunma Bakanligi'nin bir think tank kurulusu olarak çalisan Rand Corporation'in "Civil Democratic Islam Partners, Resources, and Strategies" adli çalismasi32 kaynaklik etmektedir. Çünkü BOP projesi, ilimli Islam stratejisiyle gerçeklestirilecekti. Böylece radikal Islamin çözümü ilimli Islam olmus ve fiiliyatta ilimli Islam da ilimli islamcilarin yumusatilarak yani ilimlilastirilarak iktidara getirilmesiyle gerçeklestirilecekti. Iste ABD'nin bu politikasinda Türkiye, ilimli Islam'i temsil eden AK Parti üzerinden Ortaogu'nun Müslüman ülke ve toplumlarina model ülke olacakti33. Nitekim Erdogan, BOP es baskani oldugu ifadesini 2003'ten 2008'e kadar defalarca tekrarlamistir. Ayrica ABD'nin Ankara Büyükelçisi Eric Edelman, "Türkiye projenin lideridir" açiklamasini açiktan yapabilmistir34. Böylece NATO üyesi, laik, ilimli, neoliberal ve AB üyelik sürecindeki Türkiye modeli, Ortadogu'nun Müslüman ülkelerine kamu diplomasisi yöntemleri çerçevesinde pazarlanmaya çalisilmistir. Türkiye, Ortadogu politikasinda kamu diplomasisi geregince model ülke kavrami yerine yumusak güç kavramini kullanmayi tercih etmistir35.

Kamu Diplomasisi ve Yumusak Güç

Ortadogu toplum ve devletleri tarafindan olumsuz hatta emperyal olarak anlasilacagi gerekçesiyle AK Parti liderleri, Türkiye'nin Ortadogu politikasini yumusak güç kavramiyla markalastirmislardir36. Kamu diplomasisi yöntemlerini esas alan AK Parti hükümeti Ortadogu politikasinda kendisine alan açmak üzere Islami ton agirlikli söyleme basvurmustur. Böylece JDP karar alicilari, Ortadogu halklari ve devletleri nazarinda 1923 yilindan beri gelisen seküler ve laik Türkiye imajini37 Müslüman Türkiye imajiyla degistirmeye çalismistir38. Hatta Erdogan söylemlerinde filistin davasi basta olmak üzere Islam dünyasinin sözcülügünü de üstlenmeye baslamistir. Diger taraftan kamu diplomasisi çerçevesinde AK Parti liderleri, Ortadogu halklarini esas alan politika izlemislerdir. Ortadogu toplumlarinin sempatisini kazanmaya yönelik izlenen popülist politika meyvesini vermis, Erdogan ve Türkiye bayraklari Ortadogu sokaklarinda görülmeye baslanmistir. Hatta basta Ortadogu'da olmak üzere Bati'da bile eger Erdogan Ortadogu ülkelerinde aday olsa kazanir söylemleri dillendirilmistir39. Bununla birlikte bölgedeki devlet yönetimleri, kendi halklari nezdinde Erdogan ve Türkiye'nin artan etkisi ve popüleritesinden rahatsiz olmuslardir40. Buna ragmen Türkiye'nin Ortadogu politikasindaki basarisi temelde ABD'nin Ortadogu politikasiyla örtüsmesinden kaynaklandigi ileri sürülebilir.

Örtüsen Çikarlar

Bu dönemde AK Parti liderlerinin Ortadogu'ya açilma politikasiyla ABD'nin Ortadogu politikasinda Türkiye'ye alan açma stratejisi örtüsmüs oluyordu. Zira AK Parti liderlerinin Islam dünyasinda Türkiye'nin öncü rol oynamasi düsüncesi41, ABD'nin model ülke politikasiyla tam bir uyum içerisindeydi. AK Parti liderleri Ortadogu'da bölgesel güç ve bölgesel lider olmanin ötesinde Islam dünyasinin lideri olma arzusu tasimaktaydilar. Zira AK Parti liderleri 2005 yilinda bir BM girisimi olarak baslatilan ve akim kalan, Türkiye'nin es baskani oldugu Medeniyetler Ittifaki girisimini de Türkiye'nin önce Islam dünyasinin sözcüsü sonra ise lideri olmak için kullandigi ileri sürülebilir42. Bu noktada ABD'nin ilimli Islam politikasinda Türkiye'yi desteklemesi, AK Parti liderlerinin bu politikasinda kolaylastirici bir unsur olmus ve bölgede alan açmistir.

AK Parti hükümetinin bu dönemde Ortadogu'ya yönelmesinde ABD'nin Ortadogu politikasi temel dinamik olsa da baska faktörler de etkili olmustur. Öncelikle 2000'lerde Ortadogu'da güç boslugunun olusmasi ve bunun Türkiye tarafindan doldurulmak istenmesi, sistemik bir faktör olarak gözden kaçirilmamasi gerekir. Ikinci ve buna bagli olarak AK Parti hükümetinin Ortadogu'da bölgesel güç ve Islam dünyasinin lideri olma arzusu etkili olmustur43. Erdogan'in konusmalarinda sürekli Müslüman baskentlerini selamlamasi bu arzunun bir disa vurumu olarak degerlendirilebilir. Üçüncü olarak AB ile müzakere sürecinin tikanmasi nedeniyle AK Parti liderleri, çok boyutlu dis politika vizyonu çerçevesinde Ortadogu ve Afrika'ya açilma politikasi, Türkiye'nin Büyük Ortadogu'ya açilmasinda rol oynayan etkenler olarak degerlendirilebilir. Dördüncü olarak AK Parti hükümetinin Ortadogu'ya açilmasinda ekonomik etkenler de eslik etmistir. Özellikle Islami burjuvazi için Ortadogu, yeni pazar olmustur44. Iste AK Parti hükümetinin bu yaklasimi, ABD'nin Ortadogu politikasiyla örtüsmüs ve bu örtüsme iki ülke arasinda stratejik ortak vizyon belgesinin imzalanmasini dogurmustur.

