Erken Cumhuriyet Dönemi Terzilik Kültürü ve Ulusal Maddi Kültürün Insasi/Tailoring Culture in the Early Republican Era and the Building of the National Material Culture

Abstract

In the course of the Republican era a modernist industrial discourse emerged to encourage industrial development and national production in Turkey. The modernization of the nation was regarded equiavalent to the modernization of the women within this discourse and the roles of Republican women including fashion had been defined by the current ideology. For its particulars, during the 1930's appearance of Turkish woman was formed through the agency of various state-funded institutions and local pattern-sewing courses. Also, the factory of Sümerbank, founded in 1933, made contribution to the establishment of a unique clothing culture with the national production of fabrics reflecting the national incentive policies that would promote the economic life. During the same period, dresses manufactured by the non-Muslim tailors, neighbourhood tailors and the dresses produced by Republican women as a part of domestic production also contributed to the construction of national clothing culture which seemed to be homogenous but varied in some points. The main objective of this paper is to develop understanding about women's social memory by referring to the clothing objects produced by tailors during Turkish modernization period when garment culture had not been emerged yet.

Headnote

ÖZ

HÎMAM, F. Dilek, TEKCAN, Elif, Erken Cumhuriyet Dönemi Terzilik Kültürü ve Ulusal Maddi Kültürün ín§asi, CTAD, Yil 10, Sayi 20 (Güz 2014), s. 221-254.

Cumhuriyet döneminde Türkiye'de endüstri geliçimini ve ulusal üretimi destekleyen modernleçmeci endüstriyel bir söylem geliçmiçtir. Ulusal kimlik inçasma katki saglayacak oían bu söylem içerisinde ülkenin modernleçmesi kadinlann modernleçmesi ile bir tutulmuç ve Cumhuriyet kadinmin giyinme biçimlerini de içeren yeni rolleri bu ideoloji tarafindan tanimlanmiçtir.

Özellikle 1930'lu yillarda devlet destekli çegitli enstitüler ve biçki-diki§ kurslan ile Türk kadinmin di§ görünümü biçimlenmiç, 1933 yilinda kurulan Sümerbank Fabrikalan'nda üretilen yerü mall kumaçlar ile ekonomik ya§am te§vik politikalannm izlerinin görüldügü özgün bir giyim kültürü ortaya çikmiçtir. Yine bu dönemde ekalliyet sinifi terziler ve mahalle terzileri tarafindan üretilen giysiler ile Cumhuriyet kadinmin ev içi üretimin parçasi olarak ürettigi giysiler homojen gibi görünen ancak bir o kadar da çeçitlilik arz eden ulusal giyim kültürünün inçasina katki saglamiçlardir.

Bu çaliymanm temel amaci, hazir giyim kültürünün oluçmadigi dönemde kadmlara ait sosyal hafizayi özellikle terzilerin ürettigi giysi nesnelerine referans vererek ve modemizasyon dönemi ile iliçkilendirerek anlamaya çaliçmak olacaktir.

Anahtar Kelimeier: Türk modernleçmesi, ulus-kimlik, terzilik kültürü, kadin tarihi, giysi tarihi.

ABSTRACT

HÎMAM, F. Dilek, TEKCAN, Elif, Tailoring Culture in the Early Republican Era and the Building of the National Material Culture, CTAD, Year 10, Issue 20, (Fall 2014), p. 221-254.

In the course of the Republican era a modernist industrial discourse emerged to encourage industrial development and national production in Turkey. The modernization of the nation was regarded equiavalent to the modernization of the women within this discourse and the roles of Republican women including fashion had been defined by the current ideology.

For its particulars, during the 1930's appearance of Turkish woman was formed through the agency of various state-funded institutions and local pattern-sewing courses. Also, the factory of Sümerbank, founded in 1933, made contribution to the establishment of a unique clothing culture with the national production of fabrics reflecting the national incentive policies that would promote the economic life. During the same period, dresses manufactured by the non-Muslim tailors, neighbourhood tailors and the dresses produced by Republican women as a part of domestic production also contributed to the construction of national clothing culture which seemed to be homogenous but varied in some points.

The main objective of this paper is to develop understanding about women's social memory by referring to the clothing objects produced by tailors during Turkish modernization period when garment culture had not been emerged yet.

Keywords: Turkish Modernization, national identitiy, Sümerbank, women's history, tailoring culture, history of dress.

Giri§

Türk modernisme projesi kapsaminda Türk kadinina egitimi, giyiniçi ve toplumsal ya§ama aktif katilimiyla laik ve çagda§ toplumun yede§imini saglama gprevi atfedilmiç, kadinlar ise toplumsal rdlertni ve rinsel kimliklerini bu dogrultuda yeniden üretmiçletxlir. Türk kadinirun yeni bir kimlik, dolayisiyk yeni bir görünüm kazandigi bu süreçte Türk giyim tarihi, gerçekle§en de^imin somut ömeklerinin gözlemlenebilecegi önemli bir kaynak konumuna gelir.

Bu çabymada, haztr giyimin dmadigi erken Cumhuriyet döneminde Tüik giyim tarihine yön veren terziler, terzi yeti§tirilmesi amaayla kurulan egitim kurumlan ve üretilen giyá nesnderi incelenmektedir. Aynca dönem içinde etkisi oldukça fazla görülen Gayr-i Müslim terzilerin yamsira, biçki-dikiç kurslan, kiz enstitüleri gibt Cumhuriyef'in önemli kurumlan tarafindan yedytirilen terziler ara§tinlmi§tir. Terzilerin ürctdkleri giysilerin biçimine, üretildikleri malzemelere ve üretim yaptiklan sosyal kesimlere bakdarak, ulusal modernisme projesinin toplumun farkli kesimleri tarafindan ne §ekillerde giyim kültürüne yansttddigi anla$ilmaya çali§ilmi§tir.

Ara§tirma yapdan tarih oldukça uzak bir dönem ddugundan çogunlukla bu terzilerin yaninda yeti§mi§ daha geç dönemlerin terzileriyle veya bu terzilerin yakmknyla görü§ülmü§tür. Yapdan gôrü§melerde terzilerin bir kismi kendi çiraklik andarina ve tanikliklanna referans vererek bdgderini aktanrken, halen aktif darnk terzilik yapan kiçilede de gôrüçülerek kendi tamklikian hakkinda bilgi verilmesi istenmiçtir. Birindl kaynak darak kullandan fotografiar ve terzibane defterieri, çaliçma için görsel bir rehberiik sagjamçttc,

Türk Modemle§mesi ve Yeni Giyim Politikalan

Turk modernisme tarihi içerisinde halkin ya§am biçiminin, kamusal töresinin, dnsel davrani§inm, beden baktmintn ve gündeük adetlerinin degi§tigi bir süreçte batt tarihi, her türiü referansin kaynagt darnk ele alrnmt§ ve battit dmayan tüm deneyimler bir kenara attlmiçttr. Bu sebeple de batt, battit dmayanlar için ula§dmast gereken bir ideali ámgelemi§tir. Bu baglamda Kemalist reformlar ile Türk toplumunda ve iktisadi hayatta bir dizi degj§ime giddmi§ ve bu deg^imler sürekli bir iledeme darnk kutgulanmiçtir. Modernisme ile baçlayan iledeme projesi her ne kadar battit bir anlayiçtn ürünü dsa da, gerçeklstirilen dönü^ümün her a§amastnda milli bütünlük ve yerellik vutgusu da hâkim dmstur. Bu yüzden iktisadi kalkmma gayesiyle yerel malzeme kullantmina öncelik verilmiç ve bôyleee kendi kendine yetebden bir ülke tasawuru ortaya çtkanlmtçttr.

19301arda biçimlenmi§ olan Kemalizm'in temel ilkeleri ile paralel darnk iledemeyi milli bütünlük fikriyle temellendiren ve yine milletin bir bütün darak muastr medeniyeder seviyesine getirdmesi gerekdgini öngören, halktn egemen ve birbirine kayna§mt§ bir toplum darak tantmlandtgt bir düzen tasarianmiçttr.1 Bu tasanm milliyetçilik ilkesinde kökenlerini bulurken, devietçilik ilkesinin izlerini ta§tyan milli iktisat dü§ünce ve pradgjnin du§mast ise bu düzenin kurulmast ve içleriik kazanmast açtstndan ddukça ônemlidir. Uygulanmak istenen milk iktisat modeliyle Osmanlt, yabanctlara muhtaç dmadan milk iktisâdin ilkelerini benimseyerek hem tanm hem de sanayi ülkesi dacakttr. Hatta "Türk Yurdu" detgisi bu dönemde Osmanlt dünyastnda kddü dônüçümler oldugunu kaydetmçtir. Zafer Toprak'a göre yeni milli iktisat modeli ile sermaye birikimini hizlandtran kazançlara yer verilmi§ ve sava§ ytllan dmastna ragmen 1914-1918 döneminde; anonim çiricetçilik baglaminda büyük bir hareketliligin yaçanmast saglanrrstir.2

Ericen Cumhuriyet döneminde devletin batt kaynaklt kurumsal bir yapdanma içerisine girdigi görülmektedir. Bu yapdanmalann benzederi Osmanlt'ntn son dönemlerinde de bir tür iledeme darak icra edilmi§, fakat bu düzen ancak Cumhuriyefin yeni yurtta§ profili tarafindan kabul gördükten sonta içleriik kazanmiçttr. Ekrem Için'tn da belirttigi gibi fatalistik bir anlaysut hakim ddugu Osmanlt împaratoriugu ile karçtlsttnldiginda Cumhuriyet Türidyesi'nde toplumun her kesiminde bir dt§a açtltm baçlamtç, dinamik ve dt§a dönük bir toplumsal enerji açiga çikmi§tir. Bu anlamda Için, Türk Cumhuriyetçüerinin etkilendikleri Avrupa imgesinin iki çekilde görüldügünü belirtir: Birindsi; dinamik-içlevsel bir olu§um süred ve bu yüzden kokyla§an sinifsal geç^ler, ikindsi de toplumsal enerjinin içe degil, di§a dônüklügü; böylece yikma ve yaratma içgüdüsünün somut izlerinin gündelik hayaün her açamasinda görülebilmesidir.3 Bu dogrultuda çeldl alan yeni dünya algisi, dönü§ümün hiz kazanmasinda etkfli olmu§tur.

Modernisme sorumlutugunu üsdenmesi gereken yapilar darak Tüddye'de devletin tüm ideolojik aygidan bdiigin bir §ekilde hem sosyal ya§ami hem de kültürd hayaü düzenlemiç ve buna uygun ulusal kurumlar in§a etm^lerdir. Bu anlayç Ernest Gellnerïn tammladigt ulusalcilik kavramiyla son derece benzedik göstermektedir. Gellner ulusalaligi e^timin, ileti§im bilimletinin, bürokrasinin, ulus deviet yapisinin ve simdann degiçime ugratildigi degil, akila ve idari zorunluluklann harekete geçirildigi bir modernisme süred darak tammlar.4 Bu baglamda akilci ve çagda§ iktisadi yapilanma programlan kapsaminda Türk giyim pditikalanm etkileyen belli ba§li oluçumlardan bahsedilebllir. Bunlardan ilki 1929'da kurulan Milli Iktisat ve Tasarruf Cemiyeti'dir. Halki yedi malt kuUanarak ve ekonomik ya§ayarak tasarruflu olmak konusunda teçvik eden Cemiyet, yedi mallannin tamtilmasi, bu ürünlerin ithal ürünlerin kalitesinde, yetedi miktarda ve uygun fiyatta üretümesi hususunda da hizmeder vermiß tir. 1930 yilinda Milli Iktisat ve Tasarruf Cemiyeti tarafindan gerçeklsdrilen 22-23 Nisan 1930 Sanayi Kongresi'nin raporlar ve zabtdanndan olu§an kayitiarda ülke sanayiini Mensucat, Gida, Deri, Ta§-Toprak ve Cam, Orman, Kimya, Madendlik, Kaytanalik, Tarakçilik, Kunduraalik, $apka, Suni Çiçek ve Sepetçilik, Kenditdlik, Itdyat ve Balikçdik alanlannda yedi sanayiini kalkindirmaya yönelik pditikalara aynnüli biçimde yer verilmi§tir. Aynca kongrede ülkedeki sanayile§meyi saglikli bir sürece yedsdrmek için uzun vaddi bir sanayi programinm gerekliligi vutgulanmiç ve öncelikli sektöder bdidenmiçtir. Sanayi Kongresi Talimatnamesinin baçlangtç metninde cemiyetin amacinm 'Yedi mallanmizin miktanm çogaltmaga, dnslerini metanet, zarafet, nefaset ve sair evsafi itibarile yabanct mümasil mallar derecesine getirmege ve fiadanm ucuzlatmaga çali§maktir" ibaresi yer alir.5 Bu dogrultuda alinan karadarda da özellikle mensucat sanayiinde pamuklu, yünKi, ipekli kumaçlann üretimi ile hakcdik ve tnkotaj alanlannda yedi sanayii kalkindinlmaya çaliçdmiçtir.

