"Engelsiz Sehir" Kavrami Açisindan Malatya/Malatya From The Perspective Of "Barrier-Free City" Concept

Abstract

Demand of barrier-free cities is a part of human rights and meeting of this demand is one of the main responsibility areas of administrations. Even it exists legal regulations on establishing barrier-free cities in Turkey, the problem is mostly about practice of these regulations. This study aims at exerting that the structure providing integration of the disabled to the city is inadequate on the ground of Malatya city center. To this end, it has been tried to be determined whether urban accessories, substructure, public buildings are appropriate or not for access of the disabled, and the present situation has been analysed from the perspective of "barrier-free city" concept. After the survey performed, in context of developing city planning perception, it has been determined that even there have been positive progress on eliminating the obstacles which are faced by the disabled at country life, problems and deficiencies still go on. In this sense, many of the buildings and services are far away from being accessible by the disabled.

Headnote

ÖZET

Engelsiz sehirler talep etmek, insan haklarinin bir parçasi olup, bu ihtiyaci karsilamak yönetimlerin temel sorumluluk alanlarindandir. Türkiye'de engelsiz sehirler olusturmak için gerekli yasal düzenlemeler mevcut olup, sorun daha çok uygulama alaninda ortaya çikmaktadir. Bu çalismanin amaci, engellilerin sehirle bütünlesmesini saglayacak yapinin yetersiz oldugu düsüncesinin Malatya sehir merkezi esas alinarak ortaya konulmasidir. Bu amaçla Malatya sehir merkezindeki kentsel donatilarin, altyapinin, kamu kurum-kuruluslarinin, binalarin ve isletmelerin engelli erisimine uygun olup olmadigi ortaya konulmus ve "engelsiz sehir" kavrami açisindan bir degerlendirmesi yapilmistir.

Yapilan incelemelerde, gelisen kent planlama anlayisi kapsaminda Malatya'da genel anlamda engellilerin sehir hayatinda karsilastiklari sikintilari giderecek olumlu gelismelerin varligina ragmen olumsuzluklarin ve yetersizliklerin devam ettigi tespit edilmistir. Bu anlamda engelliler açisindan pek çok yapi ve hizmet erisilebilir durumda degildir.

Anahtar Kelimeler: Kentsel sorunlar, engelsiz sehir, erisilebilir sehir

JEL Siniflamasi:G38, H00, R00

Malatya From The Perspective Of "Barrier-Free City" Concept

ABSTRACT

Demand of barrier-free cities is a part of human rights and meeting of this demand is one of the main responsibility areas of administrations. Even it exists legal regulations on establishing barrier-free cities in Turkey, the problem is mostly about practice of these regulations. This study aims at exerting that the structure providing integration of the disabled to the city is inadequate on the ground of Malatya city center. To this end, it has been tried to be determined whether urban accesories, substructure, public buildings are appropriate or not for access of the disabled, and the present situation has been analysed from the perspective of "barrier-free city" concept.

After the survey performed, in context of developing city planning perception, it has been determined that even there have been positive progress on eliminating the obstacles which are faced by the disabled at country life, problems and deficiencies still go on. In this sense, many of the buildings and services are far away from being accessible by the disabled.

Key Words:Urban problems, barrier-free city, accessible city

JEL Classification: G38, H00, R00

I. Giris

Çagimizin temel yerlesim birimi olan sehirlerin, insanlar için yasanilabilir kilinmasi basta sehir yönetimleri olmak üzere tüm paydaslarin önemli görevlerindendir. Giderek daha fazla sayida insani, yapiyi, araci ve iliski aglarini barindiran sehirlerde yasamak, gerekli önlemler alinmazsa ve düzenlemeler yapilmazsa daha da zorlasmaktadir. Tüm insanlar için sehirlerin yasanilabilirligi gerekli olmakla birlikte, toplumun engelli kesimi için sehirlerin engelsiz ve ulasilabilir olmasi ise daha büyük önem tasimaktadir.

Engelsiz sehirlerde engelliler, herhangi bir kisitlamayla karsilasmadan, herhangi bir engelle karsilasma korku ve kaygisi yasamadan, kimseden yardim almadan, rahatça hareket edebilmekte ve sehirle bütünlesebilmektedir. Oysa engelli kullanimina uygun olarak düzenlenmeyen sehirlerdeki ortam, engellilerin ev disina çikmasini büyük oranda kisitlamaktadir. Bu nedenle engelli erisiminin saglanmasi, sehirlerin engelsiz hale getirilmesi basta yerel yönetimler olmak üzere çok ortakli bir planlama ve uygulamayi gerektirmektedir. Çesitli yapilara, mekanlara ve aktivitelere ulasmanin zor oldugu sehirlerde, engelliler için hayat daha zor bir hale gelmekte ve bu sehirler birer "engelli sehir" haline gelmektedir. Engelli sehirler, hizmetten yararlanma konusunda ayni sehrin hemsehrisi olan veya orada yasayan kisiler arasinda esitsizlige neden olmaktadir. Bu anlamda engelsiz sehirler olusturmak için yerel yönetim mevzuatinda, engelli mevzuatinda, Imar Kanunu'nda pek çok düzenleme yapilmis ve engellilerin sehirle bütünlesmesini kolaylastiracak yapi, unsur ve standartlar getirilmistir. Yapilan düzenlemelerle, engellilerin sehirle bütünlesmesini saglayacak yapinin olusturulmasi keyfiyete bagli olmaktan çikartilip bir zorunluluk haline getirilmistir.

2010 yilinda kabul edilmis olan Avrupa Engellilik Stratejisi 2010-2020, engellilerin toplum ve ekonomik hayata tam ve esit sekilde katilma hakkina sahip olduklarini ve esit firsatlarin reddinin insan haklarinin ihlali oldugunu (European Comission, 2013) vurgulanmaktadir.

Yasal düzenlemeler çerçevesinde, çesitli engellere sahip insanlar için engel türleri dikkate alinarak kentsel erisilebilirligi saglayacak uygulamalarin baslatilmasi zorunluluk haline gelmistir. Bu anlamda yollar, kaldirimlar, merdivenler, trafik isiklari, konutlar, sosyal tesisler, üst geçitler, pazar yerleri, toplu tasima araçlari, parklar, piknik alanlari gibi yapi ve mekanlarin engellilerin dikkate alinarak tasarlanmasi zorunlulugu getirilmistir. Üstelik bu düzenlemelerin sehrin sadece merkezinde degil tamaminda yapilmasi gerekmektedir. Bu konuda en yetkin birim belediyelerdir. Belediyeler hizmet sundugu tüm alanlarda engelli gruba yönelik hizmetleri sunmak mecburiyetindedir. Bu hizmetlerin sunumu, engelli bireylerin yasadigi konuttan baslamakta ve tüm sehir ölçeginde yayilmaktadir. Belediyeler disinda AVM'lerin (alisveris merkezi), lokantalarin, otellerin, okullarin, spor tesislerinin, kamu kurum ve kuruluslarinin da engellilerin rahat bir sekilde kullanimini saglayacak donatilarla desteklenmesi gerekmektedir.

Günümüzde engelsiz sehirler olusturma amaciyla yasal düzenlemeler anlaminda olumlu gelismeler bulunmakta, engellileri toplumun her alaninda görünür kilmak için çalismalar yapilmaktadir. Ancak bu konuda basari, yasal düzenlemenin yapilmasi kadar uygulamaya da baglidir. Yasalar dogrultusunda uygulamalarin yapilamamasi, o düzenlemeyi kagit üstünde birakmakta ve engeller asilamamaktadir. Dünyanin pek çok ülkesinde ve özellikle gelismis ülkelerde kentsel engelleri kaldirma konusunda önemli bir birikim saglanmistir. Engellilerin kentsel mekan kullanimini arttiran yollar, asansörler, kaldirimlar, metrolar, park yerleri, engelli geçitleri, spor alanlari, sosyal tesisler, ulasim araçlari vb. yayginlastirilmaktadir.

Engelliler için sehirle bütünlesme imkani sunan yapiyi olusturamayan sehirler, "engelli sehir" olarak kalmaktadir. Bu anlamda bir sehrin engelli olup olmadigini ortaya koymada sehir merkezleri önemli bir kesit sunmaktadir. Sehir merkezleri, her türlü islevi bünyesinde barindirdigindan dolayi merkezdeki engellilere yönelik yapi ve unsurlarin ortaya konulmasi sehrin genel durumunu ortaya koymasi açisindan önem tasimaktadir.