Stratejik Ortak Vizyon

Temmuz 2006 tarihinde imzalanan orijinal ismiyle "Shared Vision and Structured Dialogue to Advance the Turkish-American Strategic Partnership", BOP kapsaminda Ortadogu politikasi özelinde iki ülkenin ortak Ortadogu politikasi izleyeceklerinin belgesi olarak degerlendirilebilir. Bu belge, Türk-Amerikan iliskilerinin çerçevesini yeniden belirlemis ve iliskilere stratejik ortaklik vizyonu kazandirmistir. Nitekim Bush dönemindeki bu stratejik ortaklik Obama yönetimi döneminde Ortadogu özelinde model ortaklik45 kavramina dönüsmüstür. Bu anlamda bu belgenin Türk-amerikan iliskilerini derinlestirdigi iddia edilebilir. Çünkü bu belge ile iki ülke Ortadogu politikasini kuracaklari uzmanlik kurullariyla ortak politika yapmayi öngörmüslerdir.

Belgenin 'structured dialogue' kisminda iki ülke arasinda dörtlü bir consultation mekanizmasinin kurulmasi öngörülmüstür. Buna göre, uzman düzeyinde danisma mekanizmasi kurulacak ve burada iki ülkenin Ortadogu uzmanlari ortak çikarlari belirleyecek ve daha sonra ikinci politika planlama mekanizmasinda da ortak politika gelistireceklerdir. Üçüncü diyalog mekanizmasinda ise iki ülkenin sivil toplum kuruluslari, ticari kuruluslar, medya, akademisyenler, bilim adamlari ve think-tank'ler arasinda diyolog iliskilerinin gelistirilmesi amaçlanmistir. Son olarak dördüncü yüksek düzeyli degerlendirme mekanizmasinda ise müstesarlar düzeyinde en az yilda bir defa ortak degerlendirme toplantilarinin yapilmasi öngörülmüstür46. Iste bu anlamda stratejik ortaklik vizyonu belgesi, iki ülke iliskilerinin ortak politika belirlemesini öngören ve bu yönüyle iliskileri derinlestiren bir nitelige haizdir. Ancak Türk-Amerikan iliskileri, özellikle 2009 Davos olayindan itibaren kademeli olarak çatisan çikarlar nedeniyle bozulmaya baslamistir.

Çatisan Çikarlar

Türk-Amerikan iliskilerinin bozulmasinda rol oynayan baslica etkenlerin basinda çatisan çikarlar gelmektedir. Bununla birlikte iki ülke çikarlarinin çatismasinda AK Parti liderlerinin model ülke rolündeki Bati destegini, Türkiye'nin Ortadogu ve Islam dünyasinin liderligine çevirmek istemesinin etkili oldugu ileri sürülebilir. Diger bir ifadeyle, basta ABD olmak üzere Bati'nin destegi, Türkiye'nin sadece model ülke olmasiyla sinirliyken AK Parti liderlerinin bunu Ortadogu'da bölgesel güç ve Islam dünyasinin liderligine çevirmek istemesi Türk-Amerikan iliskilerinde ayrismanin temel dinamigi olmustur. Türkiye'nin Israil ile iliskilerinin bozulmasi, Mavi Marmara olayi, Iran'la yakinlasmasi ve Erdogan'in ülke içinde ABD'ye göre AB reform sürecinden çikmasi ve otoriterlesmesi olgulari aslinda bu ayrismanin disa vurumudur.

Türk-Amerikan iliskilerinde çikarlarin çatismasini çesitli kritik asamalar belirlemistir. Öncelikle AK Parti hükümetinin 2006 yilinda Hamas Lideri Khalid Mishaal'i Ankara'da agirlamasi ve sonrasinda Hamas ile ittifak iliskilerine girmesi47, Türk-Amerikan iliskilerindeki çikarlarin çatismasinin baslangici olarak degerlendirilebilir. Zaten bundan sonraki süreçte iki ülke politikalarinin çatismasi artmaya baslamistir. Özellikle 2009 yilindaki Davos olayindan sonra Türkiye-Israil iliskilerinin kötülesmeye baslamasi beraberinde Türk-Amerikan iliskilerini olumsuz yönde etkilemeye baslamistir48. Her ne kadar Davos olayi, Erdogan'in Ortadogu'daki popülaritesini zirveye tasisa da Türkiye-Israil iliskilerinin asiri derecede bozulmasi, Türkiye'nin Ortadogu politikasindaki manevra alanini daraltmistir49. Oysa ilk baslarda Türkiye, Ortadogu politikasinda kendisine alan açmak üzere Israil elestirileriyle Müslüman Ortadogu halklari nezdinde popülaritesini artirmakta ve bu da Türkiye'nin Ortadogu'da yumusak güç olarak sivrilmesine hizmet etmekteydi50. Ayrica bu sekilde AK Parti liderleri, Türkiye'nin Müslüman Ortadogu'daki laik ve seküler ve Israil'in müttefiki imajini Filistin davasinin savunucusu51, dindar Müslüman ülke olarak markalamasina hizmet etmekteydi. Ancak Türkiye'nin Israil elestirilerini söylemde artirmasinin ötesinde Mayis 2010 tarihinde Mavi Marmara olayinda pratige dökmesi, iki ülke iliskilerini bitirme noktasina hatta savasin esigine getirmistir52. Iste Türkiye'nin Israil ile iliskilerinin geldigi bu nokta, ayni zamanda Türkiye'nin Amerika ve Ortadogu ile iliskilerini de olumsuz yönde etkilemistir.

Diger taraftan AK Parti hükümetinin Iran ve Rusya ile asiri ve hizli yakinlasmasi da Türk-Amerikan iliskilerinde çikarlarin çatismasinin diger bir kiritik asamasini olusturmaktadir. Türkiye'nin BMGK'de Brazilya ile Iran lehine oy kullanmasi, Türkiye'nin ABD müttefikliginin sorgulanmasina yol açmistir53. Öte taraftan Türkiye, Rusya ile yakinlasarak Karadeniz'de NATO'ya tatbikat yaptirmamasi, Türkiye'nin NATO üyeliginin sorgulanmasini artirmistir. Ayrica Türkiye'nin SIÖ üyeligi çabalari54 ve son olarak NATO savunma sisteminden bagimsiz Çin'den füze sistemi almaya çalismasi da bu sorgulamanin derinlesmesine yol açmistir55. Türkiye'nin bu stratejik hamleleri, Bati kulislerinde ve küresel medyada Türkiye'nin eksen degistirdigi tartismalarini56 da gündeme getirmistir. Oysa Davutoglu, bu hamleleri çok boyutlu dis politikanin icabi olarak degerlendirmekteydi. Ancak AK Parti hükümetlerinin Ortadogu'da Müslümanlar Kardeslerle yakin iliskiler gelistirmesi ve Arap Bahari sürecinde Tunus, Fas, Libya ve Misir'da Islamci ve Sunni partilerle yakinlasmasi57 Türk-Amerikan iliskilerindeki ayrismayi derinlestirmeye baslamistir.

