BEHAWIORALNA KONCEPCJA PRAWA JAKO ELEMENT LAW & ECONOMICS

Abstract

Issues concerning the regulation aspects of financial markets are not simple. One of the reasons for this is that a great number of detailed factors have an effect, for example, the trust of the consumers of financial services or their behavior. The paper analyses the most important of them, and issues related to them, from a legal point of view, with the main objective of presenting the basic assumptions of the behavioral Law & Economics theorem. Dynamic development of financial markets and instruments available in those markets requires the collaboration of economists and lawyers working out legal provisions that will 'understand' the economic nature of the matters they regulate. Moreover law and economics analysis on the matter may be improved by increased attention to insights about human behavior. [PUBLICATION ABSTRACT]

Wstep

Rozwazania na temat behawioralnej koncepcji prawa nalezy rozpoczac od stwierdzenia, ze w chwili obecnej przezywa ona swój renesans. Rozwijana od kilkunastu lat przez przedstawicieli nauki, przede wszystkim anglosaskiej, stala sie w ostatnich miesiacach przedmiotem zainteresowania mediów, rzadów oraz praktyków. A to za sprawa kryzysu finansowego, którego zródel nalezy upatrywac miedzy innymi w zastosowaniu instrumentów finansowych - powszechnie nazywanych derywatami, których konstrukcja niejednokrotnie blizsza jest swiatu abstrakcji anizeli swiatu realnemu. Nalezy w tym miejscu postawic teze, ze pochodna ich wykorzystywania jest niezrozumienie niekiedy istoty tychze instrumentów zarówno przez podmioty je stosujace, jak i podmioty odpowiedzialne za utrzymanie stabilnosci rynku finansowego, a wiec na przyklad organy nadzoru nad nim. Co wiecej, czesc z wymienionych instrumentów finansowych znajduje sie poza oficjalnym obrotem (a tym samym i jakakolwiek kontrola) na tzw. rynku OTC (ang. over the counter), korzystajac z dobrodziejstwa jednej z fundamentalnych zasad prawa, tj. zasady swobody umów. W wyniku jej realizacji tworzone sa konstrukcje, które niejednokrotnie poddaja sie analizie ekonomicznej, wykorzystujacej wyszukane modele, jednak stanowia prawdziwe wyzwanie dla prawodawcy, który chcac zapewnic bezpieczenstwo obrotu, powinien w okreslonym zakresie ujac je w ramy prawne. Taka sytuacja rodzi naturalna zaleznosc pomiedzy dwoma waznymi galeziami nauk, jakimi sa prawo i ekonomia, a których dorobek doprowadzil do wyksztalcenia sie nurtu, nazywanego umownie Law & Economics, bedacego przedmiotem analizy w niniejszym artykule. Jednym z jego rodzajów jest behawioralna koncepcja prawa, która przez czesc autorów ujmowana jest szerzej i okreslana mianem behawioralnej koncepcji prawa i ekonomii. Celem artykulu jest zaprezentowanie najwazniejszych, zaledwie kilku jej element ów, które zdaniem autora z powodzeniem moga byc wykorzystywane w procesie regulacji rynku finansowego. Ze wzgledu na szeroki zakres podejmowanych badan i jednoczesnie ograniczone ramy niniejszej publikacji rozwazania skupia sie na potencjalnym wplywie behawioralnej koncepcji prawa na regulacje detalicznego rynku uslug finansowych. Towarzyszyc im bedzie zalozenie o koniecznosci tworzenia i stosowania prawa rynku finansowego w oparciu o analize zachowan podmiotów obecnych na rynku finansowym, które charakteryzuja sie odmiennymi potrzebami i, co wazne, poziomem edukacji finansowej.

BEHAWIORAL NA KONCEPCJA PRAWA JAKO ELEMENT NURTU LAW & ECONOMICS

Analize behawioralnej koncepcji prawa nalezy rozpoczac od zdefiniowania samego terminu ja okreslajacego, pochodzacego od angielskiego slowa behaviour, tlumaczonego jako zachowanie, dzialanie czy tez postepowanie. Tym samym przedmiotem owej koncepcji jest badanie dostrzegalnych zachowan czlowieka, na które wplyw ma prawo. Wyniki owych rozwazan powinny byc z kolei waznym elementem dalszego procesu prawotwórczego. Podkreslic przy tym nalezy, iz powstawanie prawa jest niezwykle zlozonym procesem spolecznym, w wyniku którego ksztaltuja sie albo zostaja uksztaltowane normy prawne o okreslonej tresci, obowiazujace w okreslonej grupie spolecznej, np. podmiotów funkcjonujacych na rynku finansowym1. Samo pojecie prawa nie jest jednoznaczne, a jego definicja zalezy od chociazby tego, czy jest ono ujmowane w aspekcie przedmiotowym czy tez podmiotowym, lub tez czy jest definiowane w oparciu o koncepcje prawa natury albo pozytywistyczne. Niemniej jednak ze wzgledu na zaprezentowane powyzej dynamiczne ujecie prawa jako procesu spolecznego warto w tym miejscu wskazac na nie jako na zbiór norm generalnych i abstrakcyjnych ustanowionych albo uznanych w stosownej formie przez kompetentne organy panstwowe, których przestrzeganie i realizacja zabezpieczana jest przymusem panstwa (ujecie przedmiotowe)2. Proces ten rozpatrywany jest przez nauke badz to jako proces ksztaltowania sie prawa, badz tez jako proces jego tworzenia3. Z pierwszym mamy do czynienia w sytuacji, gdy normy prawne ksztaltowane sa w toku wspólpracy (walki) okreslonych grup spolecznych, które w ten sposób wlaczaja do prawa okreslone mechanizmy spoleczne czy tez gospodarcze. Proces tworzenia prawa to z kolei proces odpowiednio zorganizowany, dokonujacy sie w okreslonych zinstytucjonalizowanych formach4.