Yeni Türk Devleti'nin yedi mall kullanimi konusundaki hassasiyett (Bkz: Figür 1) I. Dünya Savaçi sonrasinda kar§ila§ilan ekonomik sikmolann yaninda, Osmanli imparatodugu'nun son dönemlerde içine girdigi yan sömüige durumundan da kaynaklanmaktadir. Osmanli Devleti de son dönemlerinde yedi mall kullanimi ve tasarruf konulanna önem vermiß 1866 yilinda kurulan Islah-i Sanayi Encümeni ile beraber yedi mallan çejidi seigilede halka tamtilmi§tir.6 Yedi mall kullanimi konusundaki hassasiyet giyim endüstrisinde de etkili olmu§, Figür 2'de görülen 1925 Atalik ayinda hükümetin medise getirdigi yedi kuma§tan elbise giyme tasansi, ülkede birçck düzenleme yapdmastna sebep dmu§tur.7 Böylece kiyafet devrimi ile dönü§üme ugrayan ve batilila§an giyim biçimleri, giysilerde kullanilan malzemelerin kullanilmasi açisindan yerellik vuigusu ta§imaktadir.

Earkli sektödede ilgili fabrikalann kurulmasina danak sa^ayan devlet destekli üretim tesisleri içinde Sanayii ve Maadin Bankasi tarafindan desteklenen pek çok kurum da yer almifor. Osmanli Devleti tarafindan kullanilan geleneksel üretim yöntemleri modemle§tirilirken birçdc kamu iktisadi teçekkülü araaligi ile toplumsal yaçami da liçimleyen oluçumlar meydana gelmiçtir. Bu modemleçme süreci, 1930Tarda Tüik modemle§me projesinin en büyük devlet destekli endüstrilerinden bid dacak olan efeanevi Sümerbank Fabrikalan'nin ortaya çikiçina da zemin yaratmçür.8

1933 yilinda kurulan Sümerbank Fabrikasi, Osmanli împamtoriugu'nun endüstriyel mirasina sahip çikma amacinm yam sira tekstil, deri, §eker, çimento, demir, çelik, kimyasallar ve kâgit gibi hammaddesi ülke sirudan içinden temin edilebilecek ve öncelikli ihtiyaç kategorisinde yer alan ürünlerin üretimi için yeni endüstriler kurmak damk tanimlanabilecek amaçlar edinmiçtir. Baçlangç olamk, Osmanli împamtodugu'ndan miras kalan dort ana endüstri (yünb tekstiller için Feshane, yün ve ipekli tekstiller için Hereke, pamuklu ve baskdi tekstiller için Baknköy ve ayakkabi fabrikalan için Beykoz) modernize edilerek planli ekonomiye dayali Sovyet deneyimi ômek almrm§tir. Elken Cumhuriyet endüstderinin çogu "ulusal kendine yetedilik" politikalanna bagli darak ithal ürünlerin yerini aimak amaayla ve ihmcat arnaa gütmeden yapdandinlmigtir. Osmanli Devleti ile Rusya Çadigi arasindaki düçmanca flakier milk mücadelede yerini bir i§bidigine hrakmi§, her iki ülkede gerçeklsen rejim degçikliginin ardindan bu içbirligi belirli §ardam bagli damk II. Dünya Savaçi sonrasina kadar devam etmi§tir. Sovyet Rusya Türkiye'nin bu alanda yapmak istedigi atdimlar için önemli ömeklerden bid olmuçtur.9 Türkiye 1929 Dünya ekonomik bunalimi sonrasinda agir sanayini kurmak üzere kredi ve destek amyçina girrruy, bu çerçevede dumb içareder alinan Sovyet Rusya'ya yöndmiçtir. Dönemin baçbakam înônü 1932 yilinda önemli deg§imler ve geliçmeler görülen Sovyet Rusya'ya maiyetinde çok sayida bürokmt, teknik adam, gazeted, bilim adamiyla Edikte bir gezi gerçekle§tirmi§tir.10 Bu de^dendirmelerin l^iginda hazidanan mpodarn göre Rusya ve Tüddye amsinda "köyb ve tanm ülkesi" olma noktasinda benzedikler bubnmuçtur. Bu anlamda Türk modernisme hareketinin kalbnma hamlelerinde sanayi ve yerel kaynaklann biramda eie alinamk milli ikdsat pditikalannin du§turulmasi önemli bir dayanak saglarruyOr. 1929 yilindab ekonomik buhran karçisinda da hükümetin pditikasi halka tasarruf bilindnin silanmasi, yedi mail kullanma kampanyalan, tükedm aliçkanliklannin çegidendirilmesi ve ulusal kaynaklann rasyonel kullammma yönelik kamdada biçimlenmi§, bu süreçte devlet ekonomiyi yönlendirmek yerine bu alanda bizzat yaünmlan yapma kamn almila.11

Kuruluçu bu yillam rasdayan Sümerbank kurumlan da bu tek dp ve yerel malzeme kullammina iliçldn benzer pmtikler sunar. Sümerbank tekstil tasanmlannm geli^imi Sümerbank kuma§lan amaligiyla temsil edilen ulus-devlet pditikalannin sôylemsel çerçevesi içerisinde yapilandinlmigtir. Sümerbank kültürü ve modasi modem Türk ulusu in§asi projesi içinde devlet pditikasi tamfindan desteklenrruy, dönemin tasanmalan ulus ve ulusal tasanm kimligjne dair sosyal hafizayi yansitan çok sayida tekstil deseni yaratmiçür. Zamanla Sümerbank kurub§lan, tekstil tasanmalannin yalmzca dünya modasinm Tüik stiline adapte edilmesi konusunda degil, ayni zamanda kuma§ desen tasanmi alamnda da yet^tirildjgi bir dada dônü§mü§tür.

Ekonomik durumlardan kaynaklanan kisidi renk seçeneklerine ragmen yerel bir üretimle fârkli tasanmlara sahip Sümerbank kumaçlan, Anaddüda Sümerbank maddi kültürünün yaratdmasmi saglamiçtir. Kumaçlann tasanmina, fonksiyonellik, dayamkldik, rahadik, modüledik, yerellik ve ulaçilabilirlik gifcâ Kemalist deviet pditikasinin izlerini taçiyan ôzgün tasanm ôzellikleri de eklenmiçtir.12 Sümerbank desenlerinden biri olarak Figür 4'te yer alan ômekte de gôrüldügü giba desenler geçmiçin izlerinden anndirdarak yalin ve modernist bir anlayçla bazirianmigtir.

Sümerbank kuma§ ve elbiseleri Tüik halki arasinda son derece popüler dmu§, dahasi bu kuma§lar yerii mall kullammi ve ekonomik ya§amt te§vik ederek kendi ve köylü topluluklar arasinda bir bütünlük sagjamiçlandir. Bu durum Sümerbank'in ulusala ve demokratik dma vizyonunun bir kamüdir. Figür 3 ve 5'te yer alan kadin giysileñnin biçimsel ve desen bazindaki benzerligi modanin dönem içinde ayn§tma degil birle§tirici bir unsur darak ele almdiginin bir gösteigesidir. Sümerbank dogrudan veya ddayli darak erken Tüik modemizasyon döneminin kültürel devrimi tarafindan yapdandinlan yeni e^idikçi, laik ve akila ya§am stilinin izlerinin anla§ilmasina katki saglamiçtir. Sümerbank desenlerinde görülen bu anlayça, giysilerin üretim teknikleiinde de rasdanmaktadir. îsmet Pa§a Kiz Enstitüsü'nün kursunda terzilik meslegini ögrenen Vehbiye Bumin'in kizi Bahar Çttak Hamm'dan akda ya§am stilinin yalmzca kuma§ desenlerinde degil, giysilerin üretim biçimlerinde de gôrüldügü çikanmi yapilatílmektedir. Kulkndigi seyyar kd ve yakalada (Bkz: Figür 6) Vehbiye Haram'in ürettigi giysiler farkli sosyal durumlara göre dönü§türülebilmekte, ddayistyla aym giysi binden fazla amaca hizmet edetílmektedir. Bu §ekilde giysi tasanmlanndaki akila ve fonksiyonel dma ozellikleñne çok amaçldik da eklenmekte, dönem insanlannin fazla tüketimi önlemek amaciyla giyim ile ilgili yaratta yöntemler geb§tirmi§ dduklan gözlemlenebilmektedir.

Sümerbank'in yam sua ülkenin hemen hemen her kentinde açilan biçki-dikiç okullan ve enstitüler de bir ku§agi Cumhuriyefin gereklerine göre giydireeek kadin aktôlier yed§drmi§tir. Ozellikle 1928-1944 yillan arasinda Kiz Ensütderinin kurulmasi, ulus-devlet sôylemi içerisinde giyim biçirderinin tek biçimde ve standart uygulamalarla üretildiginin gôzlemlenmesi açisindan ilginçtir. Yine 1865 yilinda açilan Kiz Sanayii Mektepleri'nin bir tür devami olarak epitim vermeye baçlayan Kiz Enstitüleri de bau medeniyetine özde§ bir modemlik kuigusu içinde yeni bir ideolojinin biçimlendigi kurumlar darak ele alinmiç,13 Tüikiye Cumhuñyeti modemlik ve ulusal kimlik kuigulan ile baglanm Osmanli imparatoàugu'ndan koparmiçür.

"Modem" Kadin Tasawum ve Giyim Biçimieri

Tütk ulus-devlet projesinde kadin bedeni önemli bir sembd olmu§, Cumhuriyet dönemiyle kadin ve erkek bedenine iliçkin toplumsal cinsiyet pditikalan giysi tarihinin de merkezinde yer alminar. Bedenin kendisi sosyal ve kültürel etkilere bagli darak kontrd edilmesi gpreken güçlü bir itilaf alam iken ozellikle kadin bedeni üzerine in§a edilen her türlü sosyal davramy, etiket, güç iliçldleri ve pditik davraniylar, dönemin idedojisi ile ilintili dmuçtur. Tüik modemle§mesinde de Tanzimaftan baçlayarak modemle§meci aydin ve seçkinler tarafindan "kadin meselesi" toplumsal modernisme projesinin çok önemli bir unsuru olarak ele alin mi§ür. Terimleñ ve çerçevesi de çogunlukla erkekler tarafindan tanimlanan bu modemle§med zihniyet, kadinlan, toplumun geri kalmiçliginm bir sorunu darak gprmü§, modernism^ bir toplumda amaç, toplumun refahi için kadinlan egitmek ve aydmliga çikarmak dmstur.14 Modernité projesinde kadin, di$i özellikleri ve kontrd edilemez bedensel özellikleriyle dogayla, erkek özne ise akdla ôzde§lsürilerek "modem özne" olarak tarumlanmi§ür. "Kadin", modem "erkek" in ötekisi yani "modemin ötekisi" darak degedendirilmigtir.

