Türkiye Tütün Kontrolünde Dünyanin Neresinde?/Level of Tobacco Control in Turkey

Headnote

ÖZET

Bu yazida Türkiye'de tütün kontrolü çalismalarinin bugünkü düzeyi incelenmekte ve uluslararasi düzenlemeler dikkate alindiginda Türkiye'nin konumu tartisilmaktadir. Uluslararasi düzenlemeler olarak Dünya Saglik Örgütü tarafindan 2003 yilinda kabul edilmis olan Tütün Kontrolü Çerçeve Sözlesmesi ile 2008 yilinda yayinlanan Küresel Tütün Salgini Raporu, MPOWER paketi dikkate alinmis, ayrica tütün kontrolü düzeyini degerlendirmek amaci ile gelistirilmis olan puanlama sistemi paralelinde degerlendirme yapilmistir. Türkiye'de 1996 yilinda yürürlüge girmis olan Tütün Mamullerinin Zararlarinin Önlenmesine Dair Kanun toplu yerlerin baslicalarinda sigara içimini kisitlamistir. Bu Kanun üzerinde 2008 yilinda yapilmis olan degisiklikle restoran, kafe ve barlar da kisitlama kapsamina alinmstir. Türkiye'nin tütün kontrolü konusundaki konumu mevcut uluslararasi düzenlemeler isiginda degerlendirilmis ve Türkiye'nin tütün kontrolü bakimindan dünyada en ileri konumdaki ülkelerden birisi oldugu sonucuna varilmistir.

(Tur To raks Der 2009;10:31-4)

Anahtar sözcükler: Tütün kontrolü, Türkiye, TKÇS (Tütün Kontrolü Çerçeve Sözlesmesi), MPOWER paketi

Gelis Tarihi: 05. 01. 2009 Kabul Tarihi: 05. 01. 2009

ABSTRACT

In this article, developments and current status of Turkey in tobacco control was evaluated in the light of international regulations. For the first time, WHO accepted and declared an international treaty on tobacco control in 2003; "Framework Convention on Tobacco Control". By this Convention, WHO aimed to give momentum to the tobacco control activities in the Member States. Five years after this treaty, WHO published the "Report on the Global Tobacco Epidemic" in early 2008, which gives an overall idea on tobacco control globally, by providing information on tobacco control activities in the Member States. The first Anti-Tobacco Law in Turkey came into force in 1996, and in 2008, the coverage of the Law was extended to include bars, restaurants and cafes. With this Law, Turkey becomes one of the leading countries in tobacco control activities. (Tur Toraks Der 2009;10:31-4)

Key words: Tobacco control, Turkey, FCTC (Framework Convention on Tobacco Control), MPOWER package

Received: 05. 01. 2009 Accepted: 05. 01. 2009

TÜTÜN KONTROLÜ NEDEN GEREKLI

Tütün ürünleri kullaniminin insan sagligi üzerindeki zararlari 50 yili askin zamandan beri bilinmektedir. Yol açtigi çesitli hastaliklar nedeni ile tütün kullanimi dünyada her yil 5 milyondan fazla kisinin ölümüne neden olmaktadir. Ülkemizde de yilda 100 bin-150 bin kisinin sigaraya bagli nedenlerle öldügü hesaplanmaktadir. Bu sayi dikkate alindiginda Türkiye'de sigara nedeni ile her gün 300 dolayinda kisinin öldügü hesaplanabilir. Ülkemizde 20 milyon dolayinda sigara içen kisi vardir. Sigara içenlerin yarisinin sigaranin yol açtigi hastaliklar nedeni ile hayatini kaybettigi bilindigine göre, halen hayatta olan sigara içicilerin yarisinin, yani 10 milyon kisinin önümüzdeki 30-40 yillik zaman içinde sigara nedeni ile ölecegini söylemek yanlis olmayacaktir.

Tütün ürünlerinin kullaniminin saglik üzerindeki olumsuz etkilerinin yani sira çevre üzerinde ve ekonomi üzerinde ciddi olumsuz etkileri vardir. Sigara içilen ortamlarda iç ortam hava kalitesinin bozulmasi, bu sekilde sigara içmeyenlerin de pasif olarak etkilenmesi ve zarar görmesi söz konusudur. Sigara kullaniminin zararlarinin yalnizca sigara içenlerle sinirli olmadigi, sigara dumanindan pasif olarak etkilenenlerin de kanser, kalp-damar hastaliklari ve felç nedeni ile ölme olasiliginin arttigi konusundaki bilgiler de son 25-30 yil içinde giderek artmaktadir. Öte yandan sigara izmaritlerinin çevreye atilmasi ciddi boyutta çevre kirliligine neden olmaktadir. Bu izmaritlerin tam olarak söndürülmeden çevreye atilmasi ise yanginlara yol açmaktadir. Itfaiye Müdürlükleri kayitlarina göre büyük kentlerdeki yanginlarin üçte biri ile yarisi sigara nedenlidir.