Podsumowujac dotychczasowe rozwazania, nalezy postawic teze, ze tworzenie i stosowanie prawa jest procesem niezwykle zlozonym i wielowatkowym, na który wplyw maja rozmaite czynniki, miedzy innymi natury ekonomicznej, spolecznej oraz psychologicznej. Widoczne jest w nim swego rodzaju sprzezenie zwrotne polegajace na tym, iz przez prawo prawodawca stara sie uksztaltowac, kreowac okreslone relacje, zachowania ludzkie, niejako je uprzedzajac. Jednakze w ostatnich latach zauwazalna jest takze tendencja odwrotna, polegajaca na tym, ze dzialania prawodawcy maja charakter nastepczy, to znaczy wymuszane sa zdarzeniami, dzialaniami, które kreuja pewne sytuacje, a które nastepnie ze wzgledu na koniecznosc zachowania stabilnosci w panstwie musza zostac ujete w ramy prawne.

Doskonalym w tym wzgledzie przykladem jest rynek finansowy, bedacy jednym z najistotniejszych elementów wspólczesnej gospodarki, której elementem instytucjonalnym jest prawo5. Na rynku tym od kilkunastu lat widoczna jest tendencja do powstawania licznych innowacji finansowych, sposród których w ostatnich latach szczególna uwage poswieca sie pochodnym instrumentom finansowym. U zródel ich powstawania lezy chec zapewnienia nowych zródel zysków, ale takze i poszukiwanie wyrafinowanych form zabezpieczenia finansowego. Wspomniane instrumenty finansowe, niezwykle wyszukane w swej formie i strukturze, stanowia prawdziwe wyzwanie dla prawodawcy. Sa one jednoczesnie doskonalym przykladem zaleznosci, jakie istnieja pomiedzy prawem a ekonomia, a które w uproszczeniu sprowadzaja sie do koniecznosci unormowania konstrukcji ekonomicznych. W nauce prawa zjawisko to okresla sie mianem ekonomizacji prawa i jest przypisywane M. Weralskiemu. Autor ten juz w latach 80. XX wieku wskazywal, iz "powazny wplyw na ksztaltowanie sie instytucji prawno-finansowych maja takze nauki ekonomiczne. Jest to jednak bardzo zlozony kompleks zagadnien zwiazanych z ekonomizacja prawa finansowego"6. Proces ten polega na nadawaniu okreslonym kategoriom ekonomicznym form prawnych7. Na taki stan rzeczy wplywa wiele powiazanych ze soba czynników, sposród których najistotniejszymi sa: rozszerzanie sie ekonomicznych przeslanek lezacych u podstaw regulacji prawno-finansowych, wkraczanie tych regulacji w sfere dzialalnosci gospodarczej8, a w konsekwencji koniecznosc poszukiwania nowych rozwiazan prawno-ekonomicznych w zakresie norm prawnych, które w znacznym stopniu sa normami prawa finansowego9. Z kolei N. Gajl, rozpatrujac zjawisko ekonomizacji prawa, stwierdzila, iz "jest to problem o szczególnym znaczeniu, który wysuwa sie na czolo problematyki wspólczesnych koncepcji prawnych oraz techniki stanowienia i interpretacji prawa"10. Impuls do wprowadzania nowych, nazwijmy je "ekonomicznych", norm prawnych nie wychodzi od prawników, ale w wiekszosci przypadków od rynków finansowych. To praktyka wymusza powstawanie nowych regulacji prawnych, które w odpowiednim stopniu legalizuja nowe "modele ekonomiczne". Jest to jednak proces skomplikowany i wymagajacy wspólpracy zarówno przedstawicieli nauk prawnych, jak i ekonomicznych11. Musza byc takze brane pod uwage inne dziedziny nauki, w szczególnosci psychologia oraz socjologia. Sa one szczególnie wazne dla kompleksowego zrozumienia oraz uregulowania na przyklad funkcjonowania rynków finansowych12.