Modernisme sürednde kadmlar için sadece di§ görünümlerinde degil aym zamanda toplumsal statülerinde ve kültürd yapdannda da bir dizi deg^im öngörülmü^tür. Cumhuriyet kadini, yeni Türk ailesi içinde kocasi ile ev içi sorumluluklanni beraber üsdenen ve sosyal ysaminda da söz sahibi dan bir kadindir. Kadmlar sava§ sonu azalan erkek i§ gücü nedeniyle kamusal alanda da çaliçmaya ba§lami§ ve ilk kez bu dönemde toplumun geri kalmiçkgi ile kadmlar arasinda bir paralellik kurulmstur.15

Türk modernisme projesi, gündelik hayatta yeni fariddiklar meydana getiriiken toplumda ikili ya§am blçimleri de ortaya çikmaya ba§lami§tir. Cumhuriyefin resmi idedojisi kadinlann kamusal alana çikmalanndan, meslek sahibi darak ev di§inda olmalanndan yanadir ama toplumsal dnsiyet farkliliklan açtsindan geleneksel kalip ile modemlsmed kalip arasinda temel bir fârklilik ydctur. Kadirun di§ görünsündeki degi^ime ragmen fedakâriigi degi§meyen bir özelligidir. Kadirun yükü daha da artmi§ ve tarumlar istanbul kadini/ Anaddu kadini, kendi kadm/köylü kadin, asri-tango kadm/iffetli kadin, modern kadin/geleneksel kadm gibi kar§idiklaria somutkçnsor.16

Ancak Cumhuriyet dönemi modemlsmesi, Osmanli'nm ba^latdgi modernisme anlayi§im devralacak ve yapüan yeni atdimlarla kadirun egitime, devlet hayaüna, kültürel ve bilimsel fàaliyedere daha fazla katdmasiru da saglamaya çaliçacakür. Bu durumun en önemli gösteigelerinden birisi de devletin modemlsmenin en önemli araçlanndan biri darak kabul etrigi egjtim alarundadir. Gerek yurt içi entrinde gerekse yurt di§a egüminde ardk kadinlann daha fazla yer almasmi sagladigi görülmektedir. Böylece çagda§la§mak dnsiyet ayirt etmeksizin toplumun bütün kesimlerine yayilmi§ dacakür. Bu sebeple Atatüik döneminde modern hayaün gerekliliklerinden dan çe§idi meslekleñn egitimi için kadinlann da yurt di§i egitimi aldinlmak üzere devlet eliyle baüli ülkelere gönderildigi görülmektedir. Seyfi Yúdmm'm tespitine göre yurt di§i egjtiminde bu konuda iki yön bulunmaktadm ÍM kadinlann modemizasyonuna ait meslekleñn ögrenilmesi için kadm tezyinaü, kadm terziligi gibi mesleklerin ögrenimi için hem kiz hem eikeklerin gönderilmesi, ikindsi de lisans ve lisans üstü egitimi için baü ülkelerine kadinlann gpnderilmesidir.17 Yildwmin "Atatürk Dönemi Moderrde§mesinin Temel Dinamikleri" adli çaliçmasinda Cumhuriyet'in ilanmdan soma 1928-1929 ders yilinda toplam 170 ö^endnin yurt di§inda bulundugu ve daba çok erkek ve kadin terziligi, felsefe, fizik-kimya, musikî ve sanayi-4 nefise, resim pedagojisi ve sanayî tezyîniye, riyâziye, tarihoografya ve ecnebi lisant alanmda egitim gördükleri ögrenilmektedir.18 Terzilik konusunda egitim alan ögrendlerin modem giyim biçimlerini ögrenip yurt içinde bu giyim biçinderinin yeni dus inçasinda kdlanimina yönelik bireylerin yet^mesi için aktarmasi büyük bir öncelik ta§ir. Mesleki egitim Anaddu'da son dönemde gerçekleçen gôçün ortaya çikardtgi bir bcçlugu dddurmak amaayla gündeme gelmi§tir. Mesleki egitim için yurt diçina gönderilecek hayan ögrendlerin smavlan girdikleri 2 sinavda ilk sinavin Türkçe, matematik, resim ile birlikte genel dildç sinavlanm da içermesi, Türk modernisme projesinin terzilik, giyim kdtürüne verdigi ônemin alüni birkez daba somut biçimde çizdigini göstermektedir. Aym ögrendler brarç sinavlannda ise kadin terziligi, çama^ir, naki§, ev idaresi, moda ve çiçek, mesleki resim ve çocuk baktmi brançlannda yapdacak sinavlardan hmsine girmi§letdir.19

Cumhuriyet döneminde ekonominin güçlenmeye ba§lamasi, zenginligin artmasi, sanayile§me ve teknolojinin geliçmesi, dünya ticaret hacminin büyümesi ve bu ticari konum içerisinde bazi ülkeleñn zenginliklermin iyice artmasiyla beraber kenderde ya§anan hizli deg^imler sonucu yeni ulaçim alanlan du§turulmu§ ve en önemlisi de reklamcdik sektörünün geliçmesi, aliçveriç noktaknnin gittikçe çogalmasi, yeni ucuz tükedm ürünlerinin piyasaya sürülmesi gündeme gelmiçtir.20 Reklamlar yduyla kadinlarda en son modaya uygun darnk giyinme ihtiyaçlan yaratilmaya ba§lanmi§, kadinlann ôzgüde§me talepleri giysilerine de yansimiçür. Osmanli'nm son dönemleriyle karçil^ünldiginda (Bkz. Figür 7), erken Cumhuriyet yillan etek boylannin kisaldigi ve daha az kapali bdgeleri bulunan elbiselerin giyildigi dönemlerdir (Bkz. Figür 8). Bu yillardan itibaren Türk kadininin giysileri, Avrupa giyá modasi ile ayni biçimde iledemiçtir. Dünyada yayginla§maya balayan vais, tango, fokstrot ve özellikle çadiston gifcâ danslara uygun giyá biçimleri ortaya çikmaya ba§lami§tir, bu dans biçimleri nedeniyle en radikal dan degfêim eteklerin diz üstüne çikmasidir, saçlar a laganpnnë1 modelinde kesilmektedir. Kalça ve gôgüàeri düz gpsteren giysiler giyerek -hatta pantolon giyerek- kravat takarak kadinlar özgüdüklerini somut bir §ekilde ifade edeceklerdir. Geçmi§ dönemlere nazaran bedeni daba görünür Wan ancak aym zamanda kadina pek çok açidan daba eikeksi bir görünüm kazandiran bu giyinme biçiminin (Bkz. Figür 9), AvrupaJi kadinlarla beraber Tüik kadinlanm da etkisi altrna almastm, sait çeldlsel bir bao takiitçiligi darak açiklamak dogru dmayacaktir. 19201erin Avrupali kadin görünümü, Cumhuriyet kadininin aym dönemdeki toplumsal mücadelesine yamt verir niteliktedir. E§it bak taleplerim özellikle II. Me§rudyetten bu yana çeçitli demek oluçumlan ve hatta eylemlede dile getiren kadin gruplan,22 kurulan yeni Cumhuriyet ile beraber taleplerinin hepsine dmasa da birçoguna karçüik bulmu§, "erkegç aif ' darak tammlanan pek çok alanda, "cesaret" gerektiren (askeriik, pilotbk vb.) pierde görev almaya baçlamiçlardir. Daba öncesinde "erkege ait" görülen bu alanlara adim atan kadinlann, yine "erkege ait" giysiler içinde olmayi seçmeleri, "dogulu" beden kavislerini giysi araciligiyla silmek istemeleri çok da rastlanüsal bir durum degildir.

Cumhuriyet dönemi modem hayatin eglenceleri arasinda kadin ve erkegin aym mekânda bulunduklan baldar gibi ortamlar ile kültürel ve sosyal deg§imin izlendigi faaliyeder de ônemlidir. Bu dönemde çikan birçok kadin deigisinde Avrupa giysi modalanna uygun darak hazirlanan modellerie kadinlann baO kiyafederine dan ilgilerine de cevap verilmektedir.23 Kadinlar giysilerini kamusal alanda hizla degiçtirirken ardk peçesiz adetizm yançmalanna katilmiç, pilotluk gibi mesleklerde çaliçan kadin fotografían presdjli modem ya§amin simgeleri dmuçtur. Alafmnga (Avrupai) tarz ve tavir yüceltilitken Ahturka (Turk dan) her giysiye dumsuz anlam22 kr yüklenmektedir.24 Dönemin popüler kadin deigilerinden biri dan ind (1919)'de yer alan kadin mcxlellerinde sikma ba§in kenadanndan çikan saçlan, indien ve makyaji ile Tüik kadini batili kadinin aymsidir (Bkz. Figür 10). 1920TÍ yillarda yeni devletin modemligi en etkileyid biçimde rejimin tamtiminin simgesi haline gelen kadin imgeleri, geçit torenleñnde bayrak taçiyan, fordu, okul önlüklü, asker üniformali genç kizlar, balokrda dans eden tuvaletli kadinlardir.25

Bu dönemde enstitü deigileri tarafindan tanimlanan modem giysiler içindeki Tüik kadinina geleneksd rdleri de baürktdmakta, Akçit'in de belirttigi gifcâ 1930Tann enstitü deigilerinde kadinlann annelik ve ev içi gôrevlerini içeren geleneksd rdlerine, Tüik modernleçmesi ile ilgüi sorumluluklan da eklenmektedir.26 Bunu kadin için baüa modelin getirmi§ oldugu "çifte yük" darak nitdendiren Fatmagül Beiktay, aslinda gdeneksdd yapi ve modemle§med yapi amsinda dnsiyet rdleri açisindan temel bir farklilik bulunmadigim bdirtir. Her ild yapida da kadin fedakâr ve feragat eden olarak tammlanmçür 27 Hasan Ali Koçer tarafindan kaleme alinan "Türldye'de Kadin Egifimi" baçlikk çali§ma eiken cumhuriyet döneminde uygulanan egitim politikalannin da kadinin ev içi rollerinin egtimlerinin ônemli bir kismim oluçturdugunu göstermektedir. Yine aym çabymada yer verilen VII. Milli Egitim ^urasi Zahdan dönemin kadin egtimine dair uygulamalann anlaçdmasi açisindan ddukça önemlidir. Buna göre milli egitimin amaa: 4I1~*a)

"Turk Kadmm,

Mh5 I l~ün~m4ath avle&nn b# enS th%ti~tzm &ziieuro&f t~ uyimk&tkb kmpki- bsVia,mth

b) ça~zia~zt&a ~wsthmug4thmde 4th .~ydft4ththgi,w almqia thL4 &imit.~vki4yqymak, ge4cthmek ttgist iLkwn a~qO unak ~thàWè Sd aknSa qygs&mayimqjthe /4m4c mdt~thn d~Sy~thj je~thmekfr `~

Bu durum aym zamanda Nermin Abadan-Unatin modem Türk kadimmn, reformcu eikeklerin idealen. dogrultusunda çekillendigi tezini dogrular niteliktedir. Jale Pada'nm Tanzimat sonrasi edebiyatim inceledigi çali§malanna referans veren Unat, reformcu eikeklerin kadin egtimine dan îlimli tavnm ardk görücü usuKi evlilik istememelerine, a§k ôzlemi çekmelerine, egitilmi§ e§lere sahip dup toplumsal baskdardan uzak bir çekilde kadinlaila aym sosyal yaçami payla§ma isteklerine baglar.29 Bu dayanagi kuwetli bir gôzlemdir, ancak reformcu erkeklerinin kadin meselesine karçi gôstermiç dduklan bu "ilimli" ancak yeterince cesur bulunmayan tavidanm ve kadinin toplumsal etki alarum genijetitken bir yandan da onu faikli bir kadinlik çerçevesine hapseden anlayiçlanm, bir dçüde muhafezakâdann aktif muhalefetine baglamak da mümkündür. Çünkü kadina verilen "toplumun anasi" rdü, reformculada muhafazakârlar arasinda du§abilecek ortak bir zemin, bir mutabakat alamdir. Bu durum reformculann îlimli tavnm açiklasa da, kadin meselesinin özellikle res mi karailar alinuken eikekler tarafindan tam§alip karara baglanrmy oldugu gerçegini deg^tirmez. Ancak, bu gerçekligin de dönemin kadinlan tarafindan verilmiç e^idik mücadelesinin omine geçmemesi ggekmektedir. Bu dönemde hem kadinlann toplumsal hak ve e§idik talepleri hem de devlet eliyle yapalan reformlar kadirnn toplumsal alanda gôrünüikigünün artmasina imkân tamrmytir. Hale Biridkoglu Nilüfer Gde'nin çali§malanna atifta bulunarak Kemalizm'in Dogu ve Baü arasindaki en belitgin farklardan bir olan kadirnn kamusal alandan diçlanmasim hedef aldigim ileri sürmektedir.30 Serpll Sanear da benzer bir çekilde toplumsal dönü§ümün "kadin ve erkege aym ve e§it davranmasa da", "kadinlann kendilerine ait yeni kamusal alanlar" yaratma- lanna danak sagladigim belirtmektedir.31 ͧte bu noktada ev içi rolleri pek de degiçmeyen 'Yeni kadin"i farkli kdacak oían, onun kamusal alandaki mücadelesi ve varduçu dacak, bu alanlarda yer alirken içinde bulunduklan görünüm ise Cumhuriyet kadininin yeni siluetini beMeyecektir.