Bu çalismada sehir mekaninin engelli kullanimina uygun hale getirilmesi için tüm sehir paydaslarina verilen görev ve sorumluluklar mevzuata dayali olarak ortaya konulmustur. Sehrin mevcut altyapi ve donatilarinin engellilerin bagimsiz olarak sehir hayatina katilmalarinda ne derece yeterli oldugu ve bu anlamda Malatya'nin "engelsiz sehir" olma özelligi, sehir merkezinde yapilan gözlemler ve engellilerle yapilan görüsmelerde ortaya konulmustur. Yapilan gözlemlerde daha çok yollar, kaldirimlar, kamu kurum kuruluslarina ait binalar, özel isletmeler engelli vatandaslarin erisimine uygunluk açisindan degerlendirilmistir. Ayrica sehirde yasayan engellilerin sehir hayatinda karsilastiklari sikintilar, beklentiler de yerinde inceleme ve görüsme teknigiyle elde edilen veriler dogrultusunda ortaya konulmaya çalisilmistir.

II. Sehirler ve Engelliler

Engellileri dikkate almayan planlamalar, engelli kisilerin sehirle var olan kisitli temaslarini daha da zor hale getirmekte, sehir hayatiyla bütünlesmelerini engellemektedir. Insanlar için siradan isler olan fatura yatirma, para çekmeyatirma, bir lokantada yemek yeme, herhangi bir kamu kurum veya kurulusunda olan islerini takip etme, sinemaya gitme, alisveris yapma gibi aktivitelere engelli insanlarin da ihtiyaci oldugu unutulmaktadir. Bu anlamda yukarida siralanan siradan günlük islerden birini yerine getiremeyen tek bir engellinin varligi durumunda bile o sehir ve dolayisiyla sehire ait yapi ve hizmetler, engelli kisiler için erisilmez olmaktadir.

Engelliler için erisilebilir ve yasanabilir sehirler olusturmak yerel yönetimlerin sorumluluk alaninda olmakla birlikte diger kamu kurum ve kuruluslari, meslek odalari vb. pek çok aktörün de görev ve sorumluluklari bulunmaktadir. Bu durum, insafa birakilacak türden degildir. Bu anlamda kentsel planlama yapilirken, göz önünde bulundurulmasi gereken en önemli grup olarak engelliler ortaya çikmaktadir. Çünkü engellilerin kullanimina sunulan yapi ve hizmetlere diger insanlar ulasabilirken, engelsiz insanlarin kullanimina uygun yapi ve hizmetleri engelliler kullanamamaktadir.

Yapili çevrenin herkes için ulasilabilir olmasi amaciyla yasal düzenlemeler yapilmis, standartlar hazirlanmis ve bunlarin gerçeklestirilmesinde en büyük görev ve sorumluluk ise yerel yönetimlere verilmistir. Ancak, sehirlerde gerçeklestirilen düzenlemelerin çogunda olmasi gereken standartlar dikkate alinmadigindan uygulamada çesitli sorunlar ortaya çikmaktadir (Sahin, 2011). Engel türlerinin çesitli olmasi (görme, duyma, bedensel vb.) sehirlerde engellilere yönelik yapilacak düzenlemeleri de çesitlendirmektedir. Her bir engel grubu dikkate alinarak yapilacak düzenlemelerin sehir bütününde yapilmasi gerektigi düsünüldügünde sorunun çözümünün zorlugu ortaya çikmaktadir. Sehir bütünü bir yana birakilacak olursa sadece sehir merkezinin bile engellilere uygun olarak düzenlenmesi büyük zorluklar tasimaktadir. Ancak bu tür düzenlemelerin yapilmasinin bir zorunluluk oldugu da unutulmamalidir.

Standardin üzerinde yüksek kaldirimlar, kaldirima geçisi veya inisi saglayan dik engelli rampalari, görme engelliler için yapilan kabartmali seridin (hissedilebilir yüzey) kisa ve uygun olmayan yerlerden geçmesi, uzun süren yol ve kaldirim çalismalari engellilerin sehirle olan temasini engellemektedir. Engelsiz sehir olusturmanin, engelleri kaldirmanin yolu ise yasal düzenlemelerin, standartlarin dikkate alinmasindan geçmektedir. Bu anlamda standart disi olarak yapilmis yol, kaldirim, geçit ve benzerlerini hiç yapilmamis olarak kabul etmek gerekmektedir.

Engelliler için yapilarin ve mekanlarin erisilebilirlik ve kullanilabilirligine iliskin ilk çalismalar 2. Dünya Savasi sonrasi dönemde savasta sakatlananlarin ve yaralananlarin hayata yeniden baglanmalari için yasadiklari çevrenin onlarin ihtiyaçlarina cevap verebilmesi amaciyla baslatilmistir (Evcil ve Yalin Usal, 2013:241-242). Batili ülkelerde engellilerin sehir hayatina katilimini artirmak ve engelleri ortadan kaldirmak önemli bir politika olarak belirlenmistir. Engelliler için çok çesitli düzenlemeler yapilmakta ve sehir hayati engelsiz hale getirilmektedir. Tuvaletler, kaldirimlar, binalar, metrolar, toplu ulasim araçlari vb. engelli kullanimina uygun olarak planlanmaktadir.

Örnegin Avrupa'nin bazi kesimlerinde, özellikle kuzey bölgelerde ve Iskandinavya'da kaldirimlardaki kar ve buzlarin temizlenmesi önem tasiyor. Finlandiya'nin Jyväskylä kenti kaldirimlari alttan isitmali sistemle dösendiginden kisin bile güvenli yürüyüs saglanmaktadir (Engelli ve Yasli Hizmetleri Genel Müdürlügü, 2008: 34). Bu tür planlamalarla engelsiz sehirler olusturulmaktadir. Sehirleri engelliler için kullanilabilir hale getirmede engelsiz sehirler, erisilebilir sehirler, engelsiz belediyeler, engelsiz planlama, engelsiz tasarimlar önemli birer araç olarak görülmektedir.

Engellilerin sosyo-ekonomik hayata katilimini destekleyen altyapi bakimindan durum gelismekte olan ülkelerde daha kötü bir manzara sergilemektedir. Güney Afrika, Mozambik, Malawi, Hindistan ve Latin Amerika'da yapilan bir arastirmada ülkelere göre bazi sorunlarin önemi vurgulanmistir. Buna göre, Mozambik, Meksiko, Güney Afrika'da küçük toplu tasim araçlari büyük toplu tasima araçlarina göre (tekerlekli sandalye hariç) daha iyi fiziksel erisim saglamakta ancak sürücü davranislari ve tutumlari ile asiri kalabalik bu araçlarin kullanimini engellemektedir. Hindistan'da asfaltsiz, bakimsiz kaldirimlar, saticilar yaya hareketliligini sinirlamakta, tekerlekli sandalye kullanimini engellemektedir. Meksiko ve Malawi'de kumlu yollar ve dik yamaçlar gibi cografi özellikler de yaya kullanimini ve tekerlekli sandalye kullanimini sinirlamaktadir. Araç ve altyapi tasarimi tüm engel türleri için sorun yaratmaktadir. Hindistan'da ulasim personeli, engelli kisilerin rahat ve güvenli bir sekilde araca binmeleri için yeterli zaman vermemektedir (Venter vd., 2002). Benzer bir sekilde Türkiye'de de engellilerin sehir hayatinda ciddi sikintilarla karsilastiklari bilinmektedir.

Türkiye'de kentsel mekan erisilebilirligi, ulasim donati ve tasitlarina erisilebilirlik ve tasit içi kullanim yetersizdir. Kaldirim, bina girisi ve yaya geçidi rampalari ya uygun yerde degil ya da standart disidir. Engelliler için ayrilan otopark sayisi, konser ve tiyatro salanolarinda ayrilan koltuk sayisi yetersizdir. Metropollerde engelli nüfusa oranla az sayida engelsiz tasit bulunmaktadir (Kavak, 2009:6). Bu tür engellerle karsilasan engelliler hem psikolojik hem de fiziksel anlamda daha fazla yipranmaktadir.

Engelli ve Yasli Hizmetleri Genel Müdürlügü tarafindan olusturulan Ulusal Özürlüler Veri Tabani'nda kayitli olan engelli bireylere yönelik olarak 2010 yilinda Türkiye'de ilk kez gerçeklestirilen Özürlülerin Sorun ve Beklentileri Arastirmasi Raporu, anlamli sonuçlar ortaya koymaktadir. Veri Tabanina kayitli olan engellilerin yasadiklari yerdeki fiziksel çevre düzenlemelerinin kullanima uygun olup olmadigina yönelik ortaya çikan görüsler su sekildedir: Engellilerin % 66.9'u kaldirim, yaya yolu ve yaya geçitlerinin, % 66.3'ü oturdugu binanin (katlara ulama ve bina içi hareketlilik için), % 59.5'i dükkan, magaza, market ve lokantalarin, % 58.4'ü kamu binalarinin ve % 55.4'ü ise postane, banka vb. kurumlarin kullanimlarinin uygun olmadigini belirtmistir (TÜIK, 2010:27). Ayrica ayni Rapor'a göre engellilerin % 69.1'i kendi basina toplu tasima araçlarini kullanamamaktadir. Bunun en büyük nedeni olarak % 89.6'lik bir çogunluk, tek basina disari çikamamasini, % 12.9'luk bir kesim ise toplu tasima araçlarinin özür durumuna uygun olmamasini göstermektedir (TÜIK, 2010: 30).