Law & Economics to termin powszechnie uzywany dla okreslenia prawno- -ekonomicznej analizy prawa. Do dzis tocza sie dyskusje na temat natury, definicji oraz zakresu badawczego tejze koncepcji, laczacej w sobie zarówno prawo, jak i ekonomie. Wyczerpujaca analize tej problematyki odnajdujemy w publikacjach polskich autorów, sposród których wskazac nalezy miedzy innymi na: J. Beldowskiego, K. Metelska-Szaniawska, J. Stelmacha, B. Brozka, W. Zaluskiego oraz J. Bsehlke13. W swych pracach w sposób kompleksowy analizuja oni omawiany nurt zarówno od strony ekonomicznej, jak i prawnej. Lektura ich prac pozwala na wskazanie najwazniejszych elementów skladajacych sie na koncepcje Law & Economics, której status naukowy jest przedmiotem licznych kontrowersji, a po- strzegany bywa jako nurt, program badawczy oraz ruch badawczy o charakterze interdyscyplinarnym14. Wielosc prac, koncepcji, a takze powstajace od lat kierunki studiów ksztalcacych w zakresie Law & Economics sklaniaja do postawienia tezy o wyksztalceniu sie z istniejacego poczatkowo swego rodzaju ruchu zorganizowanej dzialalnosci badawczej, a wiec dyscypliny naukowej, laczacej w sobie elementy przede wszystkim dwóch dziedzin nauki, czyli prawa i ekonomii. Wydaje sie kwestia czasu, gdy przelamane zostana tradycyjne podzialy i granice w zakresie poszczególnych dziedzin nauki, które uzupelniane beda dziedzinami hybrydowymi, takimi jak ekonomiczna analiza prawa. Specjalizacja wspólczesnej nauki wymusza interdyscyplinarne jej uprawianie. A omawiana dziedzina, czyli Law & Economics, takowa jest. Nalezy nawet uznac, ze badania w jej zakresie wymagaja wlaczania w nie takze przedstawicieli nauki psychologii oraz socjologii. W szczególnosci, gdy ich przedmiot bedzie opieral sie na tzw. behawioralnym podejsciu do analizy prawno-ekonomicznej15.

Ze wzgledu na ograniczony zakres niniejszej publikacji, a takze jej tematyke wskazac nalezy na dwie, wazne dla Law & Economics koncepcje. Pierwsza z nich to tak zwana teoria racjonalnego wyboru, charakterystyczna dla nauki ekonomii, jak i innych nauk spolecznych. Ów racjonalny wybór dotyczyc moze miedzy innymi wyborów konsumentów czy tez wyboru pomiedzy normami prawnymi. Dokonywany wybór ma byc przemyslany, spójny, zamierzony i nastawiony na osiagniecie okreslonego skutku, zwiazanego skadinad z maksymalizacja interesu podmiotu dokonujacego wyboru16. Jak bowiem pisal ojciec ekonomii, A. Smith, to, ze bedziemy mogli na obiad polozyc na stole mieso, chleb i piwo, nie zalezy wcale od dobrej woli rzeznika, piekarza i piwowara, lecz od tego, ze w produkowaniu dóbr, które konsumuja inni, widza oni swój wlasny interes. Tym samym podejmowane przez nas decyzje wynikaja przede wszystkim z checi osiagniecia korzysci, przy stosunkowo niewielkim nakladzie pracy, ale za to przy stosunkowo wymiernych korzysciach. Tak wiec nasze wybory nie sa przypadkowe, co pozwala zaliczyc czlowieka do grupy tzw. homo seconomicus, a wiec podmiotu, który racjonalizuje swoje dzialania. Zalozenie to stalo sie podstawa licznych ekonomicznych teorii oraz twierdzenia, iz elementem funkcjonowania gospodarki sa decyzje podejmowane przez racjonalnie myslace podmioty17. Teza ta jednak z czasem zaczela byc kwestionowana. Wskazywano bowiem, ze nie moze byc ona w pelni prawdziwa, gdyz gdyby tak bylo, racjonalnie podejmowane decyzje nie prowadzilyby na przyklad do zalaman i kryzysów gospodarczych. A takowe cyklicznie pojawiaja sie na swiecie od setek lat. Z tego tez wzgledu czesc przedstawicieli nauki zaczela tworzyc koncepcje opierajace sie w ogólnosci na twierdzeniu o istnieniu pozaracjonalnych przeslanek podejmowanych decyzji, charakterystycznych raczej dla okreslonych ludzkich zachowan anizeli dla racjonalnego myslenia. Dalo to podstawy ekonomii behawioralnej, z której nastepnie wyksztalcila sie behawioralna analiza prawno-ekonomiczna.