1920 ve 19301u yillarda enstitü deigileri haricinde Tüik kadininm giyim terdhlerine etki eden ba§ka deigilerin variigi da bilinmektedir. Me§rudyet döneminde ind (1919), Kadinlar Saltanaü (1920), Hamm (1921) giba deigi giriçimlerini gerçekle§dæn Sedat Simavi, Cumhuriyet Dönemi'nde de Yildiz (1924), Yeni Kitap (1928) ve Modd Deigisi'ni (1937) çikararak kadinin hem examine hem de di§ görünümüne yön vermiß dr. Mehmet Rauf tarafindan çikanlan Cumhuriyefin ilk kadin deigisi Siis (1924) ve benzer nitelikli Asar-4 Nisvan (1925), Salon (1934), Cumhuriyet Kadin Deigisi (1934) ve Kadin Moda Albümü (1935), Moda Albümü (1936) gifcá deigiler de içeriginde moda ve güzellik konulanna yer vermißtir.3 2 Bu deigilerde Avrupa modasi ve Baü güzellik anlayi^i tasvir edilmi§, *okuyucu düzenlenen moda defileleri, dansli çay partileri ve diger eddnliklerden haberdar edilmi§, dönemin yüksek terzile- rine, çapkaalanna, kuma§ saüalanna ve moda ürünlerinin taçtyicilan ve yayialan dan dönemin variikk ailelerinin hammlanna yer verilmiçtir. Asli Davaz-Mardin tarafindan derienen Kaàn Sürek Ycymlar BMqgrafyasi: 1928-1996 Hammlar Alennnden Rodaja isimli eser bize dö- nem deigilerinin içerikleri hakkmda bilgiler vermektedir. Kaàn Moda AMmü'nde Hulki Ekler tarafindan kaleme alinan "Lion Magazasinm Dansli Çayinda" baçlikk yazida geçen bir bölümde dönemin kuma§ magazalanndan lion Magazasi tarafindan tertip edilen çay partisi aktanlmaktadir. 1935 yilina ait bu haberin "ístanbul'un en yüksek terzileri dan Cemal, Fegara, Olivye, Calibe, Iren Fayn gibi moda mudtleri ile çapkacilanmizdan Bayan Emilia, Zoé ve Kunduraa Paçikakis ve beyaz çama^iriardan Eskinazi müesseseleri bu toplanüya en güzel moddlerile içtirak etmiçlerdL"33 Bdümünden dönemin aristokrat ailelerinin çogunlugu yabana asilli terzilerin elinden çikmi§ giysi ve aksesuarlan terdh etrikleri anlaçilmaktadir.

Erken Cumhuriyet Dönemi Terzileri ve Terzilik Kültürü fle Ulusal Giyim Biçimle- rinin 01u§turulmasi

Avrupa'da 1825-1895 yillan arasinda Challes Frederick Worth araaligtyla balayan kçiye özel dikim anlayiyi, bir süre soma kendi giysilerini üreten burjuva sinifinm kenderde ticareti elinde tutan simf olarak söz sahibi dmalanyla beraber, terzilik mesleginin de yaygmla§masim saglamiçtir. Aynca dil᧠makinesinin bulunuçu ile biriikte giysilerin seri halde üretilmesi yayginla§mi§ ve bu makineler ev içi üretime de uygun hale getirilmiçlerdir. îstanbul ise 19. yüzyil- da batdi giyim tarzinm takip edildigi ve yerel giyim biçimlerine adapte edildigi bir meikez olmu§tur. Bu dönemdeki Fransa modasi Osmanli kadinlannin ilgisini çekmiç, batdi modalan kendi giysileiine uyariami§lardir. 18. yüzyilda kadinlar sokaga çikaiken ferace ve ya§mak ile yüzleñni tanmmayacak §ekilde örterierken 19. yüzyilda kent merkezlerinde yeriere kadar uzanan yakalar iyice §effafla§ip gev§ek baglanan bir bale dönü§mü§tür.34

Ozellikle saray kadinlan için yapüan giysiler dönemin terzileri tarafindan dikilmi§, ardin- dan sultanlara giydirilmig ve eger begenilirse çogafiilmasi istenmÇfir.35 Ya§aminin bir bölümünü Osmanli sarayinda geçiren Leyla Açba Hamm amlannda* dönemin ünKi terzileñnin Yunan asilli olduklanm ve en ünKi istanbul terzileñnin ise Madame Fegara, Madame Kalivrusi, Madame Calibe olduklanm belirtirken saray elbiseleri hakkinda da bazi bilgiler vermektedir:

"...ben sanya intisap ettigm vabt, sadece bayycyh kalfalam alykanliklanndan vaygeçemeàkleri ipn alaturka elbiselergymdiklmm hattrhyorum. Onlardan bcyka kimse alaturka gyinmegye gyenleri ayplarlardi Sarayda bilhassa Fransi^modasi takp edilirdi; Avrupa kralitylerinm elbiseleri biym kadm efendUerimi- gn §ahane tuvaletleri ve muhtegmgmlük kyafetlerininyamnda birer begparçasi gbi kakrà. Zim opahah ve tasanrmgüç elbiselerden ependime engeç ib hafta parpada bir tuvalet diblirdi...>56

18701erden itibaren kullamlmaya bailarían diki§ makineleriyle beraber giysilerde de degi§im süred hizlanmi§tir. Ozellikle îstanbul'da devrin lüks tüketim anlayçL, dayamkli Ingiliz kuma§indan ecnebi terzilere dikfirilrmy giysiler giymektir. Tanzimat döneminde terzilik meslegini çogunlukla "ekaUiyet" gruplan üsdenmektedir. "Modistre" denilen Ermeni ve Rum terziler çogunlukla üst gelir grubuna giysi üretmektedider. Osmanli toplumunda ozellik- le hali vakri yerinde dan kalburüstü simf, terzihanelerde "ismariama elbise" diktirm^lerdir. Evde ve eide yapdmiç kaba giysiler giymek yerine, elbiselerini terzilere diktiren variikli Osmanlilar, nüfusun küçük bir azmligtni du§turmu§lardir. Tanzimat dönemi ile beraber hizla batdila§maya balayan Osmanli giysileri, ozellikle istanbul'da yabana asilli terziler ve Avrupa ile güçKi baglanolan bulunan Osmanli azinliklanna mensup terziler tarafindan dikilmi§tir. 20. yüzyila gireiken istanbul'da çaliçan terzilerin tamami Hirisdyan veya Musevi kökenli Frenk terzilerinden duçmaktadir. Ba§langiçta Osmanli döneminin ahlak anlayiçina uygun darak kadin terzilerinin tamami kadinlardan meydana gelmiçtir.37

Osmanli'da terzilik deneyimlerine iliçkin ilginç ömeklerden biri özellikle Hanimlara Mahsus Gazete (1895-1908) taiafindan açilan terzibanede yaçanmiçtir. Hanimlara Mahsus Gazete gifcà Osmanli kadin deigileri terzilik konusuna en çok önem veren deigilerden bid dup Osmanli hanim druyuculann batili modelled rahatça kendi bailarina dikme taleplerinden ddayi terzilik kültürünün geliçimine de ön ayak olmuçtur. Okuyucular modellerin rahatça dikilebile- cegi kâgit patronlann ve bu patronlan hazuiayip dikebilecek terzilerin de dmasim talep etmi§lerdir. Bu noktada deigi talepleri dikkate almi§ ancak sürekli modelleri Avrupa deigilerinden aldiklan için temel amaçlannm "ulusal giysilere en yakin olanlan seçerek, hanimlan modaya sevk etmekten ziyade kendi elbiselerini biçip dikebilmelerine yardima dabilmek arzusunda oldugunu" savunmuçlardir 38

Cumhuriyet dönemiyle beraber balayan toplumsal degiçim süred ve ulus kimlik anlayi§inm yayginlaçmasi sebebiyle ise toplumun her kesiminde balayan ve yayilan gysi reformlan kdiklann da ya§andigi bir süreçte Gayr-i Muslim terzilere elbise diktiremeyen halkt kendi giysilerini üretme durumu ile karçi kar^iya birakmiçtir. Bu anlamda hazir giyimin henüz dmadigi dönemlerde kumaçlar manifaturacilardan alinmiç, giysiler ise dönemin terzileri tarafindan günün modasina uygun darak dikmiçlerdir. Varlikk aileler me§hur terzileri terdh ederken, orta geM aileler de mabaJle terzilerine gitmeye ba§lami§lardir.

"Hazir giyim hic yoktu. Mahalle terzileri varch ucuz olzun diye veya kaliteli terziler. Mahalle terzleri dujvik gelirgnplan ipnprovayapmadanpratik olamk àk-erlenü. 1960'larda Paris'te korfeksymyaygmlafrmpL Arm Türkye'de 1965'krden sonrayaygmlafi. Konfekdyom ragbetyoktu.

Cumhuriyetin ilk Türk ve MüsKiman teizisi darak kabul edilen Cernai Bürün (Bkz: Figür 11), giysi deviiminden sonta mabaJlesinde oturan kadinlara manto dikerek terzilik meslegini icra etmeye baçlamiç, Beyoglu'nda açdgt ilk atdyesi artan taleplere karçilik veremeyince de Misuit Han'daki atdyesine geçmiçtir. Atatüik'ün kendisine sôylemiç ddugu 'Cernai by bipm yaptigpm£ inblâbi si^gjyârdmp*0 sözü kendisinin o dönemde ne kadar önemli bir üstat ddu- gunu belli etmekle beraber, terzilik mesleginin yeni Tüikiye'nin dônüçümünde ne kadar büyük bir öneme sahip ddugunu da göstermektedir. Ya§ayan önemli Tüik tasanmctlanndan Yildinm Mayruk da özellikle terzilik kültürü ile son derece az dan kaynaklara vurgu yaparken Türkiye'deki terzilik kültürü içinde Stangdi, Calibe Haram ve Madam Kalivrusi isinierinin Türk terzilik kültüründe son derece önemli ddugunu belirtmiçtir.41

Ozellikle büyük ^ehirierdeki yabana asilli terzilerin üst sinifa mensup kadinlar arasinda terdh edilir ddugu bu dönemde, gerçeklsen dönü^ümün hiz kazanmasi ile biriikte yeni terzilere ihtiyaç duyulmuç, bu ihtiyaç da Cumhuriyet'in yed$drdigi yeni Türk terziler araaligiyla kapatdmi§ür. Bu terzilerin bir kismi yabana ve Türk asilli terzi ustalannm yaninda çirak darak yed$mi$, bir kismi krz enstitülerinde egitim aima firsaü yakalarruy, bir kismi da biçki-diki§ kurslannda egitim almifor. Ensdtü mezunlan içinde ba§anli danlar Avrupa'ya gônderilmiç, bu kiçilerden mesleki hünerlerini geliçtirmeleri beklenmiçtir. Yurt di§i egitimi, Osmanli'da modemlsme çabalannm ba^ladigi 18001ü yrllann baçmdan itibaren yogun darak uygulanmi§ obp ileri baü ülkelerindeb mevcut bilgi, tekndoji ve bidkirrdn aktaulmasindab en ônemli yddur. Osmanli Devleti'nde baçlayan asked îslahadar çerçevesinde uygulanan yurt di§i egitimi programi Cumhuriyet döneminde yaçamin her alaninda radikal bir modernisme ve kalkmma program! çerçevesinde kullanilmiçtir.42 Bu baglamda da uygulanan stratejiler içinde kalkinmayi gerçeklsdreeek ve kalkinma planlanm yapacak üstün beyin gücünü yedçrirmek ve toplumu i§biriigi ruhuyla milli amaçlar etradnda bârisdrerek milli bütünbgün oluçturulmasini ifade etmek son derece önemlidir.43