Sonuç: Arap Baharinin Türk-Amerikan Iliskilerine Etkisi

Arap Bahari baslamadan evvel Türk-Amerikan iliskilerinde çikarlarin zaten çatismaya basladigi yukaridaki degerlendirmelerden anlasilmaktadir. Ancak Arap Bahari sürecinde ve sonrasinda ise artik iki ülkenin çikarlarinin çatismasinin ötesinde müttefiklik iliskilerinde de bir ayrismaya gidildigi gözlemlenmektedir. Özellikle Türk-Amerikan iliskileri, Arap Bahari sürecinde Suriye krizi ile güven bunalimi noktasina çikmistir. AK Parti liderleri, Amerika'nin Suriye'de Türkiye'yi yalniz biraktigi ve aldattigina inanmaya baslamislardir58. Bunun da ötesinde Suriye krizinde Türkiye ile Amerika basta ortak politika izlerken 2013 sonrasinda tamamen farkli politika izlemeleri, iki ülkeyi karsi karsiya getirmeye baslamistir. Özellikle Kobani krizinde Suriyeli Kürtler ve PYD/YPG konusunda iki ülke karsi karsiya gelmistir. Türkiye, Suriye'deki YPG'yi PKK'nin bir uzantisi olarak bir terörsit örgüt olarak görüp onunla çatisirken ABD'nin YPG'ye açikça silah yardimi yapmasi59 ve onu terör örgütü degil, ISID'e karsi savasan bir müttefiki olarak görmesi, iki ülke iliskilerini derinden ayristirmaya baslamistir. ABD'nin bu yaklasimi, AK Parti hükümetinde büyük bir güven bunalmina da yol açmistir. Nitekim Erdogan, ABD'ye seslenerek 'ortagin müttefikin Kobani'deki terörist mi yoksa ben miyim ortagini seç' diyebiliyordu60. Iste bu ifade, TürkAmerikan iliskileri ve müttefikliginin geldigi asamayi açikça belirtmektedir.

Türk-Amerikan iliskilerinin Arap Bahari döneminden itibaren bozulmasinda Obama yönetiminin Ortadogu politikasinda arkadan yönetme (leading from behind) stratejisine geçmesi de etkili olmustur61. Çünkü ABD'nin arkdan yönetme stratejisiyle Türkiye'nin ön safta yer alma politikasi birbiriyle çatismistir. Örnegin ABD, Kobani krizinde arkada yer alip Türkiye'nin müdahalesini beklemesine ragmen AK Parti iktidarinin tek basina askeri bir müdahaleden kaçinmasi, iki ülke iliskilerindeki çikarlarin çatismasini açiga çikarmistir. Nitekim Beyaz Saray, Kobani krizinde Türkiye'nin yaklasimini hayalkrikligi olarak nitelendirmistir62. Aslinda Arap Bahari sonrasi Suriye krizi özelinde Kürt sorunu iki ülke iliskilerini belirleyen merkezi konuma geçmistir. Oysa 5 Kasim 2007 tarihinde Bush-Erdogan görüsmesiyle iki ülkenin Kürt sorununa yaklasimi uzlasmaya varmis ve Türkiye, Kuzey Irak'ta bir Kürt devletinin kurulmasini kabul etmisti63. Ancak Arap Bahari sonrasi Suriyeli Kürtlerin ortaya çikmasi iki ülke iliskilerinde tekrar Kürt sorununu gündeme getirmistir. Çünkü Suriyeli Kürtler ve YPG konusunda Türkiye ile ABD farkli yaklasimlara sahiptir. ABD, Suriyeli Kürtlerin Irak'takilerle birlesmesini öngörürken AK Parti liderleri ise ABD'nin bu stratejisini Türkiye'nin Ortadogu'ya açilimini kapatacagi düsüncesindedir. Iste Türk-Amerikan iliskilerinin geleceginin bir boyutunu bu baglamda Suriye krizinin belirleyecegi argümani ileri sürülebilir.

Diger taraftan Suriye krizinin yaninda ISID konusunda da Türkiye ile ABD'nin farkli yaklasimlar sergilemesi iki ülke iliskilerini olumsuz etkilemeye devam etmektedir. Bu baglamda Türkiye ile ABD'nin ISID basta olmak üzere Islami örgütlere bakiç açilari da birbirinden ayrismaktadir. Bu nedenle, iki ülke iliskilerini belirleyen temel eksenlerden biri siyasal Islam olmaya devam edecektir. Zira AK Parti iktidarinin Hamas ve Ihvan politikalari Türkiye ile ABD iliskilerinde ayrisma noktalarindan biridir. Özellikle ABD'nin ilimli Islam politikasi, Ortadogu ve Türkiye ile iliskilerini belirleyen temel eksen olacagi öngörülebilir. Misir'da ilimli Islam'in temsilcisi olarak Ihvan ve Mursi'nin darbeyle indirilmesine göz yuman ABD'nin artik ilimli Islam politikasindan vazgeçtigi anlayisi64, Arap Bahari sonrasinda Türkiye ile ABD iliskilerini belirleyen temel dinamik oldugu söylenebilir. Çünkü ABD'nin ilimli Islam politikasi, Türkiye ile ABD'yi Ortadogu'da ortak stratejik vizyon gelistirme asamasina getirmis ve Türkiye bu politikada model ülke rolünü ABD'nin destegiyle 2013 yilina kadar yürütmüstür. Ancak ABD'nin bu politikadan vazgeçmesi beraberinde iki ülkenin ortak çikarinin da en azindan önemli bir boyutunun da bitisini ifade etmektedir.

Son tahlilde Arap Bahari sürecinde Ortadogu siyasetinin yeniden belirlendigi bu dönemde ABD-Iran yakinlasmasinin da gelecekte Türk-Amerikan iliskilerinin seyrini belirleyecegi iddia edilebilir.

Footnote

* Makalenin Gelis Tarihi: 02.09.2015, Kabul Tarihi: 17.05.2016

1 Erhan, "ABD ve NATO'yla Iliskiler", Baskin Oran (der.), Türk Dis Politikasi: Kurtulus Sava - sindan Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar, Cilt I: 1919-1980, Iletisim Yayinlari, Istanbul, 2001, s.681-715.