Engellilerin yukarida ortaya konulan sorunlari hemen hemen bütün sehirlerimizde mevcuttur. Bu tür sikintilarin yasandigi, engellilerin sehir hayatina tam ve bagimsiz bir sekilde katilamadigi durumlarda engellilerin sehirle bütünlesmesi söz konusu olamamakta ve sehirler erisilemez ve engelli hale gelmektedir.

III. "Engelsiz Sehir" Kavrami

Kentlesen dünyada yasam kalitesi yüksek sehirlerin olusturulmasi, yönetimler için önemli bir görev alani olarak ortaya çikmaktadir. Sehirlerin temiz hava, su ve enerji kaynagina sahip olmasi, yesil alan miktarinin fazla olmasi, trafik yogunlugunun olmamasi, yaya erisiminin mümkün olmasi vb. pek çok unsuru bir arada barindirmasi beklenmektedir. Ayni zamanda herkes için erisilebilir ve engelsiz sehirlerin olusturulmasinin saglanmasi da esastir.

Engelli insanlar toplumun üyeleri olmalarina ragmen normal insanlar gibi yasayamamakta ve sinirlanmaktadirlar. Yasam çevreleri, bu kisilerin yetenek ve yasam kalitelerini arttiracak, bireysel olarak ihtiyaçlarini gidermelerine yetecek düzeyde olmalidir.

Engelsiz bir ortam; özgür ve güvenli harekete ve isleve izin veren ve ayrica yas, cinsiyet ve durum ne olursa olsun herkesin ulasabilecegi bir mekândir. Herkes tarafindan ulasilabilir bir hizmetler dizisi olarak ele alacagimiz bu mekân, mümkün oldugunca bagimsiz ve engelsiz bir biçimde planlanmalidir. Çevre binalar, yollar, parklar, bahçeler ve diger alanlar, ulasim türleri, günlük kullanim ürünleri ve benzer yapilari kapsayan bir kavrami ifade etmektedir (unnati.org,2004).

Engelsiz sehirde, hiç bir kisitlama olmaksizin sehrin tüm çesitliligi erisilebilir olmalidir. Insanlar kendi kisisel potansiyellerine göre özgürce hareket edip ihtiyaçlarini karsilayabilmelidir (Junge-Reyer, 2007: 4). Engelsiz sehir (barrier-free city), basta engelliler olmak üzere herkesin herhangi bir kisitlama, sikinti ve engelle karsilasmadan, baska birinden yardim almasina gerek kalmadan, her türlü hizmete ve yapiya ulasmasini ve kullanmasini saglayacak sekilde planlanmis sehir olarak ifade edilebilir.

Buna benzer sekilde erisilebilir sehir (accessible city) de ayni amaca hizmet eden bir kavramdir. Erisilebilirlik, BM Engelli Haklari Sözlesmesinde temel ilke olarak yer almaktadir. Tanim olarak bakildiginda ise erisilebilirlik (Engelli ve Yasli Hizmetleri Genel Müdürlügü, 2013): "Binalarin, açik alanlarin, ulasim ve bilgilendirme hizmetleri ile bilgi ve iletisim teknolojisinin engelliler tarafindan güvenli ve bagimsiz olarak ulasilabilir ve kullanilabilir olmasini" ifade etmektedir.

Sehirleri engelsiz ve erisilebilir yapma amacina yönelik faaliyetler gerek Türkiye'de gerekse de diger ülkelerde hizli bir sekilde devam etmektedir. Bu amaçla yasal çerçeve olusturulmakta, politikalar belirlenip hayata geçirilmeye çalisilmakta, "engelsiz sehir" unvanlari alinmaya çalisilmaktadir. Bu konuda batili ülkelerde önemli ilerlemeler kaydedilmistir. Avrupa Birligi bünyesinde engelsiz kent olusturmaya yönelik pek çok proje ve uygulamalar yürütülmekte, belirlenen kosullari saglayan sehirlere "engelsiz sehir" ödülleri verilmektedir.

"Engelsiz Sehir" ödülünün verilmesi, Avrupa Komisyonu tarafindan 2010'da baslatilmis olup su özellikleri tasiyan sehirlere verilmektedir: Sehir hayatinin temel alanlari olan yapili çevre ve kamusal alanlar, ulastirma ve ulastirmayla ilgili altyapi, bilgi ve iletisim teknolojileri dahil olmak üzere bilgi ve iletisimde, kamu tesisi ve hizmetlerinde erisimin gelistirilmesinin saglanmis olmasi. 2010'da Engelsiz Sehir yarismasina 19 AB üye devletinden 66 Avrupa sehri katilmis olup bu ödülü Ispanya'nin Avila sehri kazanmistir (ENAT,2014).

Sehirlerin engelliler açisindan erisilmez olusu, sadece engelliler için sorun olusturmamaktadir. Bu durum ülke ve sehir prestiji açisindan oldugu kadar ekonomiye katki açisindan da sorun olusturmaktadir. Engellilere yönelik politikalari uygulamaya geçiremeyen, altyapisi yetersiz olan ülke veya sehirler özellikle engelli turistleri sehre veya ülkeye çekmede yetersiz kalmaktadir. Engelli kisiler veya engelli kisiye sahip aileler henüz bu tür engelleri asamamis olan sehirleri, her ne sebeple olursa olsun tercih etmemektedir. Bu sorun özellikle büyük sehirlerde ve turistik yerlerde çok daha ciddi bir sekilde hissedilmektedir. Bu anlamda engelsiz sehirlerin olusturulmasinin çok boyutlu ve ortakli özelligi bulunmaktadir.

IV. "Engelsiz Sehir"ler Olusturmaya Yönelik Düzenleme ve Uygulamalar

Sehirleri, engelliler için engelsiz ve erisilebilir yapmak amacina hizmet eden pek çok düzenleme bulunmaktadir. Bu konuya yönelik düzenlemelerden bir kismi uluslararasi boyuttayken bir kismi da ulusal nitelik tasimaktadir.

Konuya yönelik uluslar arasi düzenlemelerden biri olan ve 2008'de yürürlüge giren BM Engelli Haklari Sözlesmesi'nin amaci, birinci maddede su seklide ifade edilmektedir: "Engellilerin tüm insan hak ve temel özgürlüklerinden tam ve esit sekilde yararlanmasini tesvik ve temin etmek ve insanlik onurlarina saygiyi güçlendirmektir". Yine Avrupa Komisyonu'na göre engelliler, topluma tam olarak ve digerleriyle esit sartlarda katilima hakkina sahiptir. Mevcut engelleri kaldirarak bu hakki bir gerçeklik yapmak AB'nin uzun vadeli stratejisinin temel amacidir (European Comission, 2014).

Türkiye'de konuya yönelik düzenlemelerin oldukça genis kapsamli oldugu görülmektedir. 3194 Sayili Imar Kanunu'na 1997'de eklenen Ek.1 maddesine göre "Fiziksel çevrenin engelliler için ulasilabilir ve yasanilabilir kilinmasi için, imar planlari ile kentsel, sosyal, teknik altyapi alanlarinda ve yapilarda, Türk Standartlari Enstitüsü'nün ilgili standardina uyulmasi zorunludur".

02.11.1985 tarihli Planli Alanlar Tip Imar Yönetmeligi'nin 14. maddesinde 2013'de yapilan degisiklikle "çalisma, sosyal ve kültürel altyapi alanlarinda yapilacak tüm yapi, tesis ve açik alan düzenlemelerinin, engellilerin de ulasmasini ve kullanmasini saglayacak sekilde Türk Standartlari Enstitüsü (TSE) standartlarina uygun olarak yapilmasi zorunludur" hükmü yer almaktadir. Bu maddede yer alan sosyal ve kültürel altyapi unsurlari içinde yesil alanlar, çocuk bahçeleri, parklar, piknik-eglence alanlari, spor ve oyun alanlari, stadyum, sosyal-kültürel tesis alanlari, ibadet yeri ve mezarlik alanlari yer almaktadir.