Bu dönemde dikim sadeee terzilere mahsus bir beceri olmakla kalmami§, biçki-dikç, nah§ gibi bu meslege ait deneyimler halkin faridi kesimlerinden kadinlara aktanlmi§lardir. Bu becerinin saglanmasinda Kiz Ensdtüleri'nin haridnde, Köy Egitmeni Yeti§tirme Kurslan, biçki-dikiç kurslan, halkevleri ve daha sonraki dönemlerde ortaya çkan Köy Enstitüleri ve Olgunla§ma Enstitüleri de oldukça önemli bir etkiye sahiptir. Köy Egitmeni Yet^tirme Kurslan'na katilanlardan, gittikleri köylerdeki kadinlara dildç naki§ ôgretmeleri istenmiçtir,44 aym §ekilde bu kadinlann en önemli amaçlanndan bin de kôylü kadinlan egitmek damk belirlenmi§, ögretmen damk kôylere gittikleri zaman Enstitü yanlannda götürmeleri için onlara Hr cliki§ makinesi saglamçttr. Daha sonrn gittikleri dcullann demirbaç damk kalacak dan bu nira1cit~ hem 14'I(ileit J&S göit1mO~ hem de h~iada1d *end~e~e 141U icadmiam dild~ ôgretilmçtir.45 Egitmenler ve kôylü kadinlar amsinda saglanan bu etkileçm, kôylü kadinlann diki§ becerisi kazanmasiyla simrli kalmamakta, bu kadinlar modem ev kadinligtyla tamçinlmaya çaliçlmaktadir. 1957 yilinda Gaziantep'te abisinin atolyesinde terni çmgi olarnk çabymaya balayan Ali Kinaa bu noktada Cumhuriyet döneminde açlmaya balayan Hçki-diki§ kurslannda egitim kalitesinin iyi oldugunu ve atdyeye haftada 2 gün Hr hocanin gelip egitim verdigini belirtmektedir.46

Necmiye Berictay ise enstitü egtimini §a sözlerie ifade etmiçtir: "... Hzim hocalanmiz di§anya dildç yapariardL Özelükle Kiz Teknik ögretmenlerine gelinlik, tuvalet diktirmek çok popülerdi. Bakan eçleri, cumhurba§kam eçleri hep onlam diktirirdL Bir keresinde $ahin e§i Diba Famh gelmiçi. Okul içinde ona defile yapmiçtik."

Cumhuriyet döneminin sanayi ve ticaret banielerinin ba§kenti dan Ankara'da du§an elit sinif da terzilerden giyinen bir sinifti. Özellikle ismet Pa§a Kjz Enstitüsü'nden mezun dan ögrendleri hayata afijan terziler darak (Bkz. Figür 17) nitelendirilen gazeted Server Rifat, 1934 yilinda enstitüye yapfigi bir ziyareti Ismet Paja KasfEnstitüsn'nde ïhtisastmyapmiç oían harm kiylarimsßan hayata ahlan pekçok terßledm^ vankr. Pandan dé seneden bed Ankara terßßk akminde derhal parlarm§Iar, i§ hasasanda fevkaladekk/er gistermpler ve ákp piyasasmm hayk inmesinde de arrnl olma§Iardir, §eklinde aktanr.47 Rifafin notlanndan anlaçilacagi gibi, Kjz Enstitüsü mezunlannm egitilmderindeki beklenti, üretimleriyle yalmzca eviçi üretimine katJmalan degil, i§ hayaüna atdarak ulusa yarar saglamalandir. Bu yarann hem ekonomik hem de toplumsal boyutu üzerinde durulmu^tur.

Bununla beraber ismet Pa§a Kjz Enstitüsü tarafindan açdan kursta egitirn almi§ Vehbiye Bumin'in kizi Bahar Harum burada yeti§en kizlann sadece meslekleri aracdjgtyla degil, toplumda seigiledikleri davramç biçimleriyle de ömek bireyler dmaya çaliçtiklanni belirtmektedir. Her bid terzilik meslegini icra etme firsatt bulamasalar tile giyimlerindeki uyum, oturup kalkma, konu§ma tiçimleri ve hatta çatal tiçak kullanimi giti konularda gösterdikleri titizligi aldiklan e^timin bir geregi darak yefiçtirdikleri çocuklardan da beklemekte ve bu §ekilde modem yaçamin ögretilerini gelecek ku§aklara aktarma misyonu yüklenmektedider. Bununla beraber e§inin meslegi geregi Tütitiye'nin çe§idi yederinde ya§amt§ dan Bumin, gittigi dogu illerinde de (özellikle Van) batdi giyim pratiklerini sürdürmeye, kendisi, ailesi ve yakin çevre sindeki diger kiçiler için bu anlayiçi yansitan giysiler üretmeye devam etmiçtir (Bkz: Figür 19, 20).

Dönemin ensütüleñnin yam sira biçki diki§ kurslan da hem terzi yetçtirmeyi hem de Cumhuriyet döneminde yeni i§ gücü saglamayi amaçlayan kurumlar olarak ortaya çikmakta- dir. Bu sorumluluk özellikle kadinin konumunu taramlamakta ve modern Türk kadinim biçimleme misyonu ta^imaktadir.

Figür 22'de görülen 1930Tu yillara ait sanat diplomasinda yer alan 'Tüik Kadinlan" ibaresi, kadinin içinde bulundugu modem giysiler ve Batik saç bâçimi, dikrigi Tüik bayragi kadina yüklenen misyonun bir gösteigesi darak karçimiza çikmaktadir.

1956 yilinda Ankara Kiz Teknik Yüksek Ögretmen okulunu bittren uzunca bir dönem de istanbul 01gunla§ma Enstitüsü'nde müdür yardtmakgi yapmi§ oían ve terzilik egitimi için Avrupa'ya gönderilen bir ku§agin temsilcilerinden Necmiye Berktay, Paris'te geçirdigi dönemi §ekilde aktanyon 'ÖnceAiyans Franszp'da Fransipca ögrenäm, sonru Corven Moäi Atötyesinä yahytim. Kip teknikieki cgretmenler ögretmen olmak ipn Belpkaya gderlerä Kip Sanat okubrmdan sonra cgrelmen okulu aplacak arm ögretmen y ok, o nedenle Belpka ve Fransaya gderlerä. Ankara Kip Teknik Yüksek Ögretmen okulu dönermn en seçkm okubnmkná. Smava giren bipi 1000 kip ipnden 100 kip sepmylerä. Okulbn tarn bir hammefenâ olaruk mepun olurduk Dikiy, nahy,yemek, çocuk bakrm gjbi konularb egüm akrék KpMesleg Utirince - o paman aá KpEnstitüsüydü- smavla herkesin amaa Kp Tekmk ôgretmen okuhm gtmekú. íki ayamak smavch, sadece Ankam'da vank Smavi kayanamayanlar ve ailekri müsade etmyenlereger Ankara da îstanbul'da oturuyorlarsa îprmr'egderleré. '48

Hr diger enstitü mezunu Jale Gelgör ise §u sözleriyle e^timlerini ifade ediyor: 'Okuldayken Fand) Diba gbi bcyanlarve seßrelere gysiler éherék, onlargelyordye deßlelerhagrladik Okuldcyken hep imece usulü iiahymaya ahytik. Birgysi hayrianacag yman naky bölümünde nakylar, resim atôlyesinde desenleàyapikré. Bigm yamanmnyda okulun müßedati böyle deglé, degfti. Simékileréky amparan bile bilnàyorlar. Okul manastirgbiyé, sabahgekp akyama kadar sabahlanhk. Halayeni bir yeyler ôgenirim belki gysilerle ilgh dye, merakda etraßma, vitrinlere bakanm. Kahp biçk éky sistemleñndeyem sistemleri incelerim ama ben Valentino'nm teknigniLey/a Flamm'inyamnda iyice igreném.49

Modernisme sorumlulugunu üsdenmesi gereken kurumlar daba önce de belirtüdigi gibi hem sosyal ya§ami hem de kültürel hayaü düzenleyen yapilar olarak enstitülerin de kurulma amacmi olu§turur. Ancak herhangi bir egjtim almayip usta-çirak iliçkisi ile terzilik meslegi yapan aktöder de, modem bireyin kuigusunda ônemli roller oynayacaklardir. Ddayisiyla da terziler tarafindan ve enstitü mezunlan tarafindan üretilen giysiler de çogunlukla dönemin "modem" giyim biçimlerini üretme amaa tstmaktadir. Bu baglamda kullamlan giyá terminolojisinde de batili giysilere ait giyá sözcüklerinin dev§irilerek kullanildigini gprürüz. Ali Kinaa'nin da sözleri bu tespiti dogrular biçimdedir: 'Babam evlenmeden ônceMersin Tarsus'da bu meslegi qgenmeye baylarmy ve Mersin'den éky makmesi abp köye gelirmiy. Kardeg kqyunyününü egrerek dokumaahk (curfa)yapar, babam da bu dokumalarlaçyün ydvar,yelek, fermana (san phkk iylemek, paçasi da üstügemy înglig sylvan), üç etek, golfpantolon (bileg manyeth ve dügmeh) ékeré". Aile üyelerinin de terzilik yapogini belirten Kinaa yaptiklan içlerin sadece Gaziantep'te degil diger illerde de ilgi gördügünü belirtirken, özellikle ipek gömlek, sahne kostümleri ve dôpiyes dikimi konusunda oldukça ba§anli içler yaptiklanni50 sözlerine ekler. Aliñada görülecegi gibi batili terimlede yerel terimler bir arada kullamlir duruma gelmi§lerdir. Benz er bir durum Vehbiye Bumin'in kizi ile yapmi§ oldugumuz röportaj sirasmda da gôzlemlenmiçtir. Bahar Hamm dönemin kuma§lartm aktanrken Ingiliz keteni, ka§e, shetland kumaçlandan bahsetmiç giyim biçimlerini tarif ederken ise dôpiyes, mini / maká / Chanel boy etek gibi kuUammlara yer vermiß tir.51

Giysinin Dönü§ümü ve Dönü§ümle Ortaya Çikan Direnç Alanlan

Toplumsal rollerinin degiçimine paralel darak kadinin kazandigt modern görünüm, muhafazakär kesimlerin yogun tepkisine yd açmi§ür. Muhafazakârlar ie reformcular arasinda gçrçekle§en ve çaliçmanin daba önceki kisimlannda da bahsedilen bu çati§ma giyim §ekillerinin modemle§mesine ve kadin bedeninin kamusal alandaki görünüm §ekülerine dair üzerinde çokça durulan bir konudur. Bununla beraber üst simf kabul edilebilecek kesimlerin lüks ve yabana giysi meraki da yerel tasanmlann ve Türk terzilik kültürünün gelijimi konusunda ayn bir direnç alani du§turdugu söylenebilir. Terzilik kavramlannin yeni dönü§meye ba§layan ülke içinde henüz kendi termindojisini du^turamadigi da bu baglamda ortaya konulabilir. Ozellikle döpiyes, tayyör gibi sözcükler modem kadin giyirninde batili ve asñ giyim tiçimlerini ifade eden betimlemeler (döpiyes, kostüm tayyör, lizöz gibi) baline de gelmi^tir.52 Giysi modasi termindojisi için ozellikle Re§at Ekrem Koçu'nun 1969 yilinda yazdigi Türk Giyim Ku§am ve Süslenme Sözlügü son derece önemli bir kaynak olup ozellikle Cumhuriyet dönemi sonrasinda Çadiston modalan, rob eteklikler, säten dö liyön giba kuma§ isimleri hakkinda son derece zengin bir termiindoji arçivini içermektedir.53

El Emekleri Deigisi'nde yayimlanan '1932 Ya^Moda Tevahüllen" baçlikli dönemin renkleri, giysileri ve saç modellerini tarif eden yazida kullanilan dil de, dönemin moda terimlerinin de Baü'dan oldugu gifci alinmi§ ddugunun gösteigeadir.

"Redder.- Mavi bu mevsimin en sevimli rengi'dir. Mavi'yi bütün serisi ile kdlanaHlirsiniz. Blö maren, Blö opal yahut açik mavi, Blö lavan, çivit mavi, cid mavi, gök mavi.

...

Kumag - Krep Mussu, Proton, Bonalo Krepton kreplari ile krep birman ve krep Ankara bu yaz çok modadir...îpek pike denilen fitilli kumaçlar çok moda'dir. Piyasa'da mezbden bulunmaktadir.

...