2 WikiLeaks belgelerine göre çuval olayi için bk. "Çuval olayi'nin perde arkasi WikiLeaks'te", T24, 04.04.2011, Erisim tarihi: 02.04.2016, http://t24.com.tr/haber/cuval-olayinin-perde-arkasi-wikileakste.

3 Türk-Amerikan iliskilerinde güvensizlik unsuru olan konular kamuoylarinada nüfuz etmektedir. Mehmet Yegin, Eyüp Ersoy, Türkiye-ABD Iliskileri: Çok Boyutlu Bir Ortakliga Dogru, USAK Rapor No:13-05, Mayis 2013, s.37.

4 Tezkere süreci için bk. Meltem Dikmen Caniklioglu, "Ulusal ve Uluslararasi Hukuk Isiginda Türkiye'nin 2003 Tezkere Serüvenine iliskin Görüsler-Düsünceler", Dokuz Eylül Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, Cilt 9, Sayi 2, 2007, ss.29-97, s. 33.

5 ABD Büyükelçisi Ross Wilson, çuval hadisesinin Türkiye'nin ulusal onurunu zedeledigini ve kamuoyunda büyük bir yara açtigini wikileaks belgelerinde itiraf ediyordu. Bk. "Türk askerine çuval olayi Wikileaks'ta", Internethaber, 19.02.2011, Erisim tarihi: 03.01.2016, http://www.internethaber.com/turk-askerine-cuval-olayi-wikileaksta-322234h.htm.

6 Mustafa Ergün, "Obama'nin Suriye politikasinda U dönüsü!", PressHaber, 14.11.2014, Erisim tarihi, 01.01.2016, http://www.presshaber.com/obamanin-suriye-politikasinda-u-donusuhaber6117.html.

7 Financial Times gazetesi de Türkiye-ABD iliskilerini balayi seklinde nitelendirmistir. "Ankara-Washington hattinda balayi", Hürriyet, 07.01.2008, Erisim tarihi: 04.01.2016, http://www. hurriyet.com.tr/ankara-washington-hattinda-balayi-7979307

8 ABD Disisleri Bakanligi üst düzey danismani ve Atlantik Konseyi'nin kidemli üyesi David Philips'e göre ABD, Türkiye'yi NATO'dan bile çikarmayi tartistigini ileri sürmüstür. Bk. "ABD Türkiye'yi NATO'dan çikarmayi tartisiyor", Aydinlikgazete, 13.11.2014, Erisim tarihi, 02.01.2016, http://www.aydinlikgazete.com/mansetler/abd-turkiyeyi-natodan-cikarmayitartisiyor-h56990.html; Bununla birlikte NATO içinde Türkiye sorgulanirken ayni zamanda Türkiye'nin NATO üyeligini karsilikli sorguladigini vurgulamak gerekir. Bk. Tarik Oguzlu, NATO ve Türkiye: Dönüsen Ittifakin Sorgulayan Üyesi, Uluslararasi Iliskiler, Cilt 9, Sayi 34 (Yaz 2012), ss.99-124, s.102.

9 "Erdogan'dan ABD'ye rest!", Habergün, 7 Subat 2016, Erisim tarihi: 04.04.2016, http://www. haberhergun.com/guvenlik/erdogan-dan-abd-ye-rest-h44010.html.

10 Ilhan Uzgel, "ABD ve NATO'yla Iliskiler", Baskin Oran (der.), a.g.e. Cilt III, s.267.

11 Türkiye-ABD iliskilerini izleyen Milliyet yazari Asli Aydintasbas, Türkiye-ABD iliskilerinde muhtesem bir balayi döneminin yasandigini ve ilk kez böylesini gördügünü ileri sürmüstür. Bkz. "Medya Kösesi", Gazeteciler, 16.02.2012, Erisim tarihi: 07.02.2016, http://www.gazeteciler. com/medya-kosesi/gunun-okunmasi-gereken-yazisi-47783h.html

12 Ilhan Uzgel, "AKP: Neoliberal Dönüsümün Yeni Aktörü", içinde Ilhan Uzgel, Bülent Duru (der.), AKP Kitabi: Bir Dönüsümün Bilançosu, Phoenix Yayinlari, Ankara, 2009, s.31.

13 Baskin Oran, "1980-90: Bati Bloku Ekseninde Türkiye-2", Baskin Oran (der.), a.g.e. s. 11.

14 M. Saleem Kidwai, US Policy Towards the Muslim World: Focus on Post 9/11 Period, University Press of America (UPA), Maryland, May 2010, S.27.

15 Baskin Oran, a.g.e. s. 22.

16 Mehmet Seyfettin Erol, "Türkiye'nin Orta Asya Politikasina Rusya Federasyonu ve bölge Ülkelerinden Genel Bir Bakis", Türk Dünyasi Incelemeleri Dergisi, XIII/1 (Yaz 2012), ss.1-20, s. 6.

17 Angel Rabasa, Stacie L. Pettyjohn,, Jeremy J. Ghez, Christopher Boucek, Deradicalizing Islamist Extremists, Rand, USA, 2010, s.189.

18 Frances Romero, "States of the Union: George W. Bush and the Axis of Evil", Time, 25.01.2011, Erisim tarihi: 14.02.2016, http://content.time.com/time/specials/packages/article/0,28804,2044176_2044193_2044190,00.html

19 Ministry of the Interior and Kingdom Relations, From Dawa to Jihad: The various threats from radical Islam to the democratic legal order, General Intelligence and Security Service, 2004, s. 5.

20 Ilhan Uzgel, "ABD ve NATO'yla Iliskiler", Baskin Oran (der.), a.g.e. Cilt 2, s. 252-53.

21 Ilhan Uzgel, "ABD ve NATO'yla Iliskiler", Baskin Oran (der.), a.g.e. s.257.

22 A.g.y. "AKP: Neoliberal Dönüsümün Yeni Aktörü", a.g.e. s.16.

23 Jeffrey Goldberg, "The Obama Doctrine", The Atlantic, April 2016, Erisim tarihi: 05.04.2016, http://www.theatlantic.com/magazine/archive/2016/04/the-obama-doctrine/471525/

24 Samuel P. Huntington, "The Clash of Civilizations?", Forreign Affairs, Summer 1993 Issues;

25 A.g.y. The Clash of Civilizations and the Remaking of World Order, Simon & Schuster, London, 2011. 25 Uzgel, a.g. m.

26 Stratejik Vizyon belgesi için bk. T.C. Disisleri Bakanligi, http://www.mfa.gov.tr/data/DISPOLITIKA/SharedVision.pdf

27 Mehmet Seyfettin Erol, "11 Eylül Sonrasi Türk Dis Politikasinda Vizyon Arayislari ve "Dört Tarz-i Siyaset", Akademik Bakis, Cilt 1, Sayi 1, Kis 2007, ss. 33-55, s. 52.

