RESTYTUCJA, ODSZKODOWANIE CZY INWESTYCJE? - REPRYWATYZACJA MAJATKU NIEMIECKIEJ REPUBLIKI DEMOKRATYCZNEJ

Abstract

The article illustrates the process of the restitution of property within the boundaries of the former GDR. It presents the initial arrangements in this regard between the two German states, concluded in Joint Declaration and Unification Treaty, which provided an obligation to return assets expropriated by the state to their rightful owners or their heirs. This principle of restitution was subsequently developed in the Property Law of 1990. In order to stimulate investment, further legislation, however, introduced exceptions to this rule, giving finally priority to investors over former owners rights. The aim of this article is to draw a conclusion from German experiences and to find clues for the regulation of still unresolved restitution issue in Poland. [PUBLICATION ABSTRACT]

WSTEP

Podobnie jak przed innymi krajami bylego bloku wschodniego, tak równiez przed rzadem NRD (a pózniej RFN) stanal problem reprywatyzacji majatków znacjonalizowanych przez panstwo lub wladze okupacyjne. Proces reprywatyzacji przeprowadzony zostal w oparciu o caly pakiet aktów prawnych wydanych na przestrzeni lat 1990-1994 i wielokrotnie pózniej nowelizowanych. Niniejszy artykul przedstawia przebieg tego procesu, zasady przyjete dla rozwiazania spraw majatkowych oraz ich dalsza ewolucje, a w konsekwencji - istotna zmiane priorytetów przyjetych na poczatku reprywatyzacji. Celem niniejszego opracowania jest nie tylko przesledzenie historycznych wydarzen, lecz takze znalezienie wskazówek dla uregulowania nadal nierozwiazanej kwestii reprywatyzacyjnej w Polsce. Problem wywlaszczonych przez panstwo majatków od ponad 20 lat nie doczekal sie ustawowego uregulowania1. Dyskusja spoleczna pomimo uplywu lat nie slabnie, ponadto brak regulacji roszczen dawnych wlascicieli rzutuje istotnie na sposób wykorzystania pokaznego majatku i stosunki miedzynarodowe naszego kraju. Rozwazajac unormowanie roszczen reprywatyzacyjnych, warto skorzystac z doswiadczen zachodnich sasiadów.

PIERWOTNE USTALENIA

Uregulowanie spraw wywlaszczonych majatków bylo jednym z najwazniejszych tematów negocjacji, jakie toczyly sie wiosna i latem 1990 r. pomiedzy dazacymi do zjednoczenia panstwami niemieckimi2. Jednoczesnie byla to bardzo trudna kwestia, zwlaszcza ze negocjatorzy musieli wziac pod uwage 3 rózne okresy wywlaszczen w historii wschodnich Niemiec3. Pierwsze wywlaszczenia nastapily w latach 1933-1939 w okresie rezimu nazistowskiego. Nastepna fala wywlaszczen dokonana zostala przez okupacyjne wladze radzieckie w latach 1945-1949. Byly to wywlaszczenia na szeroka skale, bez jakiegokolwiek odszkodowania. Z jednej strony stanowily one rodzaj odwetu za wszczecie II wojny swiatowej, z drugiej zas mialy stac sie podstawa budowy wlasnosci socjalistycznej4. Trzeci etap wywlaszczen dokonywany byl po 1949 r. przez wladze bylej NRD.

Poglady przedstawicieli wschodnich i zachodnich Niemiec róznily sie co do zakresu planowanej reprywatyzacji wywlaszczonych majatków. Wladze NRD sprzeciwialy sie przede wszystkim restytucji mienia skonfiskowanego przez wladze radzieckie w okresie 1945-1949. Dla wielu polityków z zachodnich Niemiec takie rozwiazanie bylo nie do przyjecia5. Ostatecznie jednak zwyciezyla idea kompromisu w imie zjednoczenia obu panstw niemieckich i stanowisko NRD zostalo zaakceptowane ze wzgledów politycznych.

Pierwsze wyniki prowadzonych negocjacji zostaly zawarte we Wspólnej Deklaracji Rzadów RFN i NRD w sprawie uregulowania niewyjasnionych spraw majatkowych z 15 czerwca 1990 r.6 W deklaracji tej ustalono 14 zasad dotyczacych przyszlej, ostatecznej regulacji problemów majatkowych. W pierwszej kolejnosci przewidziano, ze nie zostana zwrócone majatki wywlaszczone na podstawie prawa wydanego przez okupantów lub w okresie jurysdykcji okupacyjnej w latach 1945-19497. Jak wczesniej wspomniano, uwzgledniono wiec w tym zakresie stanowisko strony wschodnioniemieckiej. Dla ofiar konfiskat z lat 1945-1949 nie przewidziano ani restytucji, ani zadnego odszkodowania. Majatki zabrane w czasie okupacji sowieckiej obejmowaly okolo ? powierzchni NRD8. Wyliczono, ze zaspokojenie roszczen majatkowych tych osób kosztowaloby okolo 8 miliardów marek9. Byla to powazna suma, której nie udzwigneloby NRD. Wladze RFN nie chcialy natomiast, by ich obywatele ponosili nie tylko koszty zjednoczenia, ale tez placili za dawne krzywdy wyrzadzone przez wladze okupacyjne. Na marginesie nalezy jednak zauwazyc, ze suma 8 mld marek niemieckich stanowilaby zaledwie drobna czastke srodków, jakie RFN wydalo, by pokryc koszty zjednoczenia10.

Druga wazna, jesli nie najwazniejsza, regula zawarta w deklaracji bylo stwierdzenie, ze co do zasady skonfiskowane nieruchomosci zostana zwrócone ich poprzednim wlascicielom albo ich spadkobiercom11. Generalnie wiec przyjeto we Wspólnej Deklaracji pierwszenstwo restytucji przed rekompensata pieniezna. Uwazano, ze zwrot majatków poprzednim wlascicielom stanowi najlepszy sposób naprawienia wyrzadzonych krzywd. Jak wczesniej wskazano, zasada restytucji nie miala bezwzglednego charakteru, gdyz wyraznie wylaczono spod jej dzialania majatki skonfiskowane w okresie okupacji sowieckiej. W teorii zatem zakres planowanej restytucji mial zapewnic stan równowagi pomiedzy dawniej wyrzadzonymi krzywdami a aktualnymi potrzebami ekonomicznymi12. Okazalo sie jednak, ze przyjeta zasada restytucji pozostawala w jaskrawej sprzecznosci z bardziej pilna potrzeba ekonomicznej modernizacji wschodnich Niemiec13.