Sama ekonomia behawioralna, jak sie uwaza, powstala jako odpowiedz na niewystarczalnosc teoretycznych modeli ekonomicznych w objasnianiu empirycznych odkryc. Przez analize regul spoleczno-ekonomicznych zaczeto odchodzic od idealu "czlowieka ekonomicznego" na rzecz "czlowieka rzeczywistego"18. Uznano bowiem, iz zalozenie, ze uczestnicy rynku nie zawsze sa racjonalni, jest blizsze realiom, w szczególnosci rynku finansowego. Przykladowo, biorac pod uwage jeden z jego segmentów, tj. rynek kapitalowy, zastosowanie dotychczasowych metod jego badania nie daje pelnej odpowiedzi na nastepujace kwestie: przeslanki dokonywanych na tym rynku inwestycji, postawy inwestorów, ksztaltowanie przez nich ich portfeli inwestycyjnych19. Poszukiwanie odpowiedzi na tego rodzaju watpliwosci przyczynilo sie do rozwoju behawioralnej analizy prawa. Na szczególna uwage zasluguja w niej przede wszystkim prace Ch. Jolls, C. R. Sunsteina oraz R. Thalera20. Ich lektura pozwala na sformulowanie najwazniejszych watków badawczych tejze analizy. W pierwszej kolejnosci wskazac nalezy na samo rozumienie behawioralnej analizy prawa. Jak zauwaza Ch. Jolls, czerpie ona zarówno z rozwoju, jak i wlaczania przez te koncepcje opisów zachowan opartych na obserwacjach psychologicznych. Podejscie to jest o tyle wazne, ze pewne, co do zasady niezaprzeczalne zalozenia ekonomiczne staja sie nierealne w zderzeniu z ludzka natura (zachowaniem)21. Behawioralna analiza prawno-ekonomiczna koncentruje sie przy tym na wykazaniu zaleznosci pomiedzy okreslonymi normami prawnymi i ich wplywem za zachowanie jednostki. Relacja ta ujmowana angielskim terminem debiasing through law22, ze wzgledu na jej fundamentalne znaczenie dla behawioralnego podejscia do prawa, wymaga dalszej charakterystyki23. Ogólnie jest ona charakteryzowana jako swego rodzaju polityka prawodawcza, której celem ma byc ograniczenie blednych, stronniczych zachowan (ang. biased behaviour) okreslonych podmiotów24. Koncepcja ta skupia sie przede wszystkim na ocenie popelnianych bledów, co z kolei jest elementem koniecznym dla okreslenia odpowiedniej polityki w zakresie tworzenia i stosowania prawa. Prawo to stanowic ma instrument wykorzystywany do zminimalizowania "stronniczych"25 dzialan podmiotów, do których odnoszone sa okreslone normy prawne. Przez odpowiednio tworzone prawo istnieje wiec mozliwosc niejako operowania na bledach popelnianych przez jednostke w celu eliminowania ich skutków. Zródlem ich sa oczywiscie elementy ludzkiego zachowania, takie jak: ograniczona racjonalnosc, sila woli oraz osobisty interes26. Koncepcja ta moze miec zastosowanie do rozmaitych galezi prawa. W tym takze prawa finansowego, a w szczególnosci ksztaltujacego sie dopiero prawa rynku finansowego.

Tytulem przykladu wskazac mozna na polskie przepisy w zakresie gwarantowania depozytów bankowych, zawarte w ustawie o Bankowym Funduszu Gwarancyjnym (dalej: BFG)27. Podstawowymi zadaniami tego podmiotu sa: realizacja obowiazków wynikajacych z gwarantowania srodków pienieznych, a takze udzielanie pomocy podmiotom objetym systemem gwarantowania depozytów (tj. bankom), miedzy innymi w sytuacji wystapienia zagrozenia niewyplacalnosci banku. W pierwszym z wymienionych przypadków BFG gwarantuje, iz srodki zdeponowane przez klienta banku od dnia ich wniesienia na rachunek bankowy maja 100% pokrycie do równowartosci 100 000 euro w przypadku spelnienia sie warunku gwarancji28. Z kolei udzielanie pomocy podmiotom objetym przedmiotowym systemem odnosi sie do sytuacji wsparcia finansowego BFG przez udzielenie pozyczek gwarancji lub poreczen, które moga byc przeznaczone tylko na usuniecie niebezpieczenstwa niewyplacalnosci lub zakup udzialów albo akcji banku przez nowych udzialowców lub akcjonariuszy, o ile spelnione zostaly warunki, o których mowa w ustawie.