28 Mustafa Aydin (der.), Küresel Politika'da Orta Asya, Nobel Yayinevi, Ankara, 2005; A.g.y. Türkiye'nin Avrasya Macerasi, 1989-2006, Avrasya Üçlemesi II, Nobel Yayinevi, Ankara, 2008.

29 Ilhan Uzgel, "AKP: Neoliberal Dönüsümün Yeni Aktörü", a.g.e. s. 24.

30 Mohammed Ayoob, "The Middle East in 2025: Implications For U.S. Policy", Middle East Policy Council, Summer 2006, Volume XIII, Number 2, Erisim tarihi: 08.01.2016, http://mepc.org/ articles-commentary/commentary/middle-east-2025-implications-us-policy?print;

31 "Greater Middle East Partnership", Al-Bab, 13.02.2004, Erisim tarihi: 02.01.2016, http://www. al-bab.com/arab/docs/international/gmep2004.htm

32 Cheryl Benard, Civil Democratic Islam Partners, Resources, and Strategies, California, Rand Corporation, 2004.

33 Kemal Kirisci, "The Rise and Fall of Turkey as a Model for the Arab World", Brookings, August 15, 2013, Erisim tarihi: 16.02.2016, http://www.brookings.edu/research/opinions/2013/08/15rise-and-fall-turkey-model-middle-east

34 Murat Köylü, "Büyük Ortadogu Projesi (BOP), Türkiye ve Suriye", Uluslararasi Iktisadi ve Idari Bilimler Dergisi, Cilt 1, Sayi 2, Aralik 2015, ss. 88-100, s.95.

35 Muharrem EKSI, The Rise and Fall of Soft Power in Turkish Foreign Policy During JDP: The Rise and fall of the Turkish Model in the Muslim World, LAP Lambert Academic Publishing, 2016, s. 91.

36 "Nitekim Türk dis politikasinda, Arap ülkeleri ile olan iliskiler, komsularla sifir sorun politikasi ve bunun sonucunda bölge ülkeleri arasinda artan ticar, ve dostluk iliskileri, degisen küresel güç dengeleri ve eksen kaymasi tartismalari bu çerçevede ele alinmaktadir.", Mehmet Seyfettin Erol, Osman Nuri Beyhan, "Dis Politikanin Belirlenmesi Sürecinde Siyasal Rejimlerin Rolü ve Türkiye Örnegi", Dis Politika Teorileri Baglaminda Türk Dis Politikasinin Analizi, Cilt: 1, Ertan Efegil, Ridvan Kalayci (der.), Nobel Yayinlari, Istanbul, 2012, s. 352.

37 Nasuh Uslu, "Türkiye'nin Yeni Orta Dogu Yaklasimi", Bilig, Sayi 52, Kis 2010, ss.147-180, s. 155.

38 Mensur Akgün, Sabiha Senyücel Gündogar, Ortadogu'da Türkiye Algisi 2013, TESEV Dis Politika Programi, TESEV Yayinlari, Istanbul, Kasim 2013, Erisim tarihi: 02.01.2016, http:// www.fes-tuerkei.org/media/pdf/Publikationen%20Archiv/Ortak%20Yay%C4%B1nlar/2013/ Perception2013-tur.PDF

39 "Arap gençlerin umudu var", Sabah, 27.2.2011, Erisim tarihi: 20.01.2016, http://www.sabah.com.tr/pazar/2011/02/27/arap_genclerin_umudu_var

40 Atilla Sandikli, "Türk dis politikasinin analizi II", Yeni Yüzyil, 24.11.2015, Erisim tarihi: 18.01.2016, http://www.gazeteyeniyuzyil.com/makale/turk-dis-politikasinin-analizi-ii-192

41 Burcu Sunar, Adalet ve Kalkinma Partisi'nin Dis Politika Söyleminde Temalar", Süleyman Demirel Üniversitesi iktisadi ve Idari Bilimler Fakültesi Dergisi, Cilt 18, Sayi 3, 2013, ss.431-454, s.445.

42 Ali Balci, Nebi Mis, "Turkey's Role in the Alliance of Civilizations: A New Perspective in Turkish Foreign Policy?", Turkish Studies, Vol. 9, No. 3, 387-406, September 2008, s.387.

43 Esas dikkat çekici olan ise Avrupa Musevi Kongresi Baskani Pierre Besnainou'nun bile Erdogan'i Islam dünyasinin sözcüsü olmasi gerektigini ileri sürmesidir. Bkz. "'Islam dünyasinin lideri Erdogan olmali", Gazetevatan, 15.02.2007, Erisim tarihi: 03.01.2016, http://www. gazetevatan.com/-islam-dunyasinin-lideri-erdogan-olmali-108789-gundem/

44 Dilek Yankaya, Yeni Islami Burjuvazi: Türkiye Modeli, Iletisim Yayinlari, Istanbul, 2014, s.161.

45 "Obama's model partnership", Hürriyet, 07.04.2009, Erisim tarihi: 05.01.2016, http://www.hurriyet.com.tr/obama-s-model-partnership-11385705

46 Stratejik Vizyon belgesi için bk. T.C. Disisleri Bakanligi, http://www.mfa.gov.tr/data/DISPOLITIKA/SharedVision.pdf

47 Adnan Abu Amer, "Hamas Türkiye'deki seçimlerle niçin bu kadar ilgili?", Al-Monitor, 10.11.2015, Erisim tarihi: 24.01.2016, http://www.al-monitor.com/pulse/tr/originals/2015/11/ hamas-congratulate-turkey-akp-elections.html#

48 "'Türk-Israil Iliskilerinin Bozulmasi Amerika'yi Çok Zor Durumda Birakti", Amerika'nin Sesi VOA, 19.10.2011, Erisim tarihi: 11.01.2016, http://www.amerikaninsesi.com/content/turkisrail-iliskilerinin-bozulmasi-amerikayi-cok-zor-durumda-birakti-132188548/900591.html