Wspólna Deklaracja zostala nastepnie wlaczona do Traktatu Zjednoczeniowego zawartego 31 sierpnia 1990 przez RFN i NRD14. Swiadczy to o donioslosci tego zagadnienia w procesie laczenia sie dwóch niemieckich panstw. Jednoczesnie jednak w Traktacie Zjednoczeniowym przewidziano bardzo istotne ograniczenia prawa restytucji wywlaszczonych majatków. Zaznaczono, ze zwrotowi nie beda podlegac (na zasadach okreslonych w oddzielnych aktach prawnych) nieruchomosci gruntowe i budynkowe, które sa potrzebne dla pilnych celów inwestycyjnych, szczególnie w przypadkach, gdy nieruchomosc ma byc uzyta do utworzenia przedsiebiorstwa produkcyjnego, a realizacja tej inwestycji zasluguje na poparcie z ekonomicznego punktu widzenia, przede wszystkim gdy tworzy lub chroni miejsca pracy15. Traktat Zjednoczeniowy dokonal wiec istotnego wylomu w zasadzie restytucji. W odniesieniu do nieruchomosci przeznaczonych do "pilnych celów inwestycyjnych" poprzedni wlasciciel mógl wystapic jedynie o odszkodowanie pieniezne.

Traktat Zjednoczeniowy dokonal jeszcze jednej zmiany, istotnej z punktu widzenia niniejszych rozwazan. Przewidziano, ze art. 135a Konstytucji RFN znajdzie odpowiednie zastosowanie do zobowiazan NRD oraz do zobowiazan RFN, które maja zwiazek z przejeciem wartosci majatkowych NRD16. Artykul ten natomiast przewidywal, ujmujac go w duzym uproszczeniu, ze ustawodawstwo federalne moze przewidywac, iz nie beda w ogóle wypelnione lub nie beda wypelnione w calosci zobowiazania bylej Rzeszy. Na mocy wiec przepisów rangi konstytucyjnej z góry przewidziano mozliwosc niewypelnienia w calosci roszczen majatkowych zglaszanych przeciwko NRD.

USTAWA MAJATKOWA - VERMÖGENSGESETZ

Podstawowym aktem, który okreslil zasady reprywatyzacji wywlaszczonych majatków, byla ustawa o uregulowaniu niewyjasnionych spraw majatkowych z 23 wrzesnia 1990 r. - Vermögensgesetz (dalej: ustawa majatkowa)17. Akt ten zostal wydany jeszcze przez wladze Niemieckiej Republiki Demokratycznej, a wiec panstwa, które wczesniej samo dokonywalo wywlaszczenia majatków prywatnych na swoja rzecz. Uchwalenie ustawy majatkowej nastapilo jednak dopiero w przededniu polaczenia sie Niemiec (a dokladnie przystapienia niemieckich landów wschodnich, dotychczas tworzacych NRD, do RFN), które nastapilo 3 pazdziernika 1990 r.

Generalna zasada zawarta w § 3 ust. 1 ustawy majatkowej przewidywala, ze wartosci majatkowe zabrane bezprawnie lub bez odszkodowania bylym wlascicielom i nastepnie wlaczone do majatku panstwowego18 lub sprzedane osobom trzecim nalezy zwrócic uprawnionym na ich wniosek, o ile nie zostalo to przez te ustawe wykluczone. Realizacji tej zasady sluzyl m.in. zakaz dokonywania czynnosci rozporzadzajacych oraz zaciagania dlugookresowych zobowiazan umownych w stosunku do nieruchomosci, odnosnie do których zlozony zostal wniosek o restytucje, az do wydania ostatecznej decyzji rozstrzygajacej ten wniosek19.

W zaleznosci od miejsca polozenia majatku uprawniony mógl zlozyc wniosek o restytucje lub odszkodowanie do wlasciwego urzedu. Wszystkie roszczenia oparte na wywlaszczeniach dokonanych w okresie istnienia NRD musialy zostac zgloszone do 13 pazdziernika 1990 r. Roszczenia oparte natomiast na wywlaszczeniach dokonanych w okresie rzadów nazistowskich musialy zostac zgloszone do 31 marca 1991 r. Po sprawdzeniu roszczenia przez wlasciwy organ wnioskodawca - o ile spelnil wszystkie wymogi - otrzymywal zaswiadczenie, które uprawnialo go do zwrotu wywlaszczonego majatku. Wnioskodawca mógl równiez wybrac odszkodowanie zamiast restytucji - wówczas zaswiadczenie stanowilo podstawe do uzyskania kwoty pienieznej.

W celu ochrony slusznego interesu osób trzecich ustawa majatkowa okreslila katalog sytuacji, w których restytucja majatku poprzednim wlascicielom byla niedopuszczalna, na przyklad gdy istotnie zmieniono przeznaczenie lub sposób uzytkowania gruntu lub budynku, dokonujac duzych nakladów, i nieruchomosci te sluzyly obecnie celowi publicznemu lub gdy wlasnosc zostala nabyta w dobrej wierze20 przez osoby fizyczne, organizacje religijne i inne organizacje non-profit21. W przypadkach tych uprawnionemu przyslugiwalo jedynie odszkodowanie pieniezne.

Zgodnie z zasada przyjeta wczesniej we Wspólnej Deklaracji o restytucje majatku na podstawie ustawy majatkowej mogly sie starac jedynie osoby wywlaszczone przed 1945 r. przez wladze hitlerowskie lub po 1949 r. przez wladze NRD. Spod zakresu regulacji tej ustawy wylaczono natomiast mienie skonfiskowane w okresie istnienia radzieckiej strefy okupacyjnej. Byla to kontrowersyjna regulacja, której zarzucano naruszenie konstytucyjnej zasady równosci22. Sprawa znalazla swoje rozstrzygniecie w Federalnym Trybunale Konstytucyjnym23, który 23 kwietnia 1991 r. wydal dyskusyjny wyrok utrzymujacy w mocy postanowienie Traktatu Zjednoczeniowego, w mysl którego wywlaszczenia z lat 1945-1949 pozostawaly nieodwracalne. Jednoczesnie jednak Trybunal stwierdzil, iz zasada równosci okreslona w konstytucji wymaga, aby poprzedni wlasciciele otrzymali pewne odszkodowanie. Dopiero 27 wrzesnia 1994 r. niemiecki parlament "niechetnie" uchwalil ustawe przewidujaca odszkodowania dla osób fizycznych z tytulu majatku wywlaszczonego w latach 1945-194924, realizujac tym samym decyzje Trybunalu25.

