Content area
Full text
ABSTRACT
In article suffixes of the present and the future time of participles of Turkic languages oghuz groups are considered. The author on a detailed material studies all features of suffixes of the present and the future time of participles, involving in research a language material of Turkic languages oghuz groups, i.e. Azerbaijan, Turkish, Turkmen etc. languages. Also it is given particular attention to dialects and dialects of these languages.
Keywords: a suffix, a participle, the present, the future time, the Azerbaijan, Turkish, Turkmen language
...
(ProQuest: ... denotes non-USASCII text omitted.)
Giris
-An, -an//-en, -yan, -yan oguz qrupu türk dillarinda indiki zaman feli sifat formantidir. Bu §akilçinin qoçuldugu fellar cümladaki asas sözü indiki zamanla alamatlandirir, onun harakatini hazirki zamanla alaqalandirir: okuyan, galyan, qedan, bakan, bilan va s. Bütün oguz qrupu türk dillari ücün xarakterikdir. Turkman dilinda qipçaq qrupu dillarin tasiri ila -qan, -kan formalan da meydana galmiçdir. 9ski türkcada da beladir.
Dialektlarda -an//-n, -an//en formalan ila yanaçi, -on, -ön, -yon, -yön fonovariantlanna da rast galinir. Bu türk dilinin canub-qarb (Bandirma-Antalya), türkman dilinin Ersan, Azarbaycan dilinin ìravan, ìsmayilli va Boreali sjvalarinda rast galinan dil hadisasidir: görmüyön, qurmuyon, almiyon, qelmiyon (10; 17).
Feli sifat formasi -an, -an-in mançayi va ifada etdiyi zaman haqqinda türkologiyada farqli mülahizalar möveuddur. Dilçilarin bir çoxu bu fikirdadir ki, bu çakilçi -a//-3 va n hissalarindan ibarat tarkibi morfemdir. Burada «n» elementi harakatin naticasini ifada edan çakilçi, -a, -a isa yönlük hai çakilçisidir. Bazi müalliflar isa bunu daha qadim forma hesab edilan, bu gün qipçaq qrupu dillarinda genis, istifada olunan - qan, -kan formasi ila baglayirlar: çahçqan, döyückan va s. (8; 231-232).
Türkologiyada -an, -an göstaricisinin indiki zamana aid olub-olmadigi haqqinda farqli mövqelar möveuddur. Bu ondan irali galir ki, (y)-an, -an çakilçili feli sifatlar aid oldugu sözü müxtalif zamanlarla bagli alamatlandira bilir. Yani feli sifatin ifada etdiyi zamanla cümlanin asas felinin - xabarinin zamani heç da hami§a eyni olmur. Masalan, Tutulan çaxslarla bir da görücacayam. Bagislanan mahkumlarla görücdüm - cümlalarinda tutulan va bagiçlanan feli sifatlari indiki deyil, keçmis. zaman mazmunu daçiyir; onlara aid harakat artiq ba§a çatmiçdir. Hazirlasanlar yüksak qiymat ahrlar - cümlasinda isa proses hazirda davam etdiyi ücün burada hazirlaçanlar feli sifati indiki zamanla alaqadardir.
Bu masaladan bahs edan H.Mirzayev yazir: «-(y) an, -an çakilçili feli sifatin zamamni düzgün müayyanla§dirmak...