Celem wymienionych powyzej dzialan ma byc zapewnienie stabilnosci finansowej systemowi bankowemu. Stabilnosci finansowej, rozpatrywanej w perspektywie potencjalnego kryzysu. Jego wystapienie doprowadzic moze bowiem do jej utraty, czego konsekwencja bedzie rozprzestrzenianie sie owej sytuacji kryzysowej na kolejne podmioty, skladajace sie na system finansowy, czyli inne banki. Bedzie to wynikiem zarówno tzw. efektu zarazania (ang. contagion effect), jak i efektu domina (ang. knock-on effect)29. U ich zródel moze lezec utrata zaufania do danej instytucji przez jej klientów, którzy poprzez tzw. run na nia i masowe wyplaty zdeponowanych w niej swoich oszczednosci doprowadzic moga do utraty przez nia wyplacalnosci i w konsekwencji do jej upadku, co z kolei nie pozostanie obojetne dla innych uczestników rynku. Sytuacja ta stanowi doskonaly przyklad istnienia zaleznosci pomiedzy behawioralna natura rynku finansowego a jego regulacja. Wprowadzanie rozwiazan prawnych dotyczacych bezpieczenstwa srodków zdeponowanych na rachunkach bankowych jest bowiem z jednej strony uwarunkowane znanymi juz mozliwymi zachowaniami uczestników rynku, a z drugiej strony ma ono takze na celu wplywac na te zachowania w przyszlosci. Swiadomosc klientów banków, iz ich srodki sa w pewnym zakresie chronione, powinna bowiem oddzialywac stabilizujaco na ich zachowania.

Nalezy takze wskazac na inny aspekt tego rodzaju rozwiazania, nawiazujacy do tzw. zjawiska moral hazard, definiowanego trafnie jako sytuacja, w której ubezpieczenie sie od skutków wystapienia pewnego zdarzenia moze w rzeczywistosci doprowadzic do jego wystapienia30. Odnoszac te definicje do systemu gwarantowania depozytów, nalezy wyobrazic sobie sytuacje, w której klient banku majacy swiadomosc gwarancji jego oszczednosci przez panstwo (ubezpieczenie) dokonywac bedzie nie zawsze racjonalnych wyborów, na przyklad deponujac swe oszczednosci w banku o watpliwej stabilnosci finansowej, oferujacym jednak ponadprzecietne warunki oprocentowania. Z kolei osoby zarzadzajace tym bankiem, podobnie jak ich klienci, majac poczucie "nadmiernego bezpieczenstwa", beda podejmowac bardziej ryzykowne dzialania inwestycyjne. W konsekwencji zachowania jednej i drugiej strony, choc co do zasady zabezpieczone przez system gwarantowania depozytów, moga doprowadzic do zaistnienia sytuacji kryzysowej. Sytuacji, w której bank nie bedzie w stanie zrealizowac swych zobowiazan wobec klientów, którzy lekkomyslnie powierzyli mu swe oszczedno- sci na warunkach, obiektywnie niemozliwych do spelnienia. Nastêpstwem tego rodzaju sytuacji bêdzie koniecznosc udzielenia pomocy przez system gwarantowania depozytów. Dlatego tez, aby do tego nie dopuscic, prawodawca musi w odpowiedni sposób konstruowac ów system. Czyniac to, staje siê on niejako architektem potencjalnych zachowañ adresatów jego norm, w tym wypadku klientów banku oraz osób nim zarzadzajacych. W praktyce wiêc przykladowo ogranicza on procentowo lub kwotowo limit gwarancji, a takze uzaleznia wysokosc srodków wplacanych na rzecz funduszu gwarancyjnego przez bank od stopnia podejmowanego przez jego wladze ryzyka. Rozwiazanie to ocenic nalezy pozytywnie, choc aby przynioslo ono oczekiwany rezultat, konieczne jest uswiadomienie jego istnienia podmiotom, których dotyczy, na przyklad poprzez rozwijanie skierowanej do nich edukacji finansowej. Ta ostatnia, choc - jak siê wydaje - niejednokrotnie niedoceniania, jest waznym elementem regulacji rynków finansowych, których proces tworzenia i stosowania musi uwzglêdniac elementy behawioralne, odnoszace siê miêdzy innymi do wielu aspektów ryzyka finansowego. Jak bowiem pisal P. L. Bernstein: "umiejêtnosc formulowania precyzyjnych prognoz dotyczacych mozliwego przebiegu przyszlych zdarzeñ i dokonywania wyborów miêdzy rozmaitymi alternatywami jest najistotniejszym aspektem zycia wspólczesnych spoleczeñstw. Kontrolowanie ryzyka wyznacza kierunek naszych dzialañ w tak róznorodnych dziedzinach wiazacych siê z podejmowaniem decyzji, jak alokacja zasobów pieniêznych, tworzenie systemu powszechnej opieki zdrowotnej, prowadzenie wojny, planowanie rodziny"31.