10.07.1993 tarihli Otopark Yönetmeligi'nin 4. maddesinde 1999'da yapilan degisiklikle, otoparklarda engelli kullanimina yönelik düzenlemelerin yapilmasi, TSE tarafindan belirlenen standartlarin dikkate alinmasinda ve yürütülmesinde belediyeler ve valilikler sorumlu tutulmustur. Ayrica umumi bina ve bölge otoparklari ile genel otoparklarin giris-çikis ve asansörlerine en yakin yerlerinde birden az olmamak sartiyla, her 20 park yerinden birinin özürlü isareti konularak özürlüler için ayrilmasi zorunlulugu da getirilmistir.

01.07.2005 tarihli 5378 sayili Engelliler Hakkinda Kanun'da 06.02.2014'te yapilan degisiklige göre engellilerin bagimsiz yasayabilmeleri ve topluma tam ve etkin katilimlari için erisilebilirligin saglanmasi esastir (md.4). Erisilebilirlik konusunun düzenlendigi 7. maddeye göre ise, yapili çevrede engellilerin erisebilirliginin saglanmasi için planlama, tasarim, insaat, imalat, ruhsatlandirma ve denetleme süreçlerinde erisilebilirlik standartlarina uygunluk saglanir. Özel ve kamu toplu tasima sistemleri ile sürücü koltugu hariç dokuz veya daha fazla koltugu bulunan özel ve kamu toplu tasima araçlarinin engellilerin erisebilirligine uygun olmasi zorunludur.

Ayni Kanun'un Geçici 2. maddesinde yer alan "Kamu kurum ve kuruluslarina ait mevcut resmî yapilar, mevcut tüm yol, kaldirim, yaya geçidi, açik ve yesil alanlar, spor alanlari ve benzeri sosyal ve kültürel alt yapi alanlari ile gerçek ve tüzel kisiler tarafindan yapilmis ve umuma açik hizmet veren her türlü yapilar bu Kanun'un yürürlüge girdigi tarihten itibaren sekiz yil içinde özürlülerin erisebilirligine uygun duruma getirilir" ifadesiyle kamu kurum ve kuruluslari da engellilerin sehir hayatinda rahat hareket etmelerine yönelik düzenlemeleri yapma konusunda mecbur birakilmistir.

Ayrica ayni Kanun'a 19.02.2014'te eklenen geçici 3. madde de büyüksehir belediyeleri ve belediyelere, sehir içinde kendilerince sunulan ya da denetimlerinde olan toplu tasima hizmetlerinin engellilerin erisebilecegi uygunlukta olmasi için gereken tedbirleri alma görevi vermistir. Mevcut özel ve kamu toplu tasima araçlarinin, bu Kanun'un yürürlüge girdigi tarihten itibaren sekiz yil içinde sürücü koltugu hariç dokuz ile on alti oturma yeri olan toplu tasima araçlari, yolcu gemileri ile özel ve kamu sehirlerarasi toplu tasima araçlari ile turizm tasimaciligi yapilan araçlar 07.07.2018 tarihine kadar engelliler için erisilebilir duruma getirilir.

20.07.2013 tarih ve 28713 Sayili Resmi gazetede yayimlanarak yürürlüge giren Erisilebilirlik Izleme ve Denetleme Yönetmeligi, erisilebilirligin saglanmasi amaciyla TSE tarafindan belirlenen standartlara uymak kosuluyla umuma açik hizmet veren her türlü yapilar ve açik alanlar ile toplu tasima araçlarinin denetlenerek erisilebilirlik tespiti yapildiktan sonra erisilebilirlik belgesi verilecegi, erisilebilirligi saglayamayan gerçek ve özel hukuk tüzel kisilerine idari para cezasinin verilmesi konularini düzenlemektedir.

Ulasilabilirlik ve kullanim açisindan; kamusal binalara (kamunun kullanimina açik resmi ve özel tüm yapilar) erisim, sokak, cadde ve meydanlar, parklar, rekreasyon alanlari v.b. açik alanlara erisim, konutlar, toplu tasimacilik ve trafik düzenlemeleri konularinda yerel yönetimler yasal sorumlu ve yetkili olarak çözüm getirmek zorundadir (Engelli ve Yasli Hizmetleri Genel Müdürlügü, 2014). Kentsel fiziksel ve sosyal çevrenin engelliler dikkate alinarak düzenlenmesi mecburidir. Ancak, uluslar arasi sözlesmeler ve yasalarla zorunlu kilinan erisilebilirligin saglanmasina yönelik standart ve kilavuzlara ragmen uygulamanin yetersiz kaldigi görülmektedir (Menda vd, 2013:9).

TSE, engellilerin sehir hayatina katilimini kolaylastiracak ulasim, kamusal alanlar ve engellilerin ikamet edecegi binalara iliskin standartlar gelistirmistir. TS 9111: Özürlü Insanlarin Ikamet Edecegi Binalarin Düzenlenmesi Kurallari, TS 12576: Sehir Içi Yollar - Kaldirim ve Yaya Geçitlerinde Ulasilabilirlik Için Yapisal Önlemler ve Isaretlemelerin Tasarim Kurallari, TS 12460: Sehir Içi Yollar- Rayli Tasima Sistemleri Bölüm 5: Özürlü ve Yaslilar Için Tesislerde Tasarim Kurallari (Basbakanlik Özürlüler Idaresi Baskanligi, 2014) bunlardandir.

Bu standartlar çok kapsamli bir sekilde düzenlenmis olmakla beraber, bu çalisma kapsaminda bunlarin tamamina yer verilmesi mümkün degildir. Bu standartlarda kaldirimlarin genisligi, kaldirim yüzeyleri, rampalarin genisligi ve egimi, merdivenler, tirabzanlar, trafik isiklari, hissedilebilir hassas yüzeyler, yaya geçitleri, toplu tasima araçlarinin, kamu kurum ve kuruluslarinin engelli kullanimina uygun olmasi için gereken özellikler yer almaktadir.

Ulastirma Bakanlari Avrupa Konferansi'nin Herkes Için Ulasilabilirligin Iyilestirilmesi: Örnek Uygulama Rehberi'nde yer alan bazi önemli düzenlemeler söyledir: Kaldirimlar, en az bir buçuk en ideal iki metre olmali, kaldirim egimleri mümkünse % 5'ten fazla olmamalidir. Kaldirim yüzeyi kaymaz, dösemeler bitisik, bosluksuz olmalidir. Görme engelliler için hissedilebilir yüzeyler ayakkabi tabanindan hissedilecek çikintida ve dikkati artiracak sekilde etrafiyla zit renklerde ve fark edilebilir tonlarda olmali. Özürlülere ayrilmis park alanlari normal genislik olan 2.4 metre degil 3.6 metre genislikte olmalidir (Özürlü ve Yasli Hizmetleri Genel Müdürlügü, 2008: 33,37, 40).

Engelli ve Yasli Hizmetleri Genel Müdürlügü tarafindan hazirlanan Yerel Yönetimler Için Özürlülere Yönelik Fiziki ve Mimari Düzenleme Kilavuzu'na göre, birden fazla katli resmi ve umumi binalarda asansörün zorunlu olmasi ve acil durum asansörü niteliginde olmasi, egitim kurumlarinda tüm ögrencilerin birlikte egitim alacagi bina tasarimlarinin yapilmasi, resmi binalar yaninda kamusal kullanima açik tüm binalarda tüm engel türlerine yönelik olanaklarin saglanmasi gerekmektedir (Engelli ve Yasli Hizmetleri Genel Müdürlügü, 2014).

Tüm diger düzenlemeler bir yana Belediye Kanunu dogrudan belediyelere bu konuda görevler vermektedir. Belediye Kanunu'nun 14. maddesi, belediyelerin hizmet sunumunda özürlü, yasli, düskün ve dar gelirlilerin durumuna uygun yöntemlerin uygulanmasini belediyenin görevleri arasinda saymaktadir.

01.07.2005 tarihinde yapilan degisiklikle Büyüksehir Belediye Kanunu'nun 31. maddesi Ek 1'de engelli hizmet birimleri olusturulmasi zorunlulugu getirilmistir. Özürlü hizmet biriminin amaçlari arasinda özürlülerin toplum hayati ile bütünlesmelerini saglayici ve kolaylastirici çalismalari yürütmek, sportif, sosyal ve kültürel aktiviteler yapmak, tesvik etmek ve yayginlastirmak yer almaktadir.

Konuya yönelik yapilan yasal düzenlemelere ragmen, pek çok sehrimizde yeterli ve dogru uygulama yapilmamakta, yapilan düzenlemelerin çogunda TSE standartlari dikkate alinmamaktadir. Bunlara, standartlarin yeterince incelenmemesi ve bunlari uygulamaya çalisan teknik personelin bilgi düzeyinin düsün olmasi (Kaplan vd., 2011:2) gibi nedenler yol açmaktadir. Türkiye'de oldukça kapsamli yasal düzenlemeler bulunmakla beraber, uygulamada önemli sikintilar yasanmaktadir. Yasal düzenlemelere uyulmamakta, standartlar dikkate alinmadan planlama yapilmaktadir. Bu da engelsiz sehirlerin ortaya çikisini zorlastirmaktadir.