Saç modasL- Bu yazin saç modasi gozlere tamamen yabancidir. Fransizca (Coup de vent) 'ku dôvan" denilen bu moda, üpb rüzgann esmesile perçem ve kakûllerin çehreye dagilmasi ve serpilmesi gibi durmaktadir."54

Bu direndn nedenlerini anlamak için 19. yüzyil sonlannda ya§ami$ Osmanli soylulannin giysiyle olan iliçkilerine bakmak yeñnde dacaktir. Karakçla 1869-1923 yillan arasindaki giyim aliçkanliklan ve dönemin kadin terzileri hakkmda bir ara§tirma yapmi§ ve dönem içindeki giysi-statü iliçkisini §ekilde aktarmiçtir: 'Devñn lüks tüketim anlayiyma göre, "dayamkli "Ingiliz kuma§i"ndan yaplmi§ ve i§inin ehli "ecnebi" terziler tarafindan en son modaya uygun biçiüp dikilmi§ kaliteli bir düse, sahibinin ne kadar ince, kibar, §k, zarif, zevkli, zengin ve prestijli ddugunun bir gösteigesiydi; kisacasi bir zarafet, seçkinlik ve statü sembdüydü."55 Her ne kadar büyük bir ekonomik krize neden dan I Dünya Savaçi ya§anmi§ ve sonrasinda da yeni bir ülke kurulmuç dsa da, battlila§ma yanlisi Osmanli soylulannin bir kismi, 1930Tu yillarda oluçmaya balayan Cumhuriyet ditlerini meydana getirmiç, bu kiçiler ise sahip dduklan statüyü giysileñ ile yansitmaya devam etmiçlerdir. Nitekim Cumhuriyet Kadim Deigisi'nin 22 Mart 1934 tarihli ilk sayisinda, Cumhuriyet kadim, "Cumhuriyet devrinde ya§ayan kadin bir cephdi kadin degildir. Bütün manasile i§ hayaünda ddugu kadar eglenceli cemiyet hayatinda da kendisini gösteren kadindir. Fikir kadim ddugu kadar sus kadimdir." §eklinde tarif edilir. Bu kadinlann Hr kismi bizzat Avrupa'ya giderek dönem modasim takip etme firsaü bulmu§, Hr kismi ise Avrupa modasim yakindan takip eden moda deigileri araaligiyla o günün giyim biçimlerinden haberdar olmuçtur. Moda'mn Avrupa'dan ögreniliyor dmasi, çe§itli giysileñ, kuma§ türierini, hatta renkleri tammlayan kdimelerin asil dillerinde olduklan §ekilde (bazen Tüikçe açiklamalan ile beraber) kullamlmasina neden dmu§, bu da aristokrat kesim içerisinde Ban'll olma olgusunun, yerellik vuigusunun önüne geçtigini gôstermiçtir.

Devlet tarafindan Türk kadinlanna egitim vermek üzere açüan çe§itli kurumlarda egitim gôrmüç yetenekli terzilerin üretim yapmaya baçlamasi bu dirend zayiflatmçtir. Dönemin Kiz Enstitüleri'ne bakildiginda, Kiz Enstitülü terzilerin de ardk üst sirnf tarafindan oldukça terdh edildigi, ama bu terzilerin üretimlerinde yerellik vuigusuna da önem verildigi görüKir. Yael Navaro-Ya§in Kiz Enstitülerinde verilen terzilik egtiminin amacini açagidaki çekliyie açiklan

"KigEnstitülen ogrendlerine aym anda hem TayiomC vetimMk degerlerim hem à Y^maBstmMyetç,li§ aplamak istiyordu. Qgrenáler biryanda ddéÿ "en yi tekyoña ve "standart bir lygulama'ya göreyapmak içn eggtikyordu. Öteyanda ise ögrendlerden "öggün" Türk naky motißeriniortcya çtkararak kadm giyiminde milk bir gevkyaratmalan istenyordu.>56

19451erden soma açdacak olan Olgunla§ma Ensdtüleri de yaklaçim damk Kiz Enstitülerinin benzeri bir egitim yöntemi izlemektedir.

Sonuç

Ozellikle 19301u ydlarda gelten, modernisme çabalan içinde kadin bedenini ülkenin gereklerine göre düzenleme anlayiçi Cumhuriyet dönemi giyim pmtiklerini anlamak açisindan ônemlidir. Cumhuriyet dönemi modernisme projesinin sürekli geliçme hedednde Türk kadim di§ görünümü ve toplumsal ya§ama akdf katilimiyla, laik ve modem toplumun in§asim saglamasi gereken önemli bir aktör damk görülmü§ ve kadin bedeni toplumsal düzenlemenin hizmedndeki bir nesne gild ele alinamk sürekli biçimlendirilmigtir. 18. yüzyddan soma modemlsmeye yönelik reformlar ve gelenekle batdila§ma arasinda kalan direnç alanlannda her zarnan kadin bedeni merkezi bir önem ta§imi§tir. Bu süreçte Türk modernisme projesi kadinlam bir yandan yeterin.ee batili ve modem dup diger yandan cinsiyetsizlik ve iffet gibi bazi geleneksel erdemleri koruyarak denge saglama rolü vermied.57 Ericen Cumhuriyet dönemi sürecinde yeni asri yaçamin içinde kadin bedeninin dengeleyid roKinü anlatan giysi modalan bu anlamda Kemalist reformlar etkisinde çe§idi kurum ve aktörier tamdndan biçimlenmiçtir. Bunlardan Kiz Ensdtüleri, yerii mallar pditikalan etkisinde Sümerbank Kurumlan, Koy Enstitüleri, 01gunla§tirma Enstitüleri ve Biçki-Diki§ kurslan gibi egitim progmmlan olarak siralanaldlir. Bunun yaninda dönemin Gayr-i Müslim terzileri de uzun yillardir yaptiklan n meslegi genç Türk terzilerine aktarmiç olmalan ve ban modasinm bu topmklardaki belki de ilk uygulayialan olmalan nedeniyle oldukça büyük ôneme sahiptirier.

Faricli kiçi ve kurumlar tarañndan yeti§tirilen ericen Cumhuriyet dönemi terzileri gerek Sümeibank ömeginde ddugu gibi yerel malzemenin kullammi araaligiyla gerekse de Avrupa'dan getirilen kuma§lar ile Türic modemlsmesine katki saglami^lardir. Terziler ve dönemin giysi üretimini sagjayan bireyler dönemin batdi modasina uygun biçimde, reformlann gereklerine uygun damk giysiler üretmi§ ve Cumhuriyet dönemi ve sonrasinda Türic modasinm kendine ozgü kamkterinin olu§masma katki saglami§lardir.

Bununla beraber, her ne kadar Türic modernisme projesi damk tammladigimiz temel bir amaca hizmet etseler de dönemin terzileri arasinda egitim aldiklan yerier ve himp etdkleri kideye bagli darak üretdkleri giysiler açisindan faricliliklar görüKir. Ömegin Cumhuriyet öncesi dönemde de variikli Osmanli ailelerine hizmet vermiß Gayr-i Müslim terzilerin, yamtümak istenen modem görünüme katkilan inkar edilemez, bununla biriikte orta ve ait kesim tarafindan daha çdc kabul gören yerellik vuigusunun onlar tarafindan yamtilan giysilerde gôzlemlenmesi çdc mümkün damamaktadir. Nitekim, dönem içinde sikça düzenlenen balo ve çay partilerini bedmleyen deigi yazilan ve az sayida bulunan fotografiara bakdarak, dönemin terzi ve §apkaciknnin Gayr4 Müslim ddugu ve bunlann ise ithal kumaçlar kuUandigi bilgisine rastlanmaktack. Zaten kisidi sayidaki yedi üretim firmaJanna bakugtmizda ki bunlann blinda Sümerbank gelmektedir, üretimin çogunlukla pamuklu ve yünlü kumajlan içerdigi gprülmektedir. Dönem içerisinde her ne kadar yedi kuma§ kullantmint öngören yasalar çikanlmi§ olsa da, yedi olarak üretimi henüz yapilamayan iyi kalitedeki faddi dokuma tüderinin ithal edilmi§ oldugunu dü^ünmek yanli§ dmayacaktir.

Qzet olarak, ülkenin her yerinde tendier Türk modernisme projesine büyük dçüde katkida bulunmu§, katkida bulunma §ekillerinde ise almi§ dduklan terzilik e^timindeki yakla^tmlar ve üretim yaptiklan sosyal kesimler beMeyid dmu^tur.

Footnote

1 Lèvent Köker, Modemle§me, Kemali^m ve Demokrasi, îleti^im Yayinlan, Ara§ürma înceleme Dizisi 11,12. Bask, Istanbul, 2010, s. 154.

2 Daha fazla bilgi için Bkz. îrfan Davut Çam, "Bir Milli iktisat Projesi: îzmir îhracat ve îthalat Türk Anonim ßirketi", The Journal of Academie Sodal Sdence Studies, International Journal of Social Science, Cilt 5, Sayi 5, s. 45-56, Ekim 2012.

Zafer Toprak, Türkiye'de Ekonomi ve Toplum [1908-1950] Milli Îktisat-Milli Bujuvaf, Tarih Vakfi Yurt Yayinlan, îstanbul, 1995, s. 113.

Footnote

3 Ekrem Için, "Abdullah Cevdet'in Cumhuriyet Adab-i Mua§ereti", Tarih ve Toplum, Sayi 48, Arable 1987, s. 13-20.

4 Tim Edensor, National Identity, Popular Culture and Everyday Ufe, Berg Oxford, 2002, s. 2.

5 1930 Sanayi Kongresi: Raporlar, Zabitiar, Neçreden: Milli iktisat ve Tasarruf Cemiyeti, Umum Merkezi, Ankara Sanayii Odasi, Ankara, s. VI.

Footnote

6 Dogan Duman, Milli Iktisat ve Tasarruf Cemiyeti, Dokuz Eylül Üniversitesi Atatürk îlke ve inkilaplan Tarihi Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, Izmir, 1990, s. 131.

7 Zeki Alpan, Örtünmeden Giyinmeye: Terflik ve Modamn Dünü, Bugünü ve Yanm Paneli, ÎTO Yayinlan, Istanbul, 2003, s. 45.

Footnote

8 Sibel Bozdogan, "Industrial Architecture and Nation-building in Turkey: A Historical Overview", Workplaces: The Transformation of Places of Production. Industrialisation and the Built Environment in the Islamic World, Ed. Mohammad al-Asad, istanbul Bilgi Üniversitesi Yayinlan, Istanbul, 2010, s. 18.

Footnote

9 Seyfi Yildirim, "Atatürk Döneminde Sovyet Tanmim ínceleme: Resmî Geziler ve Bilimsel î?birligi(l 925-1932)", Bilig, Bahar 2011 / Sayi 57, s. 227, http://yayinlar.yesevi.edu.tr/files/article/877.pdf, (Erijim tarihi: 19.11.2014)

10 Yildirim, age., s. 235

11 ílhan Tekeli-Selim îlkin, 1929 Dünya Buhramnda Türkiye'nin Iktisadi Politika Arayiflan, Ankara,!977, s. 98.

Footnote

12 Burkay Pasin, Dilek Himam, "Designing a National Uniform(ity): The Culture of Sümerbank within the Context of the Turkish Nation-State Project", Journal of Design History, Özel Sayi: Uniforms In Design History (Tasanm Tarihinde Uniformalar), Mayis 2011, Cilt 24, s. 159.

Footnote

13 Elif Eldn Akçit, Kizlann Sessizligi: Ki% Enstitülerinin U%un Tarihi, ileti^im Yayinlan, Ara§ürma ínceleme Dizisi 187, îstanbul, 2005, s. 17,157.

Footnote

14 Ayge Durakba§a, "Cumhuriyet Döneminde Modern Kadin ve Erkek Kimliklerinin Olu^umu: Kemalist Kadin Kimligi ve Münewer Erkekler", 75 Yilda Kadmlar ve Erkekler, Ed. Ayge Berktay Hacimirzaoglu, Tarih Vakfi Yurt Yaymlan, Bilanço 98 dizisi, istanbul, 1998, s. 38.

15 Engin Narin, "Çali^an Kadin için Geliçtirilen Türk Modasi", Popüler Tarih, Dünya Yayincilik, istanbul, Sayi 38 (80. Yil Özel Sayisi: Cumhuriyet'in Öncü Kadinlan), 2003, s. 62-68.