ZAKOÑCZENIE

Kryzys rynku finansowego, który rozpoczal siê w 2007 roku, a którego konsekwencje odczuwalne sa do dzis, prowokuje do poszukiwania nowych mozliwosci kontroli rynków finansowych. Niewatpliwie ze wzglêdu na ich znaczenie dla szeroko rozumianej gospodarki jest ona konieczna. Dyskusyjny jest jednak jej zakres i przede wszystkim mechanizmy, które moga byc w jej toku wykorzystywane. Jednym z nich jest z pewnoscia prawo, przez które prawodawca ma mozliwosc ksztaltowania okreslonych relacji pomiêdzy podmiotami, a takze ich kontrolowania. Nalezy jednak pamiêtac, ze jego mozliwosci w tym wzglêdzie sa niezwykle duze i w sposób istotny moga oddzialywac na regulowana materiê. Z tego tez wzglêdu konieczne jest, aby proces prawodawczy czerpal takze z doswiadczeñ innych nauk, w tym miêdzy innymi ekonomii. Odpowiedzia na ten postulat jest rozwi- jana z powodzeniem od lat ekonomiczna analiza prawa, powszechnie okreslana terminem Law & Economics. Dostarcza ona szeregu instrumentów, które moga byc zastosowane zarówno na etapie tworzenia, jak i stosowania prawa. W tym w szczególnosci prawa rynku finansowego, którego regulacje niejednokrotnie wynikaja ze zmian zachodzacych na rynku, a których skutkiem sa przykladowo nowe rodzaje instrumentów finansowych. I choc sama koncepcja Law & Economics opiera sie na wielu, niekiedy uzupelniajacych sie teoriach, to jednak ze wzgledu na nature regulacji finansowych w ich procesie prawodawczym powinna byc brana pod uwage jedna z nich, tj. behawioralna koncepcja prawa. Artykul mial na celu zasygnalizowanie jej istnienia, gdyz szczególowa analiza wymagalaby o wiele obszerniejszego opracowania. Koncepcja ta jest z pewnoscia godna uwagi, gdyz w sposób obiektywny oddaje nature regulowanej materii, która jest rynek finansowy. Konieczne jest jednak dalsze opracowywanie metod badawczych i stosowanych przez nia instrumentów. Proces ten wymaga jednak pracy przedstawicieli kilku nauk, w tym prawa i ekonomii. Dlatego tez nalezy postulowac dalszy rozwój mysli Law & Economics w Polsce i wspierac inicjatywy w tym wzgledzie. Co wiecej, nalezy dazyc do tego, aby ekonomiczna analiza prawa na stale znalazla sie w programach nauczania polskich wydzialów prawa. Konieczne jest tym samym przekonanie srodowiska prawniczego do racjonalnosci zastosowania instrumentów badawczych ekonomii w procesie tworzenia (ex ante) i stosowania (ex post) prawa, czego przykladem sa chociazby regulacje w zakresie gwarantowania depozytów bankowych. Podsumowujac, nalezy stwierdzic koniecznosc uswiadamiania wplywu zachowan jednostek na proces tworzenia prawa, ale takze prawa na ich zachowanie, w czym pomocna moze okazac sie ekonomiczna analiza prawa.

Sidebar

STRESZCZENIE

Kwestie dotyczace regulacji rynków finansowych ze wzgledu na duza liczbe uwarunkowan, takich jak np. zaufanie konsumentów uslug finansowych oraz ich zachowania, nie naleza do latwych. Przedmiotem artykulu jest analiza najwazniejszych uwarunkowan tego rodzaju regulacji oraz zwiazanych z nimi kwestii z punktu widzenia prawa przy zalozeniach behawioralnych przyjmowanych w ramach nurtu Law & Economics. Dynamiczny rozwój rynków finansowych oraz mozliwych do wykorzystania na nich instrumentów wymaga wspólpracy ekonomistów i prawników, której skutkiem powinno byc zrozumienie natury przedmiotu regulacji. Postep na gruncie ekonomicznej analizy prawa w tym obszarze moze byc osiagniety dzieki lepszemu poznaniu ludzkich zachowan.

BEHAVIORAL LAW & ECONOMICS

SUMMARY

Issues concerning the regulation aspects of financial markets are not simple. One of the reasons for this is that a great number of detailed factors have an effect, for example, the trust of the consumers of financial services or their behavior. The paper analyses the most important of them, and issues related to them, from a legal point of view, with the main objective of presenting the basic assumptions of the behavioral Law & Economics theorem. Dynamic development of financial markets and instruments available in those markets requires the collaboration of economists and lawyers working out legal provisions that will 'understand' the economic nature of the matters they regulate. Moreover law and economics analysis on the matter may be improved by increased attention to insights about human behavior.

Footnote

1 S. Wronkowska, Podstawowe pojecia prawa i prawoznawstwa, ar boni et ceqiu, Poznan 2005, s. 21.

2 A. Redelbach, Wstep do prawoznawstwa, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznan 1995, s. 59.

3 S. Wronkowska, S. Ziembinski, Zarys teorii prawa, ars boni et ceqiu, Poznan 1997, s. 128.

4 Ibidem.

5 P. Klosiewicz, W. Kozlowski, J. Paczocha, W. Rogowski, Papierologia czy bezpieczeñstwo depozytów? Koszty administracyjne w sektorze bankowym w Polsce na przykladzie przestrzegania wybranych regulacji bankowych, "Materialy i Studia", z. 153, NBP, Warszawa 2009, s. 8.