49 Gencer Özcan, Türkiye-Israil iliskilerinin bozulmasini tikanikliga yol açtigini ileri sürmüstür. "Türkiye'nin Dis Politikasi (Beril Dedeoglu & Gencer Özcan)", Süreçanaliz, 27.02.2014, Erisi tarihi: 02.01.2016, http://www.surecanaliz.org/tr/makale/turkiyenin-dis-politikasi-berildedeoglu-gencer-ozcan

50 "Araplar Erdogan'i Neden Seviyor? Stuart Mill'den bir Düzeltme", Fekmekci, 20.11.2011, Erisim tarihi: 06.01.2016, https://fekmekci.wordpress.com/2011/11/20/araplar-erdogani-nedenseviyor-stuart-millden-bir-duzeltme/

51 "Davutoglu: "Filistin davasinin önde gelen savunucusu olacagim", Kanalahaber, 07.11.2014, Erisim tarihi: 15.01.2016, http://www.kanalahaber.com/haber/dunya/davutoglu-filistin-davasinin-onde-gelen-savunucusu-olacagim-201359/

52 Eyüp Can, "Yoksa Türkiye Israil'le savasa mi girecek?", Radikal, 10.09.2011, Erisim tarihi: 12.02.2016, http://www.radikal.com.tr/yazarlar/eyup-can/yoksa-turkiye-israille-savasa-mi-girecek-1062879/

53 "Türkiye, ABD'ye 'hayir' dedi: Iran'a yaptirima karsiyiz", Radikal, 09.06.2010, Erisim tarihi: 20.01.2016, http://www.radikal.com.tr/dunya/turkiye-abdye-hayir-dedi-irana-yaptirima-karsiyiz-1001652/

54 "ABD, "Nato üyesi Türkiye'yi Sangay Beslisinde görmek ilginç olacak", Yesilgazete, 29.01.2013, Erisim tarihi: 04.02.2016, https://yesilgazete.org/blog/2013/01/29/abd-nato-uyesi-turkiyeyisangay-beslisinde-gormek-ilginc-olacak/

55 "Türkiye kendi füzesini yapacak", Aljazeera, 15.11.2015, Erisim tarihi: 02.01.2016, http://www. aljazeera.com.tr/haber/turkiye-kendi-fuzesini-yapacak

56 Mehmet Seyfettin Erol, Emre Ozan, "Türk Dis Politikasinda Süreklilik Unsuru Olarak Siyasal Rejim", Akademik Bakis, Cilt 4, Sayi 8, Yaz 2011, ss. 13-38, s.33.

57 Taha Kassem, "The Rise of Political Islam Can The Turkish Model Be Applied Successfully in Egypt?", Topics in Middle Eastern and African Economies, Vol. 15, No. 1, May 2013, ss. 64-91, s.69.

58 "Erdogan'dan ABD'ye: Yalniz kaldigimizi hissediyoruz", BBC Türkçe, 31,03.2016, 05.04.2016, http://www.bbc.com/turkce/haberler/2016/03/160330_erdogan_kerry;ABD tarafindan da benzer bir yaklasim ileri sürülmüstür. "ABD'li Tarihçi Griffin Tarpley:Obama Erdogan'i Aldatiyor, Türkler Kaybedecek!", Youtube, 14.01.2013, Erisim tarihi: 02.01.2016, https://www.youtube. com/watch?v=iiedyfWGdSM

59 "ABD, YPG'ye antitank silahi mi verdi?", CNNTÜRK, 25.02.2016, Erisim tarihi: 01.03.2016, http://www.cnnturk.com/dunya/abd-ypgye-antitank-silahi-mi-verdi

60 "Erdogan'dan ABD'ye rest!", Habergün, 7 Subat 2016, Erisim tarihi: 04.04.2016, http://www. haberhergun.com/guvenlik/erdogan-dan-abd-ye-rest-h44010.html

61 "Leading from Behind: The "Obama Doctrine" and US Policy in the Middle East", The Institute for National Security Studies INSS, 1.04.2013, Erisim tarihi: 05.02.2016, http://www.inss.org.il/ index.aspx?id=4538&articleid=2663

62 "ABD Özel Temsilcisi Ankara'da", Amerika'nin Sesi VOA, 09.10.2014, Erisim tarihi: 13.01.2016, http://www.amerikaninsesi.com/content/obama-nin-koalisyon-ozel-temsilcisi-ankara-yagidiyor/2477699.html

63 Murat Yetkin, "Dönüm noktasi 5 Kasim 2007", Radikal, 02.11.2008, Erisim tarihi: 21.02.2016, http://www.radikal.com.tr/yazarlar/murat-yetkin/donum-noktasi-5-kasim-2007-906357/

64 Cheryl Benard, "Moderate Islam' Isn't Working", The National Interests, 20.12.2015, Erisim tarihi: 04.02.2016, http://www.nationalinterest.org/feature/moderate-islam-isnt-working-14693

References

KAYNAKLAR

AKGÜN, Mensur, Sabiha Senyücel Gündogar, Ortadogu'da Türkiye Algisi 2013, TESEV Dis Politika Programi, TESEV Yayinlari, Istanbul, Kasim 2013, Erisim tarihi: 02.01.2016, http://www.fes-tuerkei.org/media/pdf/Publikationen%20Archiv/Ortak%20Yay%C4%B1nlar/2013/Perception2013-tur.PDF.

AMER, Adnan Abu, "Hamas Türkiye'deki seçimlerle niçin bu kadar ilgili?", AlMonitor, 10.11.2015, Erisim tarihi: 24.01.2016, http://www.al-monitor.com/pulse/tr/originals/2015/11/hamas-congratulate-turkey-akp-elections.html#.

AYDIN, Mustafa (der.), Küresel Politika'da Orta Asya, Nobel Yayinevi, Ankara, 2005;

AYDIN, Mustafa (der.), Türkiye'nin Avrasya Macerasi, 1989-2006, Avrasya Üçlemesi II, Nobel Yayinevi, Ankara, 2008.

AYOOB, Mohammed, "The Middle East in 2025: Implications For U.S. Policy", Middle East Policy Council, Summer 2006, Volume XIII, Number 2, Erisim tarihi: 08.01.2016, http://mepc.org/articles-commentary/commentary/middle-east2025-implications-us-policy?print.

BALCI, Ali, Nebi Mis, "Turkey's Role in the Alliance of Civilizations: A New Perspective in Turkish Foreign Policy?", Turkish Studies, Vol. 9, No. 3, 387-406, September 2008.

BENARD, Cheryl Civil Democratic Islam Partners, Resources, and Strategies, California, Rand Corporation, 2004.