PRAWO O SZCZEGÓLNYCH INWESTYCJACH

Wraz z Traktatem Zjednoczeniowym weszlo z zycie prawo o szczególnych inwestycjach, które normowalo dalsze wyjatki od zasady restytucji26. Glównym celem nowej ustawy bylo zrealizowanie innego nadrzednego zadania okreslonego w Einigungsvertrag - stymulacji wzrostu gospodarczego27. Prawo o szczególnych inwestycjach wprowadzilo naczelna zasade, ze pod pewnymi warunkami nieruchomosci gruntowe i budynki nalezace poprzednio do panstwa mogly zostac sprzedane przez aktualnego posiadacza, mimo iz zostal w stosunku do tych nieruchomosci zlozony wniosek albo nadal mógl zostac zlozony przez prawowitego wlasciciela28. Dopuszczalnosc sprzedazy tego majatku zalezala jednak od wystapienia szczególnego celu inwestycyjnego. Zgodnie z tymi przepisami szczególne cele inwestycyjne wystepowaly wówczas, gdy majatek byl niezbedny do:

a) zabezpieczenia lub stworzenia miejsc pracy, w szczególnosci przez utworzenie zakladu przemyslowego lub przedsiebiorstwa uslugowego,

b) zaspokojenia w znacznym zakresie potrzeb mieszkaniowych ludnosci lub

c) rozwijania infrastruktury potrzebnej dla obu lub jednego z wyzej wymienionych celów przy wykorzystaniu konkretnej nieruchomosci gruntowej lub budynku29.

Aktualny posiadacz, jesli chcial dla realizacji wyzej wymienionych celów nabyc nieruchomosc, musial przedstawic plan okreslajacy istotne elementy zamierzonych inwestycji30. Wlasciwy organ lokalnej administracji badal ten plan i okreslal zdolnosc inwestora do wykonania planowanych dzialan31. Jesli organ uznal, ze aktualny posiadacz jest zdolny do zrealizowania planu, wydawal zaswiadczenie dla specjalnych celów inwestycyjnych32. Mozliwosc zakupu nieruchomosci na specjalne cele inwestycyjne ograniczono jednak scislym terminem - plan inwestycyjny nalezalo przedlozyc do konca 1992 r.33 Przed wydaniem zaswiadczenia organ byl zobowiazany przeprowadzic rozprawe, jesli poprzedni wlasciciel zglosil wniosek restytucyjny.

Zaswiadczenie inwestycyjne nie moglo zostac wydane, jesli prawomocny wyrok sadu lub ostateczna decyzja wlasciwego organu nakazywaly zwrot nieruchomosci poprzedniemu wlascicielowi lub jego spadkobiercom. Z kolei jesli aktualny posiadacz nieruchomosci uzyskal zaswiadczenie inwestycyjne, poprzedni wlasciciel nie mógl juz zapobiec sprzedazy tej nieruchomosci na cele inwestycji34. Przyslugiwalo mu natomiast zadanie o zaplate odszkodowania w wysokosci dochodów ze sprzedazy nieruchomosci albo jej rzeczywistej wartosci rynkowej35. Postepowanie w sprawie uzyskania zaswiadczenia inwestycyjnego bylo dlugotrwale i skomplikowane, gwarantowalo jednak potencjalnemu inwestorowi nalezyty poziom bezpieczenstwa36. Jesli bowiem inwestor spelnil wymogi zwiazane z uzyskaniem zaswiadczenia, mógl podejmowac inwestycje bez obaw, ze bedzie zobowiazany zwrócic nieruchomosc poprzedniemu wlascicielowi.

Celem wprowadzonych w prawie o szczególnych inwestycjach wyjatków od generalnej zasady restytucji bylo pobudzenie inwestycji we wschodnich Niemczech. Krótko po zawarciu Traktatu Zjednoczeniowego i wprowadzeniu w zycie zwiazanych z nim ustaw okazalo sie jednak, ze wolumen inwestycji prywatnych w bylej NRD nie byl wystarczajacy dla gwaltownej modernizacji gospodarki37. Prawo wlasnosci wiekszosci nieruchomosci znajdujacych sie we wschodnich landach stanowilo kwestie sporna. Ta niepewnosc sytuacji prawnej znacznej liczby majatków, w stosunku do których roszczenia zglosili poprzedni wlasciciele, powodowala, ze tempo inwestycji we wschodnich Niemczech pozostawalo nadal zbyt niskie38. Panujace wówczas nastroje dobrze oddaje wypowiedz burmistrza Lipska, który swa frustracje wyrazil nastepujacymi slowami: "Roszczenia dawnych wlascicieli blokuja caly rozwój ekonomiczny, [...] zamrazaja wszystkie plany inwestycyjne"39.

Postanowienia prawa o szczególnych inwestycjach okazaly sie niewystarczajace dla gwaltownego pobudzenia inwestycji, zawarte w nim wyjatki od zasady restytucji byly zbyt wasko ujete i restrykcyjne. Ustawa majatkowa równiez zawierala kilka wad. Najbardziej odczuwalna z nich byl wczesniej wspomniany zakaz dokonywania czynnosci rozporzadzajacych oraz zaciagania dlugookresowych zobowiazan umownych, jesli w stosunku do danej nieruchomosci zlozony zostal wniosek o jej zwrot. Ustawodawca staral sie wiec poprawic sytuacje kolejnymi zmianami prawnymi z 1991 i 1992 r., przyspieszajacymi procedury dla sprzedazy nieruchomosci o potencjale inwestycyjnym.

ZMIANY WPROWADZONE W 1991 R.

Wiosna 1991 r. uchwalono ustawe o znaczacym tytule - Prawo o usunieciu barier prywatyzacji przedsiebiorstw i wspieraniu inwestycji40. Glównym celem nowych przepisów bylo skorygowanie niedociagniec ustawy majatkowej i prawa o szczególnych inwestycjach. Nowa ustawa poprawila pozycje inwestorów, przyznajac im przewage nad osobami wystepujacymi z wnioskami restytucyjnymi. Jej przepisy oznaczaly wyrazne odejscie, ale nie calkowite porzucenie wczesniejszej polityki dotyczacej ochrony praw osób wnoszacych skarge restytucyjna. Nowe podejscie zostalo wyrazone kilkoma istotnymi poprawkami do ustawy majatkowej41. Przede wszystkim wprowadzono wyjatek od krytykowanego zakazu dokonywania czynnosci prawnych w stosunku do nieruchomosci, odnosnie do których zlozony zostal wniosek o restytucje, jesli aktualnym posiadaczem byla jednostka panstwowa lub Treuhandanstalt (Urzad Powierniczy)42. Urzad Powierniczy mógl sprzedac lub wydzierzawic sporna nieruchomosc, o ile sluzylo to rozwojowi inwestycji. Wprowadzenia takiego rozwiazania domagal sie wyraznie Urzad Powierniczy, aby zrealizowac powierzone mu zadanie przeprowadzenia szybkiej prywatyzacji43. Prawa poprzednich wlascicieli ubiegajacych sie o zwrot wlasnosci zostaly w takich przypadkach podporzadkowane prawom osób trzecich zainteresowanych nabyciem majatku, o ile okazalyby sie one lepszymi inwestorami. Potencjalny inwestor musial jednak spelnic wymagania okreslone w prawie o szczególnych inwestycjach. Poniewaz wprowadzona regulacja istotnie zwiekszyla tempo prywatyzacji, nazywano ja "inwestycyjna autostrada"44.