Engelsiz sehir olma yolunda yerel yönetimler büyük bir ugras içine girmis durumdadirlar. Bugün pek çok belediye, "engelsiz sehir", "engelli dostu sehir" unvani almak için projeler hazirlamakta ve uygulamaktadir. Kaldirimlar, yollar, geçitler, ulasim araçlari, kamu binalari ve pek çok kentsel hizmet engelliler için erisilebilir hale getirilmeye çalisilmaktadir.

Basbakanlik Özürlüler Idaresi Baskanligi'nin çesitli belediyelerle protokol imzalayarak baslattigi "engelsiz sehirler'' projesi, örnek uygulamalar olusturmasi bakimindan olumlu bir girisimdir. Bu projeyle, Türkiye'de farkli belediyeler, "engelsiz sehir projesi" adi altinda, sehirleri engelliler için erisilebilir ve kullanilabilir hale getirme çalismalari içerisine girmistir. Örnegin, Alanya Belediyesi tarafindan yürüme engellilerin denize girebilmeleri için kumsala yerlestirilen tekerlekli plaj sandalyesi, hem kumsalda gezme hem denize girme hem de sezlong olarak kullanilma amaçlarina hizmet etmektedir (TURMEPA,2010).

Engelleri asma amacina yönelik yürütülen örnek uygulamalardan biri engelsiz konutlarin insa edilmesidir. TOKI tarafindan uygulamaya geçirilen engellilere yönelik konut çalismalarina yerel yönetimler ve özel sektörün de destek verdigi ve bu tür projeler içine girdikleri görülmektedir. Ancak amaç sadece konut sahibi etmek degil engelliler tarafindan kullanimi kolay olan konutlarin insa edilmesi de olmalidir.

Engelsiz konutlar yapmada Pendik Belediyesi önemli bir uygulamaya destek vererek bu konuda olumlu bir adim atmis olup konut projelerinde toplam daire sayisinin %5'ini engelliler için özel olarak tasarlanan ve satilan dairelerde % 20 oraninda iskân ve ruhsat indirimi yapilmasi karari alinmistir (Sabah Gazetesi, 2014).

Engelsiz sehir ortamini olusturmada yerel yönetimler disinda sivil toplum örgütleri ve özellikle de engelli dernekleri aktif rol almaktadir. Bu amaca yönelik olarak "EngelsizKent.org" adli bir web portali bulunmaktadir. Burada bir sehrin tüm yapi ve mobilyalariyla engelsiz hale getirilmesi için standartlarin nasil olmasi gerektigi tasarim rehberiyle ve dünyadan örneklerle sunulmaktadir. Ayrica Türkiye'den engelsiz sehir olusturmaya yönelik projelerin de yer aldigi portalde "Söz Sizin" adli kösede hem farkli sehirlerde karsilasilan erisim sorunlarinin bildirilmesine hem de sorunlari çözmeye yönelik projelerin gönderilmesine firsat sunulmaktadir.

V.Malatya Sehir Merkezinin "Engelsiz Sehir" Kavrami Açisindan Degerlendirilmesi

Bu baslik altinda çesitli engel türüne sahip engelliler için sehir hayatinin sundugu kolayliklar ve engeller, hem yapilan gözlemlerle hem de engellilerle yapilan görüsmeler sonucunda ortaya konularak, Malatya sehir merkezinin engelliler açisindan ne kadar erisilebilir ya da ne kadar engelsiz oldugu belirlenmeye çalisilmistir. Engelsiz bir Malatya için kamu kurum, kuruluslari, STK ve özel sektör tarafindan yapilmasi gerekenlerin neler oldugu sehirdeki sorunlar üzerinden ortaya konulmaya çalisilmistir.

A. Sehir Merkezinin Engellilere Uygunlugunun Yapilan Gözlemlerle Degerlendirilmesi

Malatya Valiligi Il Engelliler Konseyi tarafindan 2010 yilinda 81 resmi kurulus ile özel saglik ve rehabilitasyon merkezlerinde rampa, tuvalet, asansör ve tirabzan gibi unsurlar açisindan TSE standartlarina göre yapilan incelemeler sonucunda, büyük çogunlugu resmi olan 23 kurumda engelli rampasi olmadigi, 27 kurum ve kurulusta ise rampalarin sagliksiz ve kullanissiz oldugu ortaya konulmustur (Malatya Haber Portali, 2010). Bu sorunlar 2010 yilina ait olup aradan geçen dört yillik zamanda nelerin degistigini, düzeltildigini ya da sehrin engelli kullanimi açisindan ne kadar uygun oldugunu ortaya koymak amaciyla yapilan gözlemler sonucu engelliler için bazi olumlu düzenlemelerin yapilmasina ragmen sorunlarin büyük oranda devam ettigi gözlenmistir. Malatya merkezde bulunan çok sayida kamu binasi, dükkân, lokanta, market, banka, is hani, sinema, otel, cami vb. engelliler için erisilebilir durumda degildir. Bu tür yapilara giris genellikle bir basamak ya da yükseltiyle olmakta, girisi düz zemin olan yapilarda da girisin dar olmasi gibi engelli kullanimini sinirlayan unsurlar bulunmaktadir. Standartlara uygun olmayan engelli rampasi, hissedilebilir hassas yüzeylerin olmamasi engellilerin tek basina hareketini kisitlamaktadir.

Malatya'nin engelli erisimine ne kadar uygun oldugunu ortaya koyabilmek için tüm sehrin incelenmesine gerek yoktur. Sehrin en önemli mekâni olan Kapali Çarsi, postane, eski belediye binasinin bulundugu yer merkez olarak alindiginda engelli erisimi açisindan sorunlari görmeye ve gerekli degerlendirmeleri yapmaya yetecek bilgilere ulasmak mümkündür. Bu anlamda sehrin en kalabalik yeri olan ve kamu yapilarinin yer aldigi merkez önemli veriler sunmaktadir. Bazi binalar (belediye binasi, postane, bankalar, camiler vb.) vatandas tarafindan daha sik kullanildigindan bunlarin engelli açisindan erisilebilirliginin ortaya konulmasi, genel durumu ortaya koymada yeterlidir.

Yapilan gözlemlere göre Valilik binasinda engelli erisimi için gerekli yapi mevcuttur. Binaya girisi saglayan tirabzanli engelli rampasi ve asansör bedensel engelliler açisindan uygundur. Ayni sekilde postahanede de engelli rampasi mevcut olup, görme engelliler için hissedilebilir yüzey mevcut degildir. Ve yine postahanenin giris kati disindaki katlarda gerçeklestirilen islemler için var olan asansöre ulasmada en azindan bugün için engellilerin yardim almasi gerekmektedir. Çünkü asansöre ulasmada geçilmesi gereken kapi genisligi tekerlekli sandalye için yeterli degildir ve genisletilmesi yönünde karar alindigi belirtilmistir.

Merkezde yer alan bankalar açisindan konuya bakildiginda sadece bir bankanin tekerlekli sandalye ile girise imkân verdigi görülmekte ancak bu bankanin içi de basamakli olup, görevlilerin yardimini almaya mecbur birakmaktadir. Ayrica görme engelliler için de gerekli düzenlemeler yapilmamistir.

Engelliler Dernegi Baskani, engellilere yönelik donatilara sahip olmadigi için PTT ve bankalarda gerçeklestirmeleri gereken islemlerde zorlandiklarini ve baskalarinin yardimi olmadan gerekli islemleri yapamadiklarini ifade etmistir (Malatya Haber Saati, 2014). Bankalarin bazisinda engelli rampasi var olmakla birlikte, belirlenen standardin üstünde egime sahip, korkuluksuz ya da basamakla ulasilmasi gereken bir yükseklikte yer aldigi için engellilerin kullanmasi mümkün degildir. ATM'lerde engelli kullanimi açisindan ciddi sikintilar mevcuttur. Malatya merkezde sadece iki bankanin engelli kullanimina uygun ATM'leri bulunmaktadir.