16 Fatmagül Berktay, Tarihin Cinsiyeti, Metis Yayincilik, istanbul, 2003, s. 108-110.

17 Seyfi Yildirim, "Cumhuriyet Dönemi Yurt Digi Egitiminde Kadin ve Modernlegme", Uluslararasi Kadin ve Medeniyet Semposyumu: Halide Edip Aàvar'in Ölümünün 50. Yildônümü Anmna, 20-23 Ekim 2014, Mugía.

18 Seyfi Yildirim, "Atatürk Dönemi Modernlegme sinin Temel Dinamikleri", Uluslararasi Türkiye Cumhuriyeti Sempo^yumu Bildirileri, 22 - 24 Ekim 2008, Süleyman Demirel Üniversitesi, Isparta, s .41,42, 41-47.

19 Seyfi Yildirim 1928 yilmda meslek egitimi için Avrupa'ya gönderilecek kizlarm isim ve meslekleri hakkinda da bilgi vermektedir: Behiye Regid ve Nafa ßefik, terzilik egitimi için, Halide Refik, çamagir egitimi için, gönderilmigtir. Ayrica Bkz. Cafer Ulu, "1416 Sayili "Ecnebi Memleketlere Gönderilecek Talebe Hakkinda Kanun ve Cumhuriyetin ilk Yillarindaki Uygulamalan", Tatih Okulu Dergisi (TOD), Mart 2014, Yil 7, Sayi XVII, ss. 495-525, s. 514; BCA, Fon Kodu: 180.09, Kutu No. 39, Dosya No.204, Belge No: 1.104., s. 507.

Footnote

20 Asa Briggs, "Avrupa'da Kirie Toplumu", 20. Yüytl Tarihi, Arkin Kitabevi'nin Haftahk Tarih Dergisi, Sayi 6, Istanbul, 17 Arabic 1969, B.P.C. Publishing Ltd., Londra, s. 105-112.

21 a la garçonne saç modeli 1920'lerde Avrupab kadinlar arasinda oldukça popüler olup, saçin kulak bitim hizasindan ba§lanarak enseyi açikta birakacak jekilde kesilmesi geklinde tammlanabilir.

Footnote

Daha fazlasi için bakimz: Nermin Unat-Abadan, "Söylemden Pro te s toy a: Türkiye'de Kadin Hareketlerinin Dônüçümü", 75 Yüda Kadinlar ve Erkekler, Ed. Ayge Berktay Hacimirzaoglu, Tarih Vakfi Yurt Yayinlan, Bilanço 98 dizisi, istanbul, 1998, s. 325.

ßirin Tekeli, "Birinci ve îkinci Dalga Feminist Hareketlerin Kar§ila§ürmah încelemesi Üzerine Bir Deneme", 75 Yüda Kadinlar ve Erkekler, Ed. Ayge Berktay Hacimirzaoglu, Tarih Vakfi Yurt Yayinlan, Bilanço 98 dizisi, Istanbul, 1998, s. 340.

23 îlbeyi Ôzer, "Osmanh'dan Cumhuriyet'e Eglence ve Moda", Fatih Üniversitesi Atatürkçü Düfünce Dergisi, Sayi 4., 2003, s. 16-19.

Footnote

24 Nilüfer Göle, "The Quest for the Islamic Self within the Contest of Modernity", Rethinking Modernity and National Identity in Turkey, Ed. Sibel Bozdogan, Regat Kasaba, University of Washington Press, Seatle and London. 1991, s. 32.

25 Deniz Kandiyoti, Cariyeler, Bacilar, Yurtta§lar, Çev. Ferhunde Özbay, Fevziye Sayilan, Hüseyin Tapinç, ßirin Tekeli, Metis Yaymcilik, Kadin Ara§ürmalari Dizisi, Istanbul, 1997, s. 216.

26 Elif Eldn Akçit, Ki^lann Sessi^/igi: Ki^Enstitülerinin Ucym Tarihi, fietigim Yayinlari, Ara§tirma inceleme Dizisi 187, Istanbul, 2005, s. 172.

Footnote

27 Fatmagül Berktay, Dünyayi Bugünde Semek, Metis Yayincilik, Istanbul, 2012, s. 108-109.

28 Hasan Ali Koçer, "Türkiye'de Kadin Egitimi", AÜ- Egitim BilimleriFakültesi Dergisi, 1972, C.5, S. 1, s. 120.

29 Nermin Unat-Abadan, "Söylemden Protestoya: Türldye'de Kadin Hareketlerinin Dônüjümü", 75 Yilda Kadinlar ve Erkekler, Ed. Ayge Berktay Hacimirzaoglu, Tarih Vakfi Yurt Yayinlari, Bilanço 98 dizisi, Istanbul, 1998, s. 324.

30 Haie Biricikoglu, "Türk Modernle^mesinde Kadin", http :/ / cws. emu.edu.tr/en/conferences/2nd_int/pdf/ Hale%20Biricikoglu.pdf, (Eri^im tarihi: 20.11.2014), s. 7.

Footnote

31 Serpil Sanear, Türk Modemle§mesinin Cinsiyeti, 2012, íletijim Yayinlan, istanbul, s. 222.

32 Gülden A. Pinarci, Kadin Dergileri, Atilim Üniversitesi Kütüphane ve Dokümantasyon Müdürlügü E-Bülten, Mart 2013, S:29, http://e-bulten.library.atilim.edu.tr/sayilar/2013- 03/okuma.html (Erijim Tarihi: 02 Eylül 2014).

33 Ash Mardin-Davaz (Ed.), Hammlar Aleminden Rodaja, Tarih Vakfi Yurt Yayinlan, Istanbul, 1998, s. 23.

Footnote

34 Laie Görünür, "Arularin Aynasinda Moda", Sadberk Harum Müzesi Koleksiyonunda 19.yy. Kadin Kiyafetieri, PiDergisi, Moda ve Sanat Sayisi, Sayi 12,1998, s. 99.

35 Burak Evren, Dilek Girgin-Can(1997) Yabana Ge^ginlerve Osmanli Kadm, Müliyet Yayinlan, istanbul, s. 74.

* Leyla Açba, son Osmanli Padijahi Vahideddin'in ilk e?i oían Emine Nazikeda Kadinefendi'nin nedimesi. 1919-1924 yillan arasinda kadinefendiye hizmet etmi§, hanedamn sürgün edilmesinden sonra ise îstanbul'u terk etmek zorunda kalmi§, Sivas' a yerlejmÇ ancak zorluklarla geçen ya§am kojullanna dayanamayip genç ya§ta vefat etmiçtir. (Aktaran: Harun Açba- Kultuktuerkan) AÇBA Harun (haz.), Leyla AçbaiBir Çerkes Prensesinin Harem Hatiralan, s. 85, 86, 116,128.

36 Leyla Açba, Bir Çerkes Prensesinin Harem Hatiralan, Tima§ Yayinlan, istanbul. 2010, s. 128.

Footnote

37 Yavuz Selim Karaki^la, "Osmanli Hammlari ve Kadin Terzileri (1869-1923)", Tarih ve Toplum, Aylik Ansiklopedik Dergi, Nisan 2003, Cilt 39, Sayi 232, îleti§im Yayinlari, îstanbul, 2003, s. 11.

38 Karakt^la, agm., s. 11-15

39 Necmiye Berktay ile sôzlü tarih gôrüjmesi, 09.05.2004, îzmir.

40 Hatice Sonay ßeftalici, Terpden Tasanmaya, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Yüksek Lisans Tezi, îstanbul, 2005, s. 46.

41 Yildirim Mayruk ile sôzlü tarih gôrü^mesi, 29.07.2004, Istanbul.

Footnote

42 Seyfi Yildirim, Egitim Amaayla Yurt Divina Gönderilen Ögrenäler (1940-1970): Prosopografik Bir Çalifma Ömegi, Hacettepe Üniversitesi Atatürk ilkeleri ve inkilap Tarihi Enstitüsü, Doktora Tezi, Ankara 2005, s. XVI.

43 Yildirim, age., s. 18.

Footnote

44 Mustafa Ergün, "Ögretmen Yetiçtirme Tarihimizde Köy Egitmeni Yetiçtirme Kurslan", Ögretmen Okullanmn 160. Yih, Ankara, 2008, s. 75.

45 Semiha Tuna, "Köy Enstitüleri'nde Kadin Olmak", Fe Dergi (Ankara Üniversitesi Feminist Ele^tiri Dergisi), Sayi 1, s. 20-29 http://cins. ankara.edu.tr/20091.html (Eri§im Tarihi 02 Eylül 2014), 2009, s. 25.

46 Ali Kinaa ile sözlü tarih görü^mesi, 02.08.2014, Gaziantep.

Footnote

47 Zeynep Önen (Ed.), Eski Dostlar Ararmaßa: Reklamlarda Ankara 1935-1967, VEKAM Vehbi Koç ve Ankara Ara§ürmalari Merkezi, Sergi Katalogu, Ankara, Vekam Yayin No: 11, s. 20,21.

Footnote

48 Berktay ayrica dönemin giysi modasina iligldn de junlari aktariyor; "Bp okuldayken kaçik çorap bile giymegdik. Naylon çorap giyerdik. Ôgretmen oldugumuyda eteklerimiy burusmasin, pilelerimp boyulmasm diye otobüslerde ayakta dururduk. Bu dönemde kachnlar çok çikti. Gerçi ben muhtelif yerlerde okudum. Ama Malatya'da bile moda çok gügeldi. Bele o turan man tolar vardi. Mevsimine göre kirmisq, rubi, yeplmoda renklerdi. Ben 1951 yilinda Malatya K/y Enstitüsü'ndeydim. Evimi^Malatya'yayakindi. Eve yortla gider gelirdim 19 Mayis provalannda. Ben por giyinirdim. Spor derslerimi^ vardi, koçucuydum ben.

49 Jale Gelgör ile sözlü tarih görü^mesi, 20.07.2004, îzmir.

50 Ali Kinaa ile sözlü tarih görü^mesi, 02.08.2014, Gaziantep.

51 Bahar Çitak ile sözlü tarih görügmesi, 30.09.2014, izmir.

Footnote

52 Ali Kinaa görügmede dönemin ünlü terzi isimleri olarak; Nihat Tercüman, Arap Terzi Bahattin Mutaf, Mustafa Kinaci, Celai Kinaa, Mustafa Kizik, Mahmut Koçum, Gômlekçi ßükrü Demir, Terzi Vakkas, Mustafa Yazman, Ahmet Kanat, Ali Kina (Terziler Demegi ba§kamydi) dan da bahsetmi§tir. Ali Kinaci ile sözlü tarih görü^mesi, 02.08.2014, Gaziantep.

53 Regat Ekrem Koçu, Türk Giyim Kusam ve Süslenme Sözlügü, Sümerbank Kültür Yayinlan, 1969.

Footnote

54 Asli Davaz-Mardin (Ed.), Hanmlar Aleminden RoyTya, Tarih Vakfi Yurt Yayinlan, Istanbul, 1998, s. 11-12.

55 Yavuz Selim Karaki^la, "Osmanli Hammlari ve Kadin Terzileri (1869-1923)", Tarih ve Toplum, Aylik Ansiklopedik Dergi, Nisan 2003, Cilt 39, Sayi 232, îleti^im Yayinlan, istanbul, 2003), s. 16.

56 Yael Navaro-Ya§m, "Evde Taylorizm: Türldye Cumhuriyeti'nin ilk Yillannda Evi§inin Rasyonellegmesi (1928-40)", Toplum ve Bilim, 2000, Sayi 84, s. 69. Yael Navaro-Ya§in'in çalijmasmda geçen Taylorculuk, Frederick Winslow Taylor'in endüstriyel i§ verimliligini armrma amaciyla rasyonalizm ve verimlilik ilkelerini ön plana çikaran üretim anlayigidir. Navaro-Ya§in çaliçmasinda Taylorculugun ev üretimine yansimasim ve bunun ev içi üretimini egitiminin önemli bir parçasi haline getirmi§ Kiz Enstitüleri'ndeki uygulam§im incelemi^tir.

Footnote

57 Ayge Kadioglu, "Cinselligin înkari: Büyük Toplumsal Projelerin Nesnesi Olarak Türk Kadinlan", 75 Yüda Kadinlar ve Erkekler, Ed. Ayge Berktay Hacimirzaoglu, Tarih Vakfi Yurt Yayinlari, Bilanço 98 dizisi, îstanbul, 1998, s. 91.