Zmianie ulegly tez przepisy prawa o szczególnych inwestycjach, które w pierwotnej wersji nie byly w stanie wydobyc pelnego potencjalu inwestycyjnego gospodarki bylej NRD45. Jak wczesniej wspomniano, przewidziane w ustawie specjalne cele inwestycyjne zostaly okreslone zbyt wasko, m.in. dlatego, ze odnosily sie tylko do nieruchomosci gruntowych i budynkowych46. W zakresie tego pojecia nie miescilo sie wiele innych, istotnych z gospodarczego punktu widzenia inwestycji, m.in. dotyczacych majatku wlaczonego do Landwirtschaftliche Produktionsgenossenschaft - odpowiednika polskich PGR-ów. Dlatego tez rozszerzono okreslenie specjalnego celu inwestycyjnego na dzialania zwiazane z utrzymaniem lub stworzeniem gospodarstwa rolnego i podtrzymaniem produkcji rolnej47. Wprowadzono mozliwosc zawarcia z aktualnym posiadaczem gospodarstwa rolnego dlugoterminowych umów dzierzawy i najmu na okres do 12 lat. Bylo to kolejne odstepstwo od zakazu wynikajacego z § 3 (3) ustawy majatkowej. Aktualny posiadacz podlegal jednak wymogom prawa o szczególnych inwestycjach - musial uzyskac zaswiadczenie inwestycyjne i swoimi osobistymi przymiotami gwarantowac osobiste prowadzenie gospodarstwa rolnego.

Rozszerzenie katalogu mienia, które mozna bylo wykorzystac na cele inwestycyjne, nieuchronnie naruszalo zasade restytucji. Jednakze zarówno Traktat Zjednoczeniowy, jak i konstytucja zezwolily na ograniczenie prawa do zwrotu majatku prawowitym wlascicielom w przypadkach koniecznych do zaspokojenia bardziej pilnych potrzeb inwestycyjnych48.

ZMIANY WPROWADZONE W 1992 R.

Pomimo nowelizacji z 1991 r. tempo inwestycji sektora prywatnego poprawilo sie jedynie marginalnie i rozwój gospodarczy we wschodnich landach nadal byl niewystarczajacy. Przepisy ustawy majatkowej i prawa o szczególnych inwestycjach zachodzily na siebie, dochodzilo do kolizji procedur i w zwiazku z tym do przedluzania sie postepowan przed organami administracji49. Institut für Wirtschaftsforschung Halle (Instytut Badan Gospodarczych w Halle) oszacowal calkowita sume potencjalnych inwestycji unieruchomionych w procedurach biurokratycznych na okolo 100 milionów marek niemieckich w samym Berlinie50. Dlatego tez dokonano ponownych nowelizacji wczesniej wskazanych ustaw w nadziei, ze zmiany legislacyjne poprawia sytuacje gospodarcza. W lipcu 1992 r. uchwalono kolejna, druga, nowelizacje ustawy majatkowej51. Oprócz zmian w prawie majatkowym ustawa ta zastapila prawo o szczególnych inwestycjach ustawa o pierwszenstwie inwestycji - Investitionsvorranggesetz52.

Pomimo narastajacych glosów krytycznych kolejna nowelizacja ustawy majatkowej utrzymala zasade pierwszenstwa restytucji przed odszkodowaniem. Zasada ta jednak zostala znacznie oslabiona przez wprowadzenie zasady pierwszenstwa inwestycji nad restytucja. Druga nowelizacja ustawy majatkowej wprowadzila nastepujace zmiany: uproszczenie procedur zwiazanych z ustaleniem statusu prawnego nieruchomosci, uszczelnienie pierwotnego systemu restytucji w celu uprzywilejowania inwestorów, poprawienie pozycji prawnej inwestorów, ochrona interesów prywatnych wlascicieli majatków, w stosunku do których zgloszono roszczenia o zwrot53.

Z uwagi na duza liczbe wniosków zlozonych przez bylych wlascicieli i ich spadkobierców termin do zglaszania roszczen o zwrot lub odszkodowanie przedluzono do 31 grudnia 1992 r.54 Termin ten byl ostateczny - wszelkie wnioski zgloszone pózniej podlegaly odrzuceniu, a aktualni wlasciciele majatków, w stosunku do których nie zgloszono roszczen windykacyjnych, uzyskiwali niepodwazalny tytul prawny do majatku. Do konca 1992 r. zarejestrowano okolo 1,2 miliona wniosków restytucyjnych w stosunku do majatków znajdujacych sie w granicach bylej NRD55. Niektóre z wniosków dotyczyly wiecej niz jednej nieruchomosci, lacznie wiec zgloszono roszczenia wobec ponad 2 milionów nieruchomosci, stanowiacych w sumie ponad polowe powierzchni bylej NRD56.

PIERWSZE?STWO INWESTYCJI

Istotne zmiany wprowadzila równiez nowa ustawa o pierwszenstwie inwestycji. Sam tytul wyraznie swiadczyl o zmianie priorytetów polityki reprywatyzacyjnej. Nowa regulacja z powodu swojego skrajnie proinwestorskiego nastawienia kosztem dawnych wlascicieli nazwana zostala "prawem o zniesieniu reprywatyzacji"57, gdyz calkowicie odwrócila pierwszenstwo w zakresie postepowan administracyjnych odnoszacych sie do danego majatku. Postepowanie w sprawie odzyskania nieruchomosci musialo zostac zawieszone, jesli zostala wszczeta procedura w sprawie wydania zaswiadczenia o pierwszenstwie inwestycji58. Przed wydaniem tego zaswiadczenia organ musial zawiadomic o toczacym sie postepowaniu wnioskujacego o restytucje oraz urzad wlasciwy do rozpatrzenia jego wniosku59. Po notyfikacji wnioskodawca mial 2 tygodnie na przygotowanie oficjalnej odpowiedzi i przedstawienie uzasadnionych argumentów na poparcie swoich roszczen. W okresie 6 tygodni natomiast mógl przedstawic kontrpropozycje planu inwestycyjnego dotyczacego spornego majatku. Przesluchanie, które co do zasady przyslugiwalo wnioskodawcy, moglo jednak zostac calkowicie ominiete, jesli wydluzenie postepowania zagrazalo realizacji planu inwestycyjnego inwestora. Dzieki wprowadzonym zmianom inwestor uzyskal znaczna przewage nad skarzacym, w szczególnosci jesli uprzednio skonsultowal sie z aktualnym posiadaczem majatku (np. Urzedem Powierniczym) w celu opracowania lepszego planu inwestycyjnego, tak aby przygotowac sie na przesluchanie wnioskodawcy60.