Genel anlamda merkezde tekerlekli sandalye kullanan engelliler için kaldirimlarda rampalar mevcut olup genisliklerinin standart disi oldugu görülmüstür. Görme engellilerin sehir ile temasini saglayan ana unsur olan hassas yüzeyler bakimindan büyük eksiklikler vardir ancak rampalarda hassas yüzeyler bakimindan gerekli düzenlemeler yapilmistir. Sehiriçi ulasimin merkezi durumunda olan iki ana durak, engelli erisimi açisindan sahip olunan donatilar bakimindan farklilik göstermektedir. Yalnizca Istasyon Duragi denilen yerde çok kisa bir mesafede (yaklasik olarak 120-125 adim) bulunan ve özelligini yitirmis hassas yüzey, görme engellilerin sehirle bütünlesmesinde yetersiz kalmaktadir. Ancak, kaldirimlarin yüksekligi toplu tasim araçlarina inme ve binme için uygundur. Emekliler Parki karsisinda yer alan Çilesiz Duragi, görme ve bedensel engelliler için kullanimi en zor alanlardan biridir. Hissedilebilir yüzeyler yoktur. Bedensel engellilerin kendi baslarina otobüse binme-inme hareketi kisitlidir. Kaldirimin yüksek olmasi ve engelli rampasinin olmamasi da önemli eksikliklerden biridir. Isitme engelliler için yaya geçitlerinde bulunmasi gereken sesli uyari sistemi sehir merkezinde sadece iki noktada bulunmaktadir.

Malatya'da engellilerin sehir hayatina katilimini saglamaya yönelik yapilan uygulamalar olarak en basta Malatya'da sehiriçi ulasimdan sorumlu MOTAS'in engellilere, belediye tarafindan yürütülen ulasim hizmetlerinden ücretsiz olarak faydalanma imkani sunan engelli karti uygulamasi bulunmaktadir.

MOTAS tarafindan engellilere yönelik olarak yapilan düzenlemeler olarak duraklarin araç içerisinde sesli olarak anons edilmesi, durak isimlerinin araç içerisinde LCD monitörlere yansitilmasi, mobil uygulama ile gelecek olan aracin engelli erisimine uygun olup olmadigi, bu araçlarin tüm hatlarda dönerli olarak çalistirilmasi (Malatya Kent Konseyi Engelliler Merkezi, 2013) sayilabilir.

Otobüslerin disinda minibüslerin de 2015 Temmuz ayina kadar engellilere yönelik çalismalari yapmalari zorunlu olmakla birlikte, bu düzenlemelerin maliyetli olusu ve engelli müsteri sayisinin az olmasi nedeniyle pek sicak bakilmamaktadir (Malatya 1 Gün, 2014). Su an Malatya'da engelli kullanimina uygun minibüs bulunmamaktadir ve gerekli dünüsümün yapilmasi için gerekli yasal sürenin dolmasina daha zaman vardir.

Engelli otobüslerine ek olarak iki adet akülü tekerlekli sandalye sarj istasyonu sehrin iki farkli noktasina kurulmustur. Ayrica engelli minibüsleri ve otobüsleri bulunmaktadir. Yine sehir merkezinde (Emekliler Parki bitisigi) 2014 yilinda belediye tarafindan yapilan iki adet engelli tuvaleti de önemli bir hizmettir.

Kapali Çarsi sehrin en önemli mekanlarindan biridir. Ancak erisilebilirlik açisindan bakildiginda sehrin merkezinde yer alan bu Çarsida, engelli erisimi açisindan çok ciddi sikintilar vardir. Dört giris kapisi bulunan Kapali Çarsi'da tekerlekli sandalye kullanan engellilerin girisine yönelik engelli rampasi bulunmamaktadir. Giris merdivenlerinde tirabzan bulunmaktadir. Görme engelliler için merdivenin ilk basamaginda olmasi gereken hissedilebilir yüzey bulunmaktadir. Ayrica alt katlara erisimi saglayan ne asansör ne engelli seridi, ne de engelli rampasi bulunmamaktadir. Engelli tuvaleti mevcut degildir.

Yine Malatya Merkez'de yer alan Yeni Cami de engelli kullanimi için gerekli donanimlara sahip degildir. Tekerlekli sandalyeyle cami içine giris mümkün olmayip görme engelliler için de gerekli düzenleme yapilmamistir.

B.Sehir Merkezinin Engellilere Uygunlugunun Yapilan Görüsmelerle Degerlendirilmesi

Yapilan gözlemler disinda, sorunlari birebir yasayan engelliler açisindan konuya bakildiginda yasanan engellerin ayrintisina inmek mümkün olmustur. Türkiye Sakatlar Dernegi (TSD) Malatya Subesi'nde baskan ve diger engellilerle yapilan görüsmelerde engelsiz insanlar tarafindan engel olarak görülmeyen pek çok hususun ne kadar büyük birer engel oldugu anlasilmistir. Yapilan görüsmelerde, engelliler açisindan sorun olusturan baslica sorunlar asagida ortaya konulmustur.

Engelliler için sehir hayatinin getirdigi sikintilar ilk basta yasadiklari konutlarda baslamaktadir. Engelliler için uygun olmayan apartman ve daire girisleri engellilerin belli özelliklerdeki konutlarda oturmalarina ya da oturduklari konutlari kullanabilecekleri özelliklerle donatmalarina neden olmaktadir.

Yapilan görüsmelerde kaldirimlarin engelliler için sorun olusturan en önemli unusurlardan biri oldugu ifade edilmistir. Kaldirimlarin standart disi yükseklikte olmasi engelliler için kullanimi zorlastirmaktadir. Engelsiz bir kisi 56 6 bir yükseltinin farkina bile varmazken, engelliler için bu yükselti çok büyük bir sorun olmaktadir. Ayni sekilde kaldirim kenarlarinda yer alan oluklar, tekerlekli sandalye kullananlar için yükselti bakimindan, mazgal demirleri ise, gidis yoluyla ayni yönde oldugu zaman tekerleklerin sikismasina neden olarak engellileri zorda birakmaktadir. Kaldirimlardaki parke taslari arasindaki açiklik veya yerinden sökülmüs bir parke tasi ulasimi zorlastirmaktadir.

Engelli tuvaletlerinin yaygin olmamasi ve var olanlarin da çesitli nedenlerle (kapinin açik kalmasi, yeterli donanimlara tam sahip olmamasi) kullanilmaz halde olmasi da en büyük sorunlardan biri olarak ifade edilmistir. Engelli tuvaletinin olmamasi, sosyal hayata katilimi engellemektedir. Engelli tuvaletinin olmamasi nedeniyle, parklarda sadece oturduklarini, sicak, soguk içecekleri içemediklerini ve bu yüzden parklar basta olmak üzere pek çok kamusal mekana ve etkinlige gidememeleri, sehir hayatina katilimi ve sosyallesmeyi etkileyen en önemli sorundur. Ayrica engelli tuvaletine sahip olan yapilarda engelli tuvaletlerinin genellikle kapali tutuldugu ya da depo olarak kullanildigi için tuvaletleri kullanmada sikintilar yasandigi ifade edilmektedir.

Yapilan görüsmelerden anlasildigina göre sehirde yer alan lokanta ve kafe gibi yerler engelli erisimine uygun olmadigindan sadece tekerlekli sandalyeyle girilebilen, esigi olmayan belli bir iki mekana gitmek mecburiyetinde kalinmaktadir. Özellikle avukat ve dis doktorlarinin büyük oranda yer aldigi is hanlarinin çogunda da benzer sikintilar vardir. Basamakli giris veya asansörü olmayan bu yapilar, bu tür hizmetlere erisimi engellemektedir. Ayrica giyim esyasi satan magazalara hem erisimde hem de alinan giysinin denenmesinde sikinti oldugundan akraba veya arkadaslarina aldirdiklari kiyafetleri giyme mecburiyeti yasanmaktadir. Bu anlamda en sikintisiz yer olarak Malatya AVM gösterilmektedir. Merkezde yer alan sinemadan yararlanmak zor oldugundan yine AVM'deki sinama daha eri?ilebilir durumdad?r.

Engelli otobüslerinin var olmasina ragmen yasanan bazi sikintilar vardir. Engelli otobüslerinin belli sürelerde hareket etmesi (yolcu yogunluguna göre bazen 15 dakikada bir bazen satte bir) duraklarda fazladan beklemeye, her durakta kaldirimin olmamasi, bazen otobüs kapisinin çukura denk gelmesi, yolun bozuk olmasi engellilerin karsilastiklari ulasim sorunlarindan bazilaridir.

Camilerin engelli kullanimi açi sindan uygun olmamasi da önemli sorunlardan biridir. Camilerde engelli tuvaletinin olmamasi, camiye giriste engelli rampasinin olmamasi nedeniyle yaz ve kis aylarinda namazlarini cami disinda kilmak zorunda birakmaktadir.

Sinirli sayida kuaför ya da berbere gidebilmeleri, dügün, mevlit törenlerine katilamamalari da ortaya çikan sikintilardandir. Malatya'da engellilerin kullanimina uygun bu tür salonlarin olmayisi, dügünlere gitmelerini engellemektedir. Ayrica anne-baba, akraba ve arkadas ziyaretlerinde bulunmalarina engel olan apartmanlar, yollar ve diger unsurlar engellileri, var olan sikintilar içerisinde daha da yalniz kalmaya itmektedir.