6 M. Weralski, Pojêcie instytucji prawno-finansowych i ich systematyka, [w:] M. Weralski (red.), System instytucji prawno-finansowych PRL, t. 1, Zaklad Narodowy im. Ossoliñskich, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, Wroclaw 1982, s. 40.

7 N. Gajl, Instrumenty finansowe w zarzadzaniu gospodarka narodowa, Pañstwowe Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 1988, s. 27.

8 M. Weralski, Pojêcie instytucji..., s. 43.

9 N. Gajl, Instrumenty finansowe..., s. 27.

10 Ibidem, s. 25.

11 Zob. D. D. Friedman, Law's Order. What economics has to do with law and why it matters, Princeton University Press, Princeton 2000; R. P. Malloy & Ch. K. Braun (ed.), Law and Economics. New and Critical Perspectives, Peter Lang Publishing Inc., New York 1995; R. P. Malloy, Law and Market Economy. Reinterpreting the Values of Law and Economics, Cambridge University Press, Cambridge 2000.

12 Zob. np. A. Szyszka, Behawioralne aspekty kryzysu finansowego, "Bank i Kredyt" 2009, nr 40, s. 5-30.

13 Zob. J. Beldowski, K. Metelska-Szaniawska, Law & Economics - geneza i charakterystyka ekonomicznej analizy prawa, "Bank i Kredyt" 2007, nr 10, s. 51-69; K. Metelska-Szaniawska, Konstytucyjne czynniki reform gospodarczych w krajach postsocjalistycznych, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2008; J. Stelmach, B. Brozek, W. Zaluski, Dziesiêc wykladów o ekonomii prawa, Oficyna Wolters Kluwer Business, Warszawa 2007; J. Bsehlke, Charakterystyka nurtu prawo i ekonomia we wspólczesnej mysli ekonomicznej, [w:] B. Polszakiewicz, J. Bsehlke, £ad instytucjonalny w gospodarce, Wydawnictwo UMK, Toruñ 2005, s. 43-56.

14 J. Beldowski, K. Metelska-Szaniawska, Law & Economics - geneza i charakterystyka ekonomicznej analizy prawa..., s. 52.

15 I choc stanowi ono zaledwie wycinek Law & Economics, to jednak wydarzenia ostatnich lat potwierdzaja slusznosc przewidywañ jego zwolenników o koniecznosci wlaczenia do dyskusji, obok tradycyjnych koncepcji, takze nurtu behawioralnego.

16 J. Beldowski, K. Metelska-Szaniawska, Law & Economics - geneza i charakterystyka ekonomicznej analizy prawa..., s. 54.

17 R. Wos, Kto moze wyjasnic kryzys? Tylko ekonomia behawioralna, "s Magazyn. Dziennik Gazeta Prawna" 2001, nr 175, s. 6.

18 J. Ostaszewski (red.), Finanse, Wydawnictwo Difin, Warszawa 2010, s. 42.

19 A. Subrahmanyam, Behavioural Finance: A Review and Synthesis, "European Financial Management", vol. 14, no. 1, 2007, s. 12.

20 Zob. np. Ch. Jolls, C. R. Sunstein, R. Thaler, A behavioral Approach to Law and Economics, "Stanford Law Review", vol. 50, 1997-1998, s. 1471 i nast.; Ch. Jolls, Behavioral Economics Analysis of Retributive Legal Rules, "Vanderbilt Law Review", vol. 51, 1998, s. 1631 i nast.; Ch. Jolls, C. R. Sunstein, Debiasing through law, [w:] NBER Working Paper Series, Working Paper 11 738, 2005.

21 Ch. Jolls, Behavioral Law and Economics, [w:] John M. Olin Center for Studies in Law, Economics, and Public Policy, Yale Law School, Research Paper no. 342, s. 3.

22 Ch. Jolls, C. R. Sunstein, Debiasing through law..., s. 34.

23 Charakterystyka ta opierac siê bêdzie przede wszystkim na tezach zawartych w publikacji Ch. Jolls, C. R. Sunstein, Debiasing through law...

24 Ibidem, s. 34.

25 Wskazac nalezy na fakt, iz wykorzystywane przez doktrynê anglosaska slowo bias jest trudne do przetlumaczenia na jêzyk polski. I choc przypisac mozna mu takie znaczenia, jak: stronniczy czy tez obciazony, to mimo wszystko nie w pelni oddaja one istotê tego pojêcia. Najlepszym ze sposobów jego wytlumaczenia jest scharakteryzowanie go jako postêpowania odmiennego od pewnego przyjêtego, zalozonego pozytywnego wzorca.