Istotna zaleta nowej ustawy bylo zebranie wyjatków od zasady restytucji poprzednio rozproszonych w róznych aktach, uporzadkowanie ich i uregulowanie w przejrzysty sposób. Uproszczono takze i ujednolicono procedury zwiazane z uzyskaniem zaswiadczenia o pierwszenstwie inwestycji61. Podobnie jak poprzednie regulacje, ustawa z 1992 r. utrzymala scisle ramy czasowe dla uzyskania takiego zaswiadczenia - ostateczny termin do zlozenia stosownego wniosku przesunieto do konca 1995 r.62

ZAKO?CZENIE

Proces reprywatyzacji majatku w bylej NRD stanowil jedno z najwiekszych wyzwan zwiazanych ze zjednoczeniem Niemiec. Jego podjecie wymagalo znalezienia kompromisu pomiedzy przeciwstawnymi celami oraz konfliktem róznego rodzaju interesów. Z jednej strony podkreslano, iz reprywatyzacja jest moralnym imperatywem, a jej brak oznacza legalizacje panstwowego bezprawia. Z drugiej strony, oslabiona po okresie socjalistycznych rzadów gospodarka wschodnich landów wymagala intensywnego pobudzenia w drodze inwestycji. Rozwiazanie konfliktu tak spornych dóbr i wartosci wymagalo wprowadzenia skomplikowanych rozwiazan prawnych.

Poprzedni wlasciciele lub ich spadkobiercy zglosili roszczenia w stosunku do ponad 2 milionów nieruchomosci znajdujacych sie we wschodnich Niemczech. Status prawny majatków stanowiacych ponad polowe powierzchni bylej NRD okazal sie niepewny - nie bylo wiadomo, komu ostatecznie przypadnie wlasnosc nieruchomosci. Sytuacja ta skutecznie zablokowala inwestycje sektora prywatnego we wschodnich landach. Trudna sytuacje gospodarcza stopniowo poprawialy wprowadzane nowelizacje, przyznajace przewage potencjalnym inwestorom nad prawami dawnych wlascicieli, jednoczesnie rozszerzajac katalog wyjatków od zasady restytucji.

Gdyby od poczatku odszkodowanie pieniezne zostalo ustalone jako podstawowa forma reprywatyzacji, a restytucja bylaby wyjatkiem, to problemy, z jakimi borykaly sie wschodnie landy, bylyby prawdopodobnie znacznie mniejsze. ?ródlem funduszy na poczet wyplaty odszkodowan moglyby byc dochody ze sprzedazy inwestorom wywlaszczonego uprzednio majatku63.

Tempo inwestycji oslabial tez znaczaco fakt, ze przez dlugi czas nie bylo jasnych regul, wedlug których nastapic miala wyplata odszkodowania pienieznego wywlaszczonym podmiotom64. Uniemozliwialo to podjecie prawowitym wlascicielom rozsadnej decyzji odnosnie do wyboru metody naprawienia wyrzadzonej im szkody: w naturze poprzez restytucje czy tez w drodze wyplaty odszkodowania pienieznego. Zasady odnoszace sie do wyplaty odszkodowan okreslone zostaly dopiero w 1994 r.65 Uprawnionym przyznano prawo do odszkodowania, ksztaltujacego sie jednak duzo ponizej aktualnej wartosci rynkowej danego majatku66.

W swietle ciagle nieukonczonych prac nad polska ustawa dotyczaca wywlaszczonych majatków szczególnie wazne jest prawidlowe ustalenie celów polityki reprywatyzacyjnej. Przyklad wschodnioniemieckiej reprywatyzacji pokazuje, iz restytucja w naturze, jakkolwiek wydaje sie najsprawiedliwszym srodkiem naprawienia dawnych krzywd, moze bardzo niekorzystnie wplynac na gospodarke. Polska nie moze przeciez liczyc na pomoc finansowa, jaka otrzymaly wschodnie landy. Dlatego musi wykorzystac wszelkie instrumenty stymulujace dzialalnosc inwestycyjna podmiotów prywatnych - krajowych i zagranicznych. Wydaje sie zatem, ze bardziej odpowiednim sposobem wyrównania, przynajmniej czesciowo, poniesionego uszczerbku jest naprawienie szkody w drodze wyplaty odszkodowania pienieznego (ewentualnie przyznania gruntu zamiennego).

W trakcie przygotowywania projektu polskiej ustawy reprywatyzacyjnej warto oprzec sie na wzorach niemieckich regulacji prawnych, zwlaszcza w ich znowelizowanych wersjach. Niezwykle wazne jest ograniczenie mozliwosci zgloszenia roszczen scislymi terminami, co pozwoli skrócic stan niepewnosci prawnej odnosnie do danego majatku67. Oczywiscie terminy te nie moga byc bardzo krótkie, lecz powinny byc tak okreslone, by zapewnic uprawnionym realna mozliwosc zgloszenia roszczen. Konieczne jest tez ustalenie przejrzystych, jednolitych procedur dla weryfikacji i rozpatrywania wniosków reprywatyzacyjnych (odszkodowawczych). Niezbedne jest tez okreslenie od razu - w ustawie reprywatyzacyjnej - jasnych zasad wyplaty odszkodowana i sposobu wyliczenia jego wysokosci.

Przeprowadzona w artykule analiza przepisów dotyczacych reprywatyzacji pozwala sformulowac wniosek, ze niemiecki ustawodawca aktywnie reagowal na sytuacje ekonomiczna i ksztaltowal nowe reguly gry uczestników zycia gospodarczego, nie obawiajac sie podjecia kontrowersyjnych decyzji. Uregulowanie tak skomplikowanych kwestii odbywalo sie w imponujacym tempie. Przygotowanie nowelizacji z 1991 r.68 zajelo niecale 4 miesiace - od powolania komisji przygotowujacej projekt ustawy po jej uchwalenie przez obie izby parlamentu69.