Mevcut iki adet tekerlekli sarj istasyonlarinin üstlerinin kapali olmamasi (sicak-soguk havaya ve yagmura maruz kalmalari) tekerlekli sandalyelerin sarji sirasinda uzun süre beklemek zorunda kalmalari nedeniyle sikintilara neden olmaktadir.

Yukarida sehir merkezi esas alinarak ortaya konulan belli basli sikintilardan daha fazlasinin var oldugu bilinmektedir. Ancak bunlarin disinda özellikle sehirlererasi yolculuklarin en büyük sorunlardan biri oldugu belirtilmistir. Henüz engelli kullanimina uygun hale getirilemeyen sehirlerarasi otobüsler nedeniyle baskalarinin yardimiyla kucakta tasinarak otobüslere binmek zorunda kalmalari ciddi bir sikintidir. Molalarda tekerlekli sandalyelerin getirilmesi ve bindirilmeleri sikinti oldugundan tuvalete dahi gidemedikleri, bu nedenle yol boyunca yiyecek ve içecek tüketmedikleri ve bu tür sikintilar nedeniyle engellilere yönelik olarak yapilan pek çok sehirdisi etkinlige katilma konusunda isteksiz davrandiklari belirtilmektedir.

VI. Sonuç

Insan, yapi ve iliskilerin yogun oldugu sehirlerde yasamak saglikli bir insan için bile büyük sikintilara katlanmayi gerektirirken, engellliler için bu durum elbette ki çok daha büyük zorluklar tasimaktadir. Bu nedenle gelisen insan haklari ve kentsel planlama anlayisi tüm dünyada engelsiz sehirlerin olusturulmasina yönelik uygulamalari yayginlastirmistir. Sehirdeki kamusal mekanlar dahil tüm mekan, yapi ve hizmete, engelliler dahil herkesin esit bir biçimde ve herhangi bir engelle karsilasmadan erisiminin saglanmasinin önemli bir kentlesme politikasi olarak benimsenmesi ve bu dogrultuda uygulamalara agirlik verilmesinin önemi ortaya çikmaktadir. Merdivenler, kadirimlar, yaya geçitleri, binalar, dükkanlar, ulasim araçlari, tuvaletler, okullar, otoparklar, hastaneler, oteller vb. tüm kentsel yapi, donati ve mekanlar engelli erisimi için uygun hale getirilmeli ve basta yerel yönetimler olmak üzere tüm kesimler için önemli bir görev olarak kabul edilmelidir. Bu baglamda, engelli bir birey için erisilemeyen bir yapi, bir mekan veya hizmetin var oldugu bir sehir "engelli" bir sehirdir.

Kentlerde engellileri dikkate almadan yapilan planlamalar ve engellileri dikkate alan ama standart disi yapilan uygulamalar, kenti erisilmez yaptigi gibi bu düzenlemeler engelliler için birer tuzak haline gelmektedir. Bu nedenle hem kentsel planlamada engelliler dikkate alinmak zorunda hem de engelliler için yapilacak unsurlarin mevzuatta belirlenen standartlarda yapilmasi gerekmektedir.

Tüm dünyada oldugu gibi Türkiye'de de engelsiz yasam amacina yönelik olarak önemli adimlar atilmaktadir. Engelsiz yasam politikalari, sosyal, ekonomik alanda oldugu kadar sehir hayati için de önemli gelismeleri beraberinde getirmektedir.

Engelsiz sehirler için öncelikle olmasi gereken yasal düzenlemeler açisindan Türkiye'de sikinti bulunmamaktadir. Her türlü detay düzenlenmis olmakla birlikte sorun, uygulama asamasinda ortaya çikmaktadir. Bu anlamda uygulamada istikrarin olmamasi ya da belirlenen standartlara aykiri uygulamalar, sehirde var olan sikintilari engelliler için daha belirgin hale getirmektedir. Üstelik standart disi yapilmasina ragmen görünürde düzenleme yapildigi için disaridan bakildiginda sorun yok gibi algilanmaktadir. Ancak bir santimlik bir yükselti fazlaligi bile engelliler için kentsel yapi ve hizmetlere erisimde büyük sikintilar ortaya çikarip, erisilmez hale getirmektedir.

Türkiye'de kentsel altyapi ve unsurlarin engellilere yönelik olarak düzenlenmesi ve uyumlu hale getirilmesine yönelik olumlu politikalar belirlenmis ve belli bir zaman içinde hayata geçirilmesi karari alinmistir. Bu süreçte maddi, teknik pek çok eksikliklerin bulundugu, zor bir hazirlik süreci yasandigi bilinmektedir. Ancak bazi uyum çalismalarinin (kamu kurum ve kuruluslarina ait her türlü resmi yapi, gerçek-tüzel kisilerce sunulan her türlü umuma açik hizmet alanlari, toplu tasimada kullanilan taksi, otobüs, minibüs, sehirlerarasi otobüsler) tarihlerinin uzatilmasi engellileri daha uzun süre beklemek zorunda birakmaktadir. Örnegin, toplu tasima araçlarinin engelliler tarafindan kullanilmasini öngören Engelliler Hakkinda Kanun, 2005'te yasalasmis 2013'e kadar uyumlastirilmasi hedeflenmis ancak gerekli düzenlemeler yapilamadigi için bu süreler önce 2015'e sonra da 2018'e kadar uzatilmistir.

Engellilerin sehir hayatina katilimini kolaylastiracak yasal düzenlemelerin uygulanmasi süphesiz ki zor bir süreç olup, Türkiye'de diger sehirlerde oldugu gibi Malatya'da önemli sikintilara neden olmaktadir.

Sadece Malatya sehir merkezi esas alinarak yapilan gözlemler ve engellilerle yapilan görüsmelerde engellilerin yasamini kolaylastiracak yapi ve unsurlarda çok ciddi eksikliklerin var oldugu ve Malatya'nin "engelsiz sehir" kavrami açisindan yeterli özellikleri tasimadigi görülmüstür. Var olan sorunlara tek tek çözüm önerileri getirmek bu çalisma kapsaminda mümkün degildir. Ancak, engelli kullanimi açisindan uygun olmayan kentsel yapi ve hizmetlerin varligina dikkat çekmek ve bu sorunlari giderme konusunda farkli kesimlerin yapmasi gerekenleri ifade etmek gerekmektedir.

Temelde araç trafigi esas alinarak düzenlenen sehir içi ulasim sisteminde, yaya trafigi ikinci planda kalmakta ve bu durumda engellilerin bu trafikte karsilastigi sorunlar artmaktadir. Ayni sekilde merkezde bulunan pek çok kamu kurum ve kurulusuna, dükkânlara, lokantalara, kafelere vb. büyük çogunluguna engelli erisimi imkânsizdir. Çünkü bu yapilarda genelde basamakli bir giris kapisi bulunmakta, ya da iç hareketliligi saglayacak asansör ya da engelli rampasi bulunmamaktadir. Bunlarin engelli kullanimina uyumlu hale getirilmesi kolay olmamakla birlikte gerekli oldugu da unutulmamalidir.

Sehrin var olan yapisinin bir anda engelli kullanimina uygun hale getirilmesi oldukça zor bir süreci de içermektedir. Üstelik sehrin her bölgesinde engellilerin var olmasi, bu sistemin tüm sehir boyunca tesis edilmesi anlamina gelmektedir. Ancak unutmamak gerekir ki engelli için planlama yapilirsa buralari büyük oranda engelsiz insanlar da kullanabilir; ancak engelsiz insanlar için planlama yapilirsa buralari engellilerin kullanimi söz konusu degildir.

Her kentsel islev ve yapinin bir de engellilere yönelik olanini olusturmak mi (engelli spor salonu, engelli otobüsü, engelli lokantasi, engelli kafesi, engelli hastanesi, engelli camisi, engelli oteli) yoksa kentsel islevleri engelliler için erisilebilir yapmak mi daha verimli olur? Amaç engellilerin toplum hayatina katilimini saglamaksa elbette ki var olan yapi ve unsurlari engelli kullanimina sunmak en dogrusudur. Aksi halde engelliler, toplumun tamamiyla degil sadece diger engellilerle bir araya gelme imkânini bulacaktir. Toplumdan ayrilmis, soyutlanmis olarak yalnizca engelli bireyler için ayrilmis, hizmete sunulmus, park, otobüs, lokanta, banka, spor tesisleri çagdas bir kent göstergesi de degildir.