26 Ch. Jolls, C. R. Sunstein, Debiasing through law..., s. 34.

27 Ustawa z 14 grudnia 2004 roku o Bankowym Funduszu Gwarancyjnym (Dz. U. z 2009, nr 48, poz. 711 ze zm.).

28 Spelnienie siê warunku gwarancji oznacza wydanie przez Komisjê Nadzoru Finansowego decyzji o zawieszeniu dzialalnosci banku i ustanowieniu zarzadu komisarycznego, o ile nie zostal on ustanowiony wczesniej, oraz wystapienie do wlasciwego sadu z wnioskiem o ogloszenie upadlosci.

29 R. Mroczkowski, Nadzór nad funduszami inwestycyjnymi, Oficyna Wolters Kluwer Business, Warszawa 2011, s. 100-101.

30 L. Orêziak, Rynek finansowy Unii Europejskiej, Twigger, Warszawa 1999, s. 19.

31 P. L. Bernstein, Przeciw bogom. Niezwykle dzieje ryzyka, WIG PRESS, Warszawa 1997, s. XIV.

References

Bibliografia

Beldowski J., Metelska-Szaniawska K., Law & Economics - geneza i charakterystyka ekonomicznej analizy prawa, "Bank i Kredyt" 2007, nr 10, s. 51-69.

Bernstein P. L., Przeciw bogom. Niezwykle dzieje ryzyka, WIG PRESS, Warszawa 1997.

Bsehlke J., Charakterystyka nurtu prawo i ekonomia we wspólczesnej mysli ekonomicznej, [w:] B. Polszakiewicz, J. Bsehlke (red.), £ad instytucjonalny w gospodarce, Wydawnictwo UMK, Toruñ 2005.

Friedman D. D., Law's Order. What economics has to do with law and why it matters, Princeton University Press, Princeton 2000.

Gajl N., Instrumenty finansowe w zarzadzaniu gospodarka narodowa, Pañstwowe Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 1988.

Jolls Ch., Behavioral Economics Analysis of Retributive Legal Rules, "Vanderbilt Law Review" 1998, vol. 51.

Jolls Ch., Behavioral Law and Economics, [w:] John M. Olin Center for Studies in Law, Economics, and Public Policy, Yale Law School, Research Paper no. 342.

Jolls Ch., Sunstein C. R., Debiasing through law, "NBER Working Paper Series", Working Paper 11 738, 2005.

Jolls Ch., Sunstein C. R., Thaler R., A behavioral Approach to Law and Economics, "Stanford Law Review" 1997-1998, vol. 50.

Klosiewicz P., Kozlowski W., Paczocha J., Rogowski W., Papierologia czy bezpieczenstwo depozytów? Koszty administracyjne w sektorze bankowym w Polsce na przykladzie przestrzegania wybranych regulacji bankowych, "Materialy i Studia", z. 153, NBP, Warszawa 2009.

Malloy R. P., Law and Market Economy. Reinterpreting the Values of Law and Economics, Cambridge University Press, Cambridge 2000.

Malloy R. P., Braun Ch. K. (ed.), Law and Economics. New and Critical Perspectives, Peter Lang Publishing Inc., New York 1995.

Metelska-Szaniawska K., Konstytucyjne czynniki reform gospodarczych w krajach postsocjalistycznych, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2008.

Mroczkowski R., Nadzór nad funduszami inwestycyjnymi, Oficyna Wolters Kluwer Business, Warszawa 2011.

Oreziak L., Rynek finansowy Unii Europejskiej, Twigger, Warszawa 1999.

Ostaszewski J. (red.), Finanse, Wydawnictwo Difin, Warszawa 2010.

Polszakiewicz B., Bsehlke J. (red.), Lad instytucjonalny w gospodarce, Wydawnictwo UMK, Torun 2005.

Redelbach A., Wstep do prawoznawstwa, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznan 1995.

Stelmach J., Brozek B., Zaluski W., Dziesiec wykladów o ekonomii prawa, Oficyna Wolters Kluwer Business, Warszawa 2007.

Subrahmanyam A., Behavioural Finance: A Review and Synthesis, "European Financial Management" 2007, vol. 14, no. 1.

Szyszka A., Behawioralne aspekty kryzysu finansowego, "Bank i Kredyt" 2009, nr 40.

Weralski M. (red.), System instytucji prawno-finansowych PRL, t. 1, Zaklad Narodowy im. Ossolinskich, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, Wroclaw 1982.

Weralski M., Pojecie instytucji prawno-finansowych i ich systematyka, [w:] M. Weralski (red.), System instytucji prawno-finansowych PRL, t. 1, Zaklad Narodowy im. Ossolinskich, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, Wroclaw 1982.

Wos R., Kto moze wyjasnic kryzys? Tylko ekonomia behawioralna, "s Magazyn. Dziennik Gazeta Prawna" 2001, nr 175.

Wronkowska S., Podstawowe pojecia prawa i prawoznawstwa, ar boni et ceqiu, Poznan 2005.

Wronkowska S., Ziembinski S., Zarys teorii prawa, ars boni et ceqiu, Poznan 1997.