Skorzystanie z doswiadczen niemieckich i wprowadzenie postulowanych rozwiazan pozwoliloby "ozywic" martwy kapital spetany wiezami niepewnosci prawnej i skoncentrowac wiazke praw wlasnosci w rekach poszczególnych wlascicieli, co stanowiloby istotny impuls dla dzialalnosci inwestycyjnej i w efekcie stymulowaloby rozwój gospodarczy kraju. Trudno oprzec sie wrazeniu, ze od dwóch dekad polski ustawodawca unika podjecia trudnych decyzji i odklada uregulowanie nierozwiazanych kwestii majatkowych.

Sidebar

RESTITUTION, COMPENSATION, OR INVESTMENT? - REPRIVATISATION OF GERMAN DEMOCRATIC REPUBLIC PROPERTY

SUMMARY

The article illustrates the process of the restitution of property within the boundaries of the former GDR. It presents the initial arrangements in this regard between the two German states, concluded in Joint Declaration and Unification Treaty, which provided an obligation to return assets expropriated by the state to their rightful owners or their heirs. This principle of restitution was subsequently developed in the Property Law of 1990. In order to stimulate investment, further legislation, however, introduced exceptions to this rule, giving finally priority to investors over former owners rights. The aim of this article is to draw a conclusion from German experiences and to find clues for the regulation of still unresolved restitution issue in Poland.

Footnote

1 Regulacji prawnej doczekaly sie jedynie kwestie mienia zabuzanskiego - Ustawa z dnia 8 lipca 2005 r. o realizacji prawa do rekompensaty z tytulu pozostawienia nieruchomosci poza obecnymi granicami Rzeczypospolitej Polskiej (DzU Nr 169, poz. 1418). Nie jest to, jak sama nazwa wskazuje, regulacja dotyczaca mienia znacjonalizowanego przez panstwo polskie, lecz odnoszaca sie do majatku pozostawionego przez Polaków przymusowo wysiedlonych w latach 1944-1952 z terenów nalezacych przed II wojna swiatowa do Polski (tzw. Kresów Wschodnich lub ziem zabuzanskich).

2 Por. W. Schäuble, Der Vertrag. Wie ich über die deutsche Einheit verhandelte, Stuttgart 1991, s. 256-262.

3 H.M. Stack, The "Colonization" of East Germany?: A Comparative Analysis of German Privatization, "Duke Law Journal" 1997, vol. 46, s. 1221.

4 Ibidem.

5 W. Schäuble, op. cit., s. 259-260. Wielu mieszkanców NRD przed ponad 40 laty kupilo w dobrej wierze ziemie wywlaszczone wczesniej przez wladze radzieckie. W dzialki te zainwestowali czesto wszystkie swoje oszczednosci, budujac domy i dacze. Dlatego wladze NRD sprzeciwialy sie szczególnie reprywatyzacji tych ziem, podnoszac jednoczesnie, ze odpowiedzialnosc za te wywlaszczenia ponosza calkowicie wladze radzieckie (ibidem, s. 260-261).

6 Gemeinsame Erklärung der Regierungen der Bundesrepublik Deutschland und der Deutschen Demokratischen Republik zur Regelung offener Vermögensfragen, 15. Juni 1990, BGBl. 1990 II, s. 1237- -1238.

7 Zob. punkt 1 Wspólnej Deklaracji.

8 J. Tucker-Mohl, Property Rights and Transitional Justice: Restitution In Hungary and East Germany, http://ocw.mit.edu/courses/urban-studies-and-planning/11-467j-property-rights-intransition- spring-2005/ projects/jtuckermohlfinal.pdf, s. 16.

9 W. Schäuble, op. cit., s. 256.

10 Szacowane koszty zjednoczenia to ok. 1,5 biliona euro, jakie Niemcy Zachodnie przekazaly do 2004 r. nowym krajom zwiazkowym w celu dostosowania wschodnioniemieckiej gospodarki i infrastruktury do poziomu zachodniego (M. Götz, Niemcy w przededniu 20 rocznicy zjednoczenia - wciaz róznice?, "Biuletyn Instytutu Zachodniego" 2009, nr 28, s. 2).

11 Punkt 3 Wspólnej Deklaracji (przewidziano równiez w tym punkcie wyjatki od generalnej zasady).

12 H.M. Stack, op. cit., s. 1221.

13 R. Frank, Privatization in Eastern Germany: A Comprehensive Study, "Vanderbilt Journal of Transnational Law" 1994, vol. 27, s. 812.

14 Art. 41 (1) Traktatu pomiedzy RFN i NRD w sprawie przywrócenia jednosci Niemiec - Traktat Zjednoczeniowy (Vertrag zwischen der Bundesrepublik Deutschland und der Deutschen Demokratischen Republik über die Herstellung der Einheit Deutschlands-Einigungsvertrag z 31 sierpnia 1990 r., BGBl. 1990 II, S. 903).

15 Art. 41 (2) Traktatu Zjednoczeniowego (BGBl. 1990 II, S. 903-904). Inwestor musial jednak przedlozyc plan wykazujacy istotne cechy przedsiewziecia i zobowiazac sie do przeprowadzenia inwestycji na podstawie tego planu.

16 Traktat Zjednoczeniowy dokonal kilku zmian Konstytucji RFN: preambuly, art. 51 i 146. Dodano tez art. 143, zgodnie z którym róznice pomiedzy prawem na terenie bylej NRD a konstytucja federalna mialy zostac usuniete co do zasady do konca 1992 r. Jednakze art. 41 Traktatu Zjednoczeniowego pozostawal nadal w mocy wraz z regulacjami prawnymi sluzacymi jego realizacji.

17 Pelna nazwa tego aktu brzmi: Gesetz zur Regelung offener Vermögensfragen (VermG). Doslownie jest to ustawa o uregulowaniu "otwartych pytan majatkowych" i tak najczesciej tlumaczona jest w jezyku angielskim jako Statute for the Regulation of Open Property Questions (np. D. Southern, Restitution or compensation: The open property question, "German Politics" 1993, vol. 2, Issue 3, s. 436 i n.). Jedynie H. Mostert podala bardziej "zgrabne" tlumaczenie: Law on the Regulation of Unsolved Property Questions - prawo o regulacji nierozwiazanych pytan majatkowych (eadem, Lost Information and Competing Interests in Restoring Germany`s Dispossessed Property - The Recent Decision of the German Federal Administrative Court, "German Law Journal" 2004, No. 1, s. 4).

18 Doslownie ustawa posluguje sie okresleniem Volkseigentum - wlasnosc ludowa, spoleczna.

19 § 3 (3) ustawy majatkowej. Czynnosci takie mogly byc dokonane za zgoda uprawnionego (wnioskodawcy skladajacego wniosek o restytucje).