"Engelsiz sehir" kavrami açisindan Malatya sehir merkezinde yapilan incelemelerde, engellilere yönelik olumlu bazi uygulamalarin ve yapilarin varligina ragmen yine de bugün var olan yapisiyla Malatya'nin engelsiz bir sehir olmadigi ortaya çikmaktadir. Engelliler açisindan pek çok yapi, hizmet ve mekân erisilebilir durumda degildir. Ancak unutulmamasi gereken nokta, engelsiz sehirlerin olusturulmasinin giderek daha fazla önem tasimaya baslamasidir. Engelsiz sehirlerin olusturulmasi yasal zorunlulugun yaninda ayni zamanda vicdani de bir görevdir.

Engellilerin kullanimina uygunluk açisindan Malatya sehir merkezi incelenmis olmakla birlikte bilinen sudur ki sehrin hemen her kösesinde bir engellinin yasiyor olmasidir. Bu da sadece sehir merkezinin degil, sehrin tümüyle engelsiz hale getirilmesini gerektirmektedir. Bu zor görev yani engelsiz sehirler olusturma, basta yerel yönetimler olmak üzere tüm kamu kurum ve kuruluslari, özel isletmeler, sivil toplum kuruluslari, engelli dernekleri ve vatandaslarin katkilari ile gerçeklestirilebilir.

References

Kaynakça

Basbakanlik Özürlüler Idaresi Baskanligi. (2011), "Standartlar", http://www.ulasilabilirturkiye.gov.tr/index_dosyalar/Page886.htm. (28.03.2014)

BM Engelli Haklari Sözlesmesi, (2008), Erisim Tarihi:20.05.2014. http://www.eyh.gov.tr/upload/ Node/8137/files/bm_engellihaklarisozlesmesi.pdf

Büyüksehir Belediyeleri Özürlü Hizmet Birimleri Yönetmeligi (2006). http://www.mevzuat.gov.tr/Metin.Aspx? Mevzuat Kod=7 .5. 10589 & source XmlSearch =&MevzuatIliski=0. (21.05.2014).

ENAT (European Network for Accessible Tourism) (2014), Accessible cities, http://www.accessibletourism.org/?i=enat.en.accessible-cities. (27.06.2014).

Engelli ve Yasli Hizmetleri Genel Müdürlügü, (2008), Herkes Için Ulasilabilirligin Iyilestirilmesi Örnek Uygulama Rehberi. Murat Öznaneci (Çev.), Ankara. Engelli ve Yasli Hizmetleri Genel Müdürlügü Yayini.

Engelli ve Yasli Hizmetleri Genel Müdürlügü. (2013), Erisilebilirlik Izleme ve Denetleme Yönetmeligi, Resmi Gazete Tarihi: 20.07.2013 Resmi Gazete Sayisi: 28713, http://www.eyh.gov.tr/tr/24694/5-45-Erisilebilirlik-Izleme-ve-Denetleme-Yonetmeligi (02.07.2014).

Engelli ve Yasli Hizmetleri Genel Müdürlügü, (2014), Yerel Yönetimler Için Özürlülere Yönelik Fiziki ve Mimari Düzenleme Klavuzu, http://www.eyh.gov.tr/tr/8421/Ozurlulere-YonelikFiziki-ve-Mimari-Duzenleme-Klavuzu (28.03.2014).

Engelliler Hakkinda Kanun. (2005). http://www.mevzuat.gov.tr/ Mevzuat Metin /1.5.5378. pdf . (15.04.2014).

Erisilebilirlik Izleme ve Denetleme Yönetmeligi. (2013). http://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2013/07/20130720-9.htm. (20.05.2014)

European Comission. (2013). European disability strategy 2010-2020, http://ec.europa.eu/ justice/ discrimination/ disabilities/ award/ index_en.htm. (09.04.2014).

European Comission. (2014), Building together a barrier-free Europe, http:// ec. europa. eu/justice/discrimination/files/20141107_draft_programme_edpd_2014.pdf.(19.03.2015)

EVCIL, A. N., S.Yalin USAL (2013), "Engelliler ve Kent Ergonomisi: Kadiköy ve Üsküdar Meydanlari Örnekleri", 19. Ulusal Ergonomi Kongresi Bildiriler Kitabi, 27-28-29 Eylül 2013, Balikesir, 239-249.

JUNGE-REYER, I. (2007). "Preface", Barrier-free Planning and Construction in Berlin, Berlin Senate Department for Urban Development, http://www. stadtentwicklung. berlin. de /bauen/ barrierefreies_ bauen/ download/ handbuch /00_ Barrierefreies Bauen _ gesamt _engl.pdf. (27.06.2014).

KAPLAN H., Yüksel, Ü., Gültekin, B., Güngör, C., Karasu, N. ve M. Çavus (Ed.), (2011), Yerel Yönetimler Için Ulasilabilirlik Temel Bilgiler Teknik El Kitabi, Ankara: T.C. Aile ve Sosyal Politikalar Bakanligi, Özürlü ve Yasli Hizmetleri Genel Müdürlügü.

KAVAK, M. (2009), Kentiçi Ulasim Üstyapi (Operasyon) Çalistayi Yaya, Bisikletli ve Fiziksel Dezavantajli Gruplarin Erisim ve Ergonomisi Sonuç Raporu, Istanbul: Istanbul Büyüksehir Belediyesi.

Malatya Haber Portali, (2010), Malatya'da Engelli Rampa Raporu Açiklandi, http://www.malatyam.com/Hbr-6711-Malatyada-Engelli-Rampa-Raporu-Aciklanditr.html. (28.04.2014).

Malatya Haber Saati, (2014), Bedensel Engellilerin Sorunlari Çözülemiyor, http://malatyahabersaati.com/bedensel-engellilerin-sorunlari-cozulemiyor. (28.04.2014).

Malatya Kent Konseyi Engelliler Merkezi, (2013), Motas, Engelliler Için Yeni Kart Hazirladi. http:// www. malatyaengelliler.org / haber_detay.asp?haberID=129, (28.04.2014).

Malatya 1 Gün, (2014), Sikayet Gelirse Denetim Yapariz, http://www.malatyabirgun.com/sikayetgelirse-denetim-yapariz.html. (29.03.2014).

MENDA, E., N. B BALKAN (2013). Engelsiz Türkiye Için: Yolun Neresindeyiz? Mevcut Durum ve Öneriler (Yönetici Özeti), Istanbul: Sabanci Üniversitesi Yayinlari.

Otopark Yönetmeligi. (1993). Erisim Tarihi: 14.03.2014. http://www.mevzuat.gov.tr/Metin.Aspx?MevzuatKod=7.5.4886&sourceXmlSearch=&Me vzuatIliski=0.

Planli Alanlar Tip Imar Yönetmeligi, (1985), https://www.csb.gov.tr/turkce/index.php?Sayfa=sayfa&Tur=mevzuat&Id=144(15.03.2014 ).

Sabah Gazetesi, (2014), Engelli Dostu Konuta Tesvik, http://www.sabah.com.tr/Ekonomi/2014/03/15/engelli-dostu-konuta-tesvik. (15.03.2014).

SAHIN, F. (2011), "Önsöz", Yerel Yönetimler Için Ulasilabilirlik Temel Bilgiler Teknik El Kitabi, Kaplan H., Yüksel Ü., Gültekin B., Güngör C., Karasu N. M. Çavus,(Ed.) Ankara: T.C. Aile ve Sosyal Politikalar Bakanligi, Özürlü ve Yasli Hizmetleri Genel Müdürlügü.

TURMEPA. (2010). Alanya'da Engelsiz Plaj. http://www.turmepa. org.tr/ icerik. Aspx ?id=511. (18.06. 2014).

TÜIK. (2010). Özürlülerin Sorun ve Beklentileri Arastirmasi Raporu, Ankara: Türkiye Istatistik Kurumu Yayini.

UNNATI.ORG. (2004), Design Manual For A Barrier- Free Built Environment, http://www.unnati.org/pdfs/manuals/barrier-free-built-environment.pdf, (23.03.2015).

VENTER, C.J., BOGOPANE, H.I., RICKERT, T.E., CAMBA, J., VENKATESH, A., MULIKITA, N. N., MAUNDER, D. A. C., T. SAVILL, (2002). "Improving Accessibility for People with Disabilities in Urban Areas", http://www.codatu.org/wp-content/uploads/Improving- accessibility-for-people-with-disabilities-in-urban-areas-C.-VENTER-H.-BOGOPANE-T.-RICKERT.pdf. (09.04.2014). 3194

Sayili Imar Kanunu. (1997), http://www.mevzuat.gov.tr/MevzuatMetin/1.5.3194.pdf. (25.05.2014).

5216 Sayili Büyüksehir Belediyesi Kanunu, (2004), www. mevzuat. gov.tr/ Mevzuat Metin/ 1.5.5216.doc. (26.05.2014).