BENARD, Cheryl, "Moderate Islam' Isn't Working", The National Interests, 20.12.2015, Erisim tarihi: 04.02.2016, http://www.nationalinterest.org/feature/ moderate-islam-isnt-working-14693.

CAN, Eyüp, "Yoksa Türkiye Israil'le savasa mi girecek?", Radikal, 10.09.2011, Erisim tarihi: 12.02.2016, http://www.radikal.com.tr/yazarlar/eyup-can/yoksaturkiye-israille-savasa-mi-girecek-1062879/.

CANIKLIOGLU, Meltem Dikmen, "Ulusal ve Uluslararasi Hukuk Isiginda Türkiye'nin 2003 Tezkere Serüvenine iliskin Görüsler-Düsünceler", Dokuz Eylül Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, Cilt 9, Sayi 2, 2007, ss.29-97.

EKSI, Muharrem, The Rise and Fall of Soft Power in Turkish Foreign Policy During JDP: The Rise and fall of the Turkish Model in the Muslim World, LAP Lambert Academic Publishing, 2016.

ERGÜN, Mustafa, "Obama'nin Suriye politikasinda U dönüsü!", PressHaber, 14.11.2014, Erisim tarihi, 01.01.2016, http://www.presshaber.com/obamaninsuriye-politikasinda-u-donusu-haber6117.html.

ERHAN, Çagri "ABD ve NATO'yla Iliskiler", Baskin Oran (der.), Türk Dis Politikasi: Kurtulus Savasindan Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar, Cilt I: 1919-1980, Iletisim Yayinlari, Istanbul, 2001, s.681-715.

EROL, Mehmet Seyfettin, "11 Eylül Sonrasi Türk Dis Politikasinda Vizyon Arayislari ve "Dört Tarz-i Siyaset", Akademik Bakis, Cilt 1, Sayi 1, Kis 2007, ss. 33-55.

EROL, Mehmet Seyfettin, "Türkiye'nin Orta Asya Politikasina Rusya Federasyonu ve bölge Ülkelerinden Genel Bir Bakis", Türk Dünyasi Incelemeleri Dergisi, XIII/1 (Yaz 2012), ss.1-20.

EROL, Mehmet Seyfettin, Osman Nuri Beyhan, "Dis Politikanin Belirlenmesi Sürecinde Siyasal Rejimlerin Rolü ve Türkiye Örnegi", Dis Politika Teorileri Baglaminda Türk Dis Politikasinin Analizi, Cilt: 1, Ertan Efegil, Ridvan Kalayci (der.), Nobel Yayinlari, Istanbul, 2012, s. 335-356.

EROL, Mehmet Seyfettin, Emre Ozan, "Türk Dis Politikasinda Süreklilik Unsuru Olarak Siyasal Rejim", Akademik Bakis, Cilt 4, Sayi 8, Yaz 2011, ss. 13-38.

GOLDBERG, Jeffrey, "The Obama Doctrine", The Atlantic, April 2016, Erisim tarihi: 05.04.2016, http://www.theatlantic.com/magazine/archive/2016/04/theobama-doctrine/471525/.

HUNTINGTON, Samuel P., "The Clash of Civilizations?", Forreign Affairs, Summer 1993 Issues.

HUNTINGTON, Samuel P., The Clash of Civilizations and the Remaking of World Order, Simon & Schuster, London, 2011.

KASSEM, Taha, "The Rise of Political Islam Can The Turkish Model Be Applied Successfully in Egypt?", Topics in Middle Eastern and African Economies, Vol. 15, No. 1, May 2013, ss. 64-91.

KIDWAI, M. Saleem, US Policy Towards the Muslim World: Focus on Post 9/11 Period, University Press of America (UPA), Maryland, May 2010.

KIRISCI, Kemal, "The Rise and Fall of Turkey as a Model for the Arab World", Brookings, August 15, 2013, Erisim tarihi: 16.02.2016, http://www.brookings.edu/ research/opinions/2013/08/15-rise-and-fall-turkey-model-middle-east.

KÖYLÜ, Murat, "Büyük Ortadogu Projesi (BOP), Türkiye ve Suriye", Uluslararasi Iktisadi ve Idari Bilimler Dergisi, Cilt 1, Sayi 2, Aralik 2015, ss. 88-100.

OGUZLU, Tarik NATO ve Türkiye: Dönüsen Ittifakin Sorgulayan Üyesi, Uluslararasi Iliskiler, Cilt 9, Sayi 34 (Yaz 2012), ss.99-124.

ORAN, Baskin, "1980-90: Bati Bloku Ekseninde Türkiye-2", Baskin Oran (der.), Türk Dis Politikasi: Kurtulus Savasindan Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar, Cilt II: 1980-2001, Iletisim Yayinlari, Istanbul, 2001.

RABASA, Angel, Stacie L. Pettyjohn,, Jeremy J. Ghez, Christopher Boucek, Deradicalizing Islamist Extremists, Rand, USA, 2010.

ROMERO, Frances, "States of the Union: George W. Bush and the Axis of Evil", Time, 25.01.2011, Erisim tarihi: 14.02.2016, http://content.time.com/time/specials/packages/article/0,28804,2044176_2044193_2044190,00.html.

SANDIKLI, Atilla, "Türk dis politikasinin analizi II", Yeni Yüzyil, 24.11.2015, Erisim tarihi: 18.01.2016, http://www.gazeteyeniyuzyil.com/makale/turk-dispolitikasinin-analizi-ii-192.

SUNAR, Burcu, Adalet ve Kalkinma Partisi'nin Dis Politika Söyleminde Temalar", Süleyman Demirel Üniversitesi iktisadi ve Idari Bilimler Fakültesi Dergisi, Cilt 18, Sayi 3, 2013, ss.431-454.

USLU, Nasuh, "Türkiye'nin Yeni Orta Dogu Yaklasimi", Bilig, Sayi 52, Kis 2010, ss.147-180.

UZGEL, Ilhan "AKP: Neoliberal Dönüsümün Yeni Aktörü", içinde Ilhan Uzgel, Bülent Duru (der.), AKP Kitabi: Bir Dönüsümün Bilançosu, Phoenix Yayinlari, Ankara, 2009.

UZGEL, Ilhan "ABD ve NATO'yla Iliskiler", Baskin Oran (der.), Türk Dis Politikasi: Kurtulus Savasindan Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar, Cilt II: 1980-2001, Iletisim Yayinlari, Istanbul, 2001, s. 252-53.