20 Dobra wiara nabywcy zostala okreslona szeroko, ponadto przyjeto domniemanie jej istnienia, chyba ze prawowity wlasciciel wykazal, iz obecny posiadacz wiedzial albo powinien byl wiedziec, ze nabycie nie bylo zgodne z prawem, uzyskal wlasnosc za pomoca korupcji lub uzycia osobistych wplywów, oszukal poprzedniego wlasciciela lub wykorzystal jego przymusowa sytuacje. Jesli byly wlasciciel nie mógl wykazac powyzszych przeslanek, musial zadowolic sie odszkodowaniem pienieznym lub zamienna dzialka gruntu.

21 § 4 i 5 ustawy majatkowej (Ausschluss der Rückübertragung). Zobacz wiecej na ten temat: W.G. Vitzthum, W. März, Restitutionsausschluss, Berlin 1994.

22 Art. 3 konstytucji RFN.

23 Bundesverfassungsgericht (BVerfG).

24 Gesetz über staatlische Ausgleichsleistungen für Enteignungen auf besatzungsrechtlicher oder besatzungshoheitlicher Grundlage, die nicht mehr rückgängig gemacht werden können (Ausgleichsleistungsgesetz - AusglLeistG) BGBl. 1994 I, S. 2628. Na temat Ausgleichsleistungsgesetz zob. wiecej: H.J. Rodenbach, O. Löffler, Entschädigungen und Ausgleichsleistungen für Vermögensverluste in ehemaligen DDR und der SBZ, Berlin 1995.

25 A. Randelzhofer, C. Tomuschat, State Responsibility and the Individual. Reparation in Instances of Grave Violations of Human Rights, Cambridge 1999, s. 274-275.

26 Gesetz über besondere Investitionen in der Deutschen Demokratischen Republik, Gesetzblatt der Deutschen Demokratischen Republik 1990 I, S. 1897 (dalej: prawo o szczególnych inwestycjach).

27 R. Frank, op. cit., s. 858.

28 § 1 ustawy o szczególnych inwestycjach.

29 § 1 (2) a, b i c prawa o szczególnych inwestycjach.

30 § 1 (3) prawa o szczególnych inwestycjach.

31 W praktyce w pierwszej kolejnosci badano dane dotyczace inwestora w odpowiednim rejestrze w celu wykluczenia nierzetelnych podmiotów (W. Försterling, Rechts der offenen Vermögensfragen, München 1993, s. 132).

32 § 2 prawa o szczególnych inwestycjach.

33 Termin ten zostal nastepnie na mocy nowej ustawy przedluzony o rok (Das Gesetz zur Beseitigung von Hemmnissen bei der Privatisierung von Unternehmen und zur Förderung von Investitionen z 22 marca 1991 r., BGBl. 1991 I, S. 766).

34 W przypadku, w którym istnialy podstawy do uniewaznienia zaswiadczenia inwestycyjnego i wszczeto odpowiednie postepowanie sadowe lub administracyjne, nowy wlasciciel nie zostalby wpisany do ksiegi wieczystej - § 2 (4) prawa o szczególnych inwestycjach.

35 § 3 (1) prawa o szczególnych inwestycjach.

36 R. Frank, op. cit., s. 836.

37 Ibidem, s. 841.

38 J. Tucker-Mohl, op. cit., s. 17.

39 D. Southern, Restitution or Compensation: The Property Question, [w:] Transitional Justice, red. N.J. Kritz, Washington 1995, s. 644.

40 Cytowana wyzej ustawa: Das Gesetz zur Beseitigung von Hemmnissen bei der Privatisierung von Unternehmen und zur Förderung von Investitionen z 22 marca 1991 r. (BGBl. 1991 I, S. 766).

41 Vermögensgesetz w wersji z 18 kwietnia 1991, BGBl. I S. 957.

42 Glównym zadaniem Urzedu Powierniczego bylo dokonanie restrukturyzacji przedsiebiorstw panstwowych, przeksztalcenie ich w kapitalowe spólki prawa prywatnego i w ostatnim stadium ich sprywatyzowanie (§ 2 Gesetz zur Privatisierung und Reorganisation des volkseigenen Vermögens (Treuhandgesetz) z 17 czerwca 1990 r.). Urzad Powierniczy szybko stal sie najwazniejsza, ale tez jednoczesnie najbardziej kontrowersyjna instytucja w procesie prywatyzacji. Na przelomie 1994 i 1995 r. Urzad Powierniczy sprywatyzowal wiekszosc spólek i zostal rozwiazany - koncowy bilans Urzedu wykazywal calkowita strate w wysokosci 256 miliardów marek niemieckich (C.M. Frege, Social Partnership at Work. Workplace relations in post-unification Germany, London-New York 1999, s. 38). Blizsza analiza problematyki zwiazanej z dzialalnoscia Treuhandanstalt wykracza poza ramy niniejszego opracowania.

43 M.E. Elling, Privatization in Germany: A Model For Legal and Functional Analysis, "Vanderbilt Journal of Transnational Law" 1992, vol. 25, Issue 4, s. 612.

44 H. Leo, § 3a Vermögensgesetz - Vorfahrt für Investitionen?, "Der Betrieb", 19 lipca 1991 r., Heft 29, s. 1505.

45 R. Frank, op. cit., s. 845-846.

46 G. Fieberg, H. Reichenbach, Einführung, [w:] Vermögengesetz, München 2001, s. XXV.

47 § 1a (3) znowelizowanego w 1991 r. prawa o szczególnych inwestycjach (BGBl. 1991 I, S. 994).

48 Art. 41 (2) Traktatu Zjednoczeniowego i art. 143 (3) konstytucji Niemiec.

49 Por. sytuacje opisane w: M.E. Elling, op. cit., s. 614-615.

50 R. Neubauer, Wege aus der Krise-Wundern dauern länger, "Die Zeit", 2 kwietnia 1993, s. 7.

51 Das Zweite Vermögensrechtsänderungsgesetz z 14 lipca 1992 r. (VermRÄndG 2), BGBl. 1992 I, S. 1257. Odnosnie do tej nowelizacji zob. wiecej: N. Horn, Das Zweite Vermögensrechtsänderungsgesetz und die Verfügbarkeit von Grundeigentum im neuen Bundesgebiet, "Deutsche Zeitschrift für Wirtschaftsrecht" 1992, Nr. 8, s. 1-8.

52 Gesetz über den Vorrang für Investitionen bei Rückübertragungsansprüchen nach dem Vermögensgesetz (Investitionsvorranggesetz - InVorG) z 14 lipca 1992 r., BGBl. I, S. 1268.