References

Kaynaklar

1930 Sanayi Kongresi: Raporlar, Zabitlar, Neçreden: Milli îktisat ve Tasarruf Cemiyeti, Umum Merkezi, Ankara Sanayii Odasi, Ankara.

AÇBA Leyla (2010) Bir Çerkes Prensesinin Harem Hatiralan, Timaç Yayinlan, istanbul.

AK$ÎT Elif Ekin (2005) Kiglarin Sessigligi: Kjs Enstitülerinin Ugun Tarihi; iletiçim Yayinlan, Araçürma înceleme Dizisi 187,1., istanbul.

ALP AN Zeki (2003) Örtünmeden Giyinmeye: Terzilik ve Modamn Dünü, Bugünü ve Yarim Paneli, ÎTO Yayinlan, istanbul.

ARIG Sezer Ayten (2011) Ankara'da Modamn Öncüsü Bir Okul: îsmet Pa§a Kiz Enstitüsü, Cumhuriyet Arastirmalari Dergisi, Yil 7, Sayi 14, s. 3-15.

B A YD AR Oya, ÖZKAN Derya (1999) 75 Yilda Degisen Yasam Degisen Insan: Cumhuriyet Modalan, Tarih Vakfi Yurt Yayinlan, istanbul.

BERKTAY Fatmagül (2003) Tarihin Cinsiyeti, Metis Yayincilik, istanbul.

BERKTAY Fatmagül (2012) Dünyayi Bugünde Sevmek, Metis Yayincilik, istanbul.

BÍRÍCÍKOGLU Hale "Türk M ode rnle § me si nde Kadin", http://cws.emu.edu.tr/en/conferences/2nd_int/pdf/Hale%20Biricikoglu.pdf, (Eriçim tarihi: 20.11.2014)

BOZDOGAN Sibel (2001) Modernism and Nation-Building: Turkish Architectural Culture in the Early Republic, University of Washington Press, Seatde.

BOZDOGAN Sibel (2010) Industrial architecture and nation-building in Turkey: A historical overview, Workplaces: The Transformation of Places of Production. Industrialisation and the Built Environment in the Islamic World, Ed. Mohammad al-Asad, istanbul Bilgi Üniversitesi Yayinlan, istanbul.

BOZDOGAN Sibel, KASABA Reçat (Ed.) (2010) Türkiye'de Modemlesme ve UlusalKimlik, Tarih Vakfi Yurt Yayinlan, Türkiye Araçtirmalan Dizisi, istanbul.

BRIGGS Asa (1996) Avrupa'da Kide Toplumu, 20. Yüzyil Tarihi, Arkin Kitabevi'nin Haflahk Tarih Dergisi, Sayi 6, istanbul, B.P.C. Publishing Ltd., Londra, s. 105-115.

ÇAM irían Davut (2012) Bir Milli îktisat Projesi: îzmir îhracat ve îthalat Türk Anonim Sirketi, The Journal of Academic Soríal Science Studies, International Journal of Social Science, Cilt 5, Sayi 5, s. 45-56.

DAVAZ-MARDÎN Ash (Ed.) (1998) Hammlar Âleminden Ro^a'ya, Tarih Vakfi Yurt Yayinlan, îstanbul.

DUMAN Dogan (1990) Milli îktisat ve Tasarruf Cemiyeti, Dokuz Eylül Üniversitesi Atatürk ilke ve înkilaplan Tarihi Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, îzmir.

DURAKBA$A Ayçe (1998) Cumhuriyet Döneminde Modem Kadin ve Erkek Kimliklerinin Oluçumu: Kemalist Kadin Kimligi ve "Münewer Erkekler", 75 Yilda Kadinlar ve Erkekler, Ed. Ay§e Berktay Hacimirzaoglu, Tarih Vakfi Yurt Yayinlan, Bilanço 98 dizisi, îstanbul.

EDENSOR Tim (2002) National Identity, Popular Culture and Everyday Ufe, Berg, Oxford.

ERGÜN Mustafa (2008) Ögretmen Yetistirme Tarihimfde Köy Egitmeni Yetistirme Kurslan, Ögretmen Okullanmn 160. Yili, Ankara, s. 69-77.

EVREN Burak, GÎRGÎN-CAN Dilek (1997) Yabanci Geyginler Ve Osmanh Kadmi, Milli - yet Yayinlan, îstanbul.

GÖLE Nilüfer (1991) The Quest for the Islamic Self within the Contest of Modernity, Rethinking Modernity and National Identity in Turkey, Ed. Sibel Bozdogan, Reçat Kasaba, University of Washington Press, Seatle and London.

GÖRÜNÜR Lale (1996) Amlann Aynasinda Moda, Sadberk Hamm Müzesi Koleksiyonunda 19.yy. Kadin Kiyafetleri, Pi dergisi, Moda ve Sanat Sayisi, Sayi 12.

I$IN, Ekrem (1987). Abdullah Cevdet'in Cumhuriyet Adab-i Muaçereti, Tarih ve Toplum, Sayi 48, s. 13-20.

KADIOGLU Ayçe (1998) Cinselligin înkân: Büyük Toplumsal Projelerin Nesnesi Olarak Türk Kadinlan, 75 Yilda Kadin lar ve Erkekler, Ed. Ay§e Berktay Hacimirzaoglu, Tarih Vakfi Yurt Yayinlan, Bilanço 98 dizisi, îstanbul, s. 31-50.

KANDÎYOTÎ Deniz (1997) Cariyeler, Bacilar, Yurttaslar, Çev. Ferhunde Öcfay, Feiyiye Sayilan, Hüseyin Tapinç, §irin Tekeli, Metis Yayincilik, Kadin Araçtirmalan Dizisi, Istanbul.

KARAKIÇLA Yavuz Selim (2003) Osmanli Hammlan ve Kadin Terzileri (1869-1923), Tarih ve Toplum, Aylik Ansiklopedik Dergi, Nisan 2003, Cilt 39, Sayi 232, îletiçim Yayinlan, îstanbul, s. 11-20.

KOÇU Re§at Ekrem (1969) Türk Giyim Kusam ve Süslenme Söcfügü, Sümerbank Kültür Yayinlan.

KOÇER Hasan Ali (1972) Türkiye'de Kadin Egitimi, AÜ - Egitim Biümleri Fakültesi Dergisi, 1972, C.5, S.l, s. 81-124.

KÖKER Lèvent (2010) Modernlesme, Kemaligm ve Demokrasi, îletiçim Yayinlan, Araçtirma înceleme Dizisi 11,12. Baski, îstanbul.

NARÎN Engin (2003) Çaliçan Kadin için Geliçtirilen Türk Modasi, Popüler Tarih, Dünya Yayincilik, îstanbul, Sayi 38 (80. Yil Özel Sayisi: Cumhuriyet'in Öncü Kadinlan), s. 62-68.

ONUR Nur (2004) Moda Bulasicidir, Epsilon Yayincilik, îstanbul

ÖNEN B. Zeynep (2007) Eski Dostlar Aramiyda: Reklamlarda Ankara 1935-1967, VEKAM Vehbi Koç ve Ankara Araçtirmalan Merkezi, Sergi Katalogu, Vekam Yayinlan, Ankara, Yayin No 11, s. 38.

ÖZER îlbeyi (2003) Osmanli'dan Cumhuriyet'e Eglence ve Moda, Fatih Üniversitesi Atatürkçü Düsünce Dergisi, Sayi 4., s. 13-21.

PASÎN Burkay, HÎMAM Dilek (2011) Designing a National Uniformity): The Culture of Sümerbank within the Context of the Turkish Nation-State Project (Ulusal Tektipliligi Tasarlamak: Türk Ulus-devlet Projesi Baglaminda Sümerbank Kültürü), Journal of Design History, Spedal Issue: Uniforms In Design History (Tasanm Tarihinde Üniformalar Öyel Sayisi), Mayis 2011, Cilt 24, s. 157-170.

PINARCI Gülden A. (2013) Kadin Der fieri, Atikm Üniversitesi KütüphaneVeD okümantasyon Müdürlügü E-Bülten, Sayi 29,

http://e-bulten.library.atilim.edu.tr/sayilar/2013-03/okuma.html (Eriçim Tarihi: 02 Eylül 2014).

SANCAR Serpil (2012) Türk Modemlesmesinin Cinsiyeti, îletiçim Yayinlan, îstanbul.

$EFTALICÎ Hatice Sonay (2005) Terf den Tasanmciya, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Yüksek Iisans Tezi, îstanbul.

TANYER Turan (2007) Cumhuriyet Dönemi Ankarasi'mn Sosyal Hayatindan Sahneier, VEKAM Vehbi Koç ve Ankara Arastirmalan Merke f, Sergi Katalogu, Vekam Yayinlan, Ankara, Yayin No:7, s. 21.

TEKELÎ $irin (1998) Birinci ve Íldnci Dalga Feminist Hareketlerin Karçila^twnali incelemesi Üzerine Bir Deneme, 75 Yilda Kadinlar ve Erkekler, Ed. Ayçe Berktay Hacimirzaoglu, Tarih Vakfi Yurt Yayinlan, Bilanço 98 dizisi, îstanbul, 337-346.

TEKELÎ ilhan, ÎLKÎN Selim (1977) 1929 Dünya Buhramnda Türkiye'nin Iktisadi Politika Arayislan, Ankara.

TOPRAK Zafer (1988) Sümerbank, Creative Yayincilik, îstanbul.

TOPRAK Zafer (1995) Türkiye'de Ekonomi ve Topium [1908-1950] Milli Iktisat-MilliBurjuvayi, Tarih Vakfi Yurt Yayinlan, îstanbul.

TUNA Semiha (2009) Köy Enstitüleri'nde Kadin Olmak, Fe Dergi (Ankara Üniversitesi Feminist Eleçtiri Dergisi), S: 1, s. 20-29 http://cins.ankara.edu.tr/20091.html, (Eri?im Tarihi 02 Eylül 2014).

UNAT-ABADAN Nermin (1998) Söylemden Protestoya: Türkiye'de Kadin Hareketlerinin Dönüsümü, 75 Yilda Kadinlar ve Erkekler, Ed. Ayçe Berktay Hacimirzaoglu, Tarih Vakfi Yurt Yayinlan, Bilanço 98 dizisi, îstanbul, s. 323-336.

YILDIRIM Seyfl (2005) Egitim Amaciyla Yurt Disina Gönderilen Ögrendler (1940-1970): Prosopografik Bir Calima Ömegi, Hacettepe Üniversitesi Atatürk îlkeleri ve înkilap Tarihi Enstitüsü, Doktora Tezi, Ankara.

YILDIRIM Seyfl (2008) Atatürk Dönemi Modemlesmesinin Temel Dinamikleri, Uluslararasi Türkiye Cumhuriyeti Sempoyyumu Bildirileri, 22 - 24 Ekim 2008, Süleyman Demirel Üniversitesi, Isparta.

YILDIRIM Seyfl, Atatürk Döneminde Soiyet Tanmim Inceleme: Resmi Geyiler ve Bilimsel isbirßgi (1925-1932), Sayi 57, s. 227-246, http://yayinlar.yesevi.edu.tx/files/article/877.pdf, Eriçim tarihi: 19.11.2014.

YILDIRIM Seyfi (2014) Cumhuriyet Dönemi Yurt Dip Egitiminde Kadin ve Modemlesme, Uluslararasi Kadw ve Medeniyet Semposyumu: Halide Edip Adivar'w Ölümünün 50. Yildönümü Anisina, 20-23 Ekim 2014, Mugía.

Sözlü Tarih Görügmeleri

Ali Kinaci ile sözlü tarih gôrüçmesi, 02 Agustos 2014, Gaziantep.

Bahar Çitak ile sözlü tarih gôrüçmesi, 30 Eylül 2014, îzmir.

Jale Gelgör ile sözlü tarih gôrüçmesi, 20 Temmuz 2004, îzmir.

Necmiye Berktay ile sözlü tarih gôrüçmesi, 09 Mayis .2004, îzmir.

Nilgün Çetin ile sözlü tarih görü^mesi, 10 Ocak 2014,îzmir.

Oktay Karabudak ile sözlü tarih gôrüçmesi, 04 Haziran 2014, îzmir.

Yildinm Mayruk ile sözlü tarih görü§mesi, 29 Temmuz 2004, îstanbul.