YANKAYA, Dilek, Yeni Islami Burjuvazi: Türkiye Modeli, Iletisim Yayinlari, Istanbul, 2014.

YEGIN, Mehmet, ERSOY, Eyüp Türkiye-ABD Iliskileri: Çok Boyutlu Bir Ortakliga Dogru, USAK Rapor No:13-05, Mayis 2013.

YETKIN, Murat, "Dönüm noktasi 5 Kasim 2007", Radikal, 02.11.2008, Erisim tarihi: 21.02.2016, http://www.radikal.com.tr/yazarlar/murat-yetkin/donumnoktasi-5-kasim-2007-906357/.

"'Türk-Israil Iliskilerinin Bozulmasi Amerika'yi Çok Zor Durumda Birakti", Amerika'nin Sesi VOA, 19.10.2011, Erisim tarihi: 11.01.2016, http://www.amerikaninsesi.com/content/turk-israil-iliskilerinin-bozulmasi-amerikayi-cok-zordurumda-birakti-132188548/900591.html.

"ABD Özel Temsilcisi Ankara'da", Amerika'nin Sesi VOA, 09.10.2014, Erisim tarihi: 13.01.2016, http://www.amerikaninsesi.com/content/obama-nin-koalisyonozel-temsilcisi-ankara-ya-gidiyor/2477699.html.

"ABD, "Nato üyesi Türkiye'yi Sangay Beslisinde görmek ilginç olacak", Yesilgaze - te, 29.01.2013, Erisim tarihi: 04.02.2016, https://yesilgazete.org/blog/2013/01/29/ abd-nato-uyesi-turkiyeyi-sangay-beslisinde-gormek-ilginc-olacak/.

"ABD, YPG'ye antitank silahi mi verdi?", CNNTÜRK, 25.02.2016, Erisim tarihi: 01.03.2016, http://www.cnnturk.com/dunya/abd-ypgye-antitank-silahi-mi-verdi.

"ABD'li Tarihçi Griffin Tarpley:Obama Erdogan'i Aldatiyor, Türkler Kaybedecek!", Youtube, 14.01.2013, Erisim tarihi: 02.01.2016, https://www.youtube.com/ watch?v=iiedyfWGdSM.

"Ankara-Washington hattinda balayi", Hürriyet, 07.01.2008, Erisim tarihi: 04.01.2016, http://www.hurriyet.com.tr/ankara-washington-hattinda-balayi-7979307,

"Araplar Erdogan'i Neden Seviyor? Stuart Mill'den bir Düzeltme", Fekmekci, 20.11.2011, Erisim tarihi: 06.01.2016, https://fekmekci.wordpress. com/2011/11/20/araplar-erdogani-neden-seviyor-stuart-millden-bir-duzeltme/.

"Çuval olayi'nin perde arkasi WikiLeaks'te", T24, 04.04.2011, Erisim tarihi: 02.04.2016, http://t24.com.tr/haber/cuval-olayinin-perde-arkasi-wikileakste.

"Davutoglu: "Filistin davasinin önde gelen savunucusu olacagim", Kanalahaber, 07.11.2014, Erisim tarihi: 15.01.2016, http://www.kanalahaber.com/haber/dunya/davutoglu-filistin-davasinin-onde-gelen-savunucusu-olacagim-201359/.

"Erdogan'dan ABD'ye rest!", Habergün, 7 Subat 2016, Erisim tarihi: 04.04.2016, http://www.haberhergun.com/guvenlik/erdogan-dan-abd-ye-rest-h44010.html.

"Erdogan'dan ABD'ye rest!", Habergün, 7 Subat 2016, Erisim tarihi: 04.04.2016, http://www.haberhergun.com/guvenlik/erdogan-dan-abd-ye-rest-h44010.html.

"Erdogan'dan ABD'ye: Yalniz kaldigimizi hissediyoruz", BBC Türkçe, 31,03.2016, 05.04.2016, http://www.bbc.com/turkce/haberler/2016/03/160330_erdogan_kerry.

"Greater Middle East Partnership", Al-Bab, 13.02.2004, Erisim tarihi: 02.01.2016, http://www.al-bab.com/arab/docs/international/gmep2004.htm.

"Islam dünyasinin lideri Erdogan olmali", Gazetevatan, 15.02.2007, Erisim tarihi: 03.01.2016, http://www.gazetevatan.com/-islam-dunyasinin-lideri-erdoganolmali-108789-gundem/.

"Leading from Behind: The "Obama Doctrine" and US Policy in the Middle East", The Institute for National Security Studies INSS, 1.04.2013, Erisim tarihi: 05.02.2016, http://www.inss.org.il/index.aspx?id=4538&articleid=2663.

"Medya Kösesi", Gazeteciler, 16.02.2012, Erisim tarihi: 07.02.2016, http://www. gazeteciler.com/medya-kosesi/gunun-okunmasi-gereken-yazisi-47783h.html.

"Obama's model partnership", Hürriyet, 07.04.2009, Erisim tarihi: 05.01.2016, http://www.hurriyet.com.tr/obama-s-model-partnership-11385705.

"Türk askerine çuval olayi Wikileaks'ta", Internethaber, 19.02.2011, Erisim tarihi: 03.01.2016, http://www.internethaber.com/turk-askerine-cuval-olayiwikileaksta-322234h.htm.

"Türkiye kendi füzesini yapacak", Aljazeera, 15.11.2015, Erisim tarihi: 02.01.2016, http://www.aljazeera.com.tr/haber/turkiye-kendi-fuzesini-yapacak.

"Türkiye, ABD'ye 'hayir' dedi: Iran'a yaptirima karsiyiz", Radikal, 09.06.2010, Erisim tarihi: 20.01.2016, http://www.radikal.com.tr/dunya/turkiye-abdye-hayirdedi-irana-yaptirima-karsiyiz-1001652/.

"Türkiye'nin Dis Politikasi (Beril Dedeoglu & Gencer Özcan)", Süreçanaliz, 27.02.2014, Erisi tarihi: 02.01.2016, http://www.surecanaliz.org/tr/makale/ turkiyenin-dis-politikasi-beril-dedeoglu-gencer-ozcan.

Ministry of the Interior and Kingdom Relations, From Dawa to Jihad: The various threats from radical Islam to the democratic legal order, General Intelligence and Security Service, 2004.

Stratejik Vizyon Belgesi T.C. Disisleri Bakanligi,http://www.mfa.gov.tr/data/DISPOLITIKA/SharedV.