53 R. Frank, op. cit., s. 851.

54 § 30 a ustawy majatkowej. Jedynie roszczenia dotyczace majatku ruchomego mogly byc zglaszane o pól roku dluzej - do 30 czerwca 1993 r.

55 H. Schmidt, Uns Deutsche kann der Teufel holen, "Die Zeit", 24 maja 1991, s. 3. D. Southern podaje liczbe 1,1 miliona wniosków, wskazujac, ze poza obszarami wiejskimi nie bylo prawie majatków, w stosunku do których nie zgloszono roszczen (idem, Restitution or compensation:The open property question, "German Politics" 1993, vol. 2, Issue 3, s. 436).

56 J. Tucker-Mohl, op. cit., s. 17.

57 M. Zaleczna, Odzyskanie utraconego mienia, "Nieruchomosci" 1998, nr 2, s. 15.

58 § 4 (4) ustawy o pierwszenstwie inwestycji.

59 § 5 ustawy o pierwszenstwie inwestycji.

60 R. Frank, op. cit., s. 855.

61 Zob. wiecej na ten temat: V. Jesch, N. Ley, K. Racky, I. Winterstein, B. Kuhn, Investitionsvorrangsgesetz. Kommentar, Berlin-New York 1993, s. 94-123.

62 § 4 (1) ustawy o pierwszenstwie inwestycji.

63 R. Frank, op. cit., s. 864.

64 Ibidem, s. 863.

65 Gesetz über die Entschädigung nach dem Gesetz zur Regelung offener Vermögensfragen (Entschädigungsgesetz) z 27 wrzesnia 1994 r. BGBl. 1994 I, S. 2624.

66 Na szczególna uwage zasluguje § 7 Entschädigungsgesetz, który przewidywal progresywna redukcje platnosci odszkodowania przekraczajacego wartosc 10 000 marek niemieckich. Zob. R. Heller, O. Quandt, R. Sannwald, Entschädigung- und Ausgleichsleistungsgesetz (EALG). Kommentar, Köln-Berlin-Bonn-München 1995, s. 49-53; P. Zimmermann, Das neue Entschädigungs- und Ausgleichsleistungsgesetz - EALG, München 1995, s. 123-126; P. Gemmeke, Entschädigungs- und Ausgleichsleistungsgesetz, Baden-Baden 1995, s. 93-95.

67 Taka regulacje przyjal zreszta polski ustawodawca odnosnie do mienia zabuzanskiego. Zgodnie z art. 5 wyzej cytowanej ustawy z dnia 8 lipca 2005 r. potwierdzenie prawa do rekompensaty nastepowalo na wniosek osoby ubiegajacej sie o potwierdzenie tego prawa, zlozony nie pózniej niz do dnia 31 grudnia 2008 r. Ustawodawca dal wiec uprawnionym ponad 3 lata na zglaszanie roszczen.

68 Cytowana wyzej ustawa: Das Gesetz zur Beseitigung von Hemmnissen bei der Privatisierung von Unternehmen und zur Förderung von Investitionen z 22 marca 1991 r.

69 M. E. Elling, op. cit., s. 611.

References

BIBLIOGRAFIA

Elling M.E., Privatization in Germany: A Model For Legal and Functional Analysis, "Vanderbilt Journal of Transnational Law" 1992, vol. 25, Issue 4.

Fieberg G., Reichenbach H., Einführung, [w:] Vermögengesetz, München 2001, s. XI- XXXI.

Försterling W., Rechts der offenen Vermögensfragen, München 1993.

Frank R., Privatization In Eastern Germany: A Comprehensive Study, "Vanderbilt Journal of Transnational Law" 1994, vol. 27.

Frege C.M., Social Partnership at Work. Workplace relations in post-unification Germany, London-New York 1999.

Gemmeke P., Entschädigungs- und Ausgleichsleistungsgesetz, Baden-Baden 1995.

Götz M., Niemcy w przededniu 20 rocznicy zjednoczenia - wciaz róznice?, "Biuletyn Instytutu Zachodniego" 2009, nr 28.

Heller R., Quandt O., Sannwald R., Entschädigung- und Ausgleichsleistungsgesetz (EALG). Kommentar, Köln-Berlin-Bonn-München 1995.

Horn N., Das Zweite Vermögensrechtsänderungsgesetz und die Verfügbarkeit von Grundeigentum im neuen Bundesgebiet, Deutsche Zeitschrift für Wirtschaftsrecht 1992, Nr. 8.

Jesch V., Ley N., Racky K., Winterstein I., Kuhn B., Investitionsvorrangsgesetz. Kommentar, Berlin-New York 1993.

Leo H., § 3a Vermögensgesetz - Vorfahrt für Investitionen?, "Der Betrieb", 19 lipca 1991 r., Heft 29.

Mostert H., Lost Information and Competing Interests In Restoring Germany`s Dispossessed Property - The Recent Decision of the German Federal Administrative Court, "German Law Journal" 2004, vol. 1.

Neubauer R., Wege aus der Krise-Wundern dauern länger, "Die Zeit", 2 kwietnia 1993 r.

Randelzhofer A., Tomuschat C., State Responsibility and the Individual. Reparation in Instances of Grave Violations of Human Rights, Cambridge 1999.

Rodenbach H.J., Löffler O., Entschädigungen und Ausgleichsleistungen für Vermögensverluste in ehemaligen DDR und der SBZ, Berlin 1995.

Schäuble W., Der Vertrag. Wie ich über die deutsche Einheit verhandelte, Stuttgart 1991.

Schmidt H., Uns Deutsche kann der Teufel holen, "Die Zeit", 24 maja 1991.

Southern D., Restitution or compensation: The open property question, "German Politics" 1993, vol. 2, Issue 3.

Southern D., Restitution or Compensation: The Property Question, [w:] Transitional Justice, red. N.J. Kritz, Washington 1995, s. 644 i n.

Stack H. M., The "Colonization" of East Germany?: A Comparative Analysis of German Privatization, "Duke Law Journal" 1997, vol. 46.

Tucker-Mohl J., Property Rights and Transitional Justice: Restitution In Hungary and East Germany, http://ocw.mit.edu/courses/urban-studies-and-planning/11-467j-property- rights-in-transition-spring-2005/ projects/jtuckermohlfinal.pdf.

Vitzthum W.G., März W., Restitutionsausschluss, Berlin 1994.

Zaleczna M., Odzyskanie utraconego mienia, "Nieruchomosci" 1998, nr 2.

Zimmermann P., Das neue Entschädigungs- und Ausgleichsleistungsgesetz - EALG, München 1995.