Sigara kullaniminin ne kadar ciddi boyutta ekonomik harcamaya yol açtigi kolaylikla hesaplanabilir. Sigara satin almak için harcanan paranin yillik tutari milyarlarla ifade edilecek kadar fazladir. Türkiye'de sigara içenlerin sadece sigara satin almak için harcadiklari paranin yillik toplami Saglik Bakanligi bütçesinin 4 kati dolayindadir. Sigaranin yol açtigi saglik sorunlarinin tani ve tedavisi için yapilacak harcamalar da dikkate alindiginda tütün kullaniminin ekonomik yükü daha da artacaktir. Insanlar beslenme, egitim, giyim, eglence vb. çesitli amaçlarla para harcariz. Bu tür harcamalar insanlarin yasami ve gelismesi için gerekli olan harcamalardir. Buna karsilik sigara satin almak için yapilan harcama sagligi bozan harcama olup kabul edilemez bir harcama sekli olarak düsünülmelidir.

Sigara kullanimi çok önemli ve öldürücü saglik sorunlarina yol açar, çevre kirliligine ve yanginlara neden olur.

Ayrica sigara satin almak için çok yüksek miktarlarda para harcanmaktadir.

TÜTÜN KONTROLÜ ÇERÇEVE SÖZLEÞMESI

Hem ciddi saglik sorunlarina yol açmasi hem de çevre ve ekonomi üzerindeki olumsuz etkileri dikkate alindiginda tütün ürünlerinin kullaniminin kontrol edilmesi gerekliligi ortaya çikmaktadir. Tütün kontrolü amaci ile ülkeler çesitli önlemler alirken bir yandan da bu amaçla uluslararasi düzenlemeler yapilmaktadir. Bu düzenlemeler arasinda Tütün Kontrolü Çerçeve Sözlesmesi (TKÇS; FCTC, Framework Convention on Tobacco Control) önemli bir yer tutmaktadir. Dünya Saglik Örgütü (DSÖ) tarafindan 2003 yilinda yayinlanan bu Sözlesme, ülkelere tütün kontrolü konusunda yol gösterici bir rehber niteligindedir. Çerçeve Sözlesmede tütün ve tütün ürünlerinin üretilmesinden satis ve pazarlanmasina, bu ürünlerin reklam ve tanitimi ile fiyatlandirilmasina, tütün kullaniminin zararlari konusunda toplumun egitilmesine kadar pek çok konu ile ilgili düzenlemeler yer almaktadir. Böylelikle dünyadaki tütün kontrolü çalismalarina yeni bir ivme kazandirilmaya çalisilmis ve geçen süre içinde pek çok ülkede bu yönde olumlu gelismeler saglanmistir. Sözlesme DSÖ Genel Kurulu tarafindan kabul edildikten sonra üye ülkelerin Saglik Bakanlari tarafindan imzalanmis ve ülke parlamentolarinda kabul edilmeye baslanmistir. Parlamentoda Sözlesmeyi onaylayan ülkeler "taraf ülkeler" (parties) olarak adlandirilmis ve taraf ülke sayisi 40 olduktan sonra Sözlesme "Uluslararasi Yasa" niteligi kazanmistir. Sözlesmeye "taraf" olan ülkeler araliklarla toplanmak suretiyle bu konulardaki gelismeleri degerlendirmekte ve gelecek dönem için planlama yapmaktadir. Bu toplantilarin (Taraflar Toplantisi; COP: Conference of Parties) ilki 2006 yilinda Cenevre'de yapilmis, bu toplantiyi 2007 yilinda Tayland ve 2008 yilinda Güney Afrika'da yapilan toplantilar izlemistir. Taraflar Toplantisi'nin dördüncüsü 2010 yilinda Uruguay'da yapilacaktir.

DSÖ KÜRESEL TÜTÜN SALGINI RAPORU (MPOWER)

Tütün Kontrolü Çerçeve Sözlesmesi ile tütün kontrolü konusunda saglanan basariyi güçlendirmek amaci ile 2008 yili basinda DSÖ yeni bir girisim baslatmistir. Bu amaçla Küresel Tütün Salgini Raporu (WHO Report on the Global Tobacco Epidemic, 2008; The MPOWER Package) yayinlanmistir. Raporda dünyadaki ülkelerde tütün kullanimi ve tütün kontrolü konularinda mevcut durum degerlendirilmek suretiyle ülkelere bu yönde yol gösterici nitelikte 6 temel strateji önerisinde bulunulmustur. Bu stratejilere isaret eden ifadelerin ilk sözcüklerinin bas harflerinden olusan kisaltma kullanilmak suretiyle rapor MPOWER olarak adlandirilmistir. Raporda yer alan stratejiler su sekildedir:

Monitor tobacco use and prevention policies

Protect people from tobacco smoke

Offer help to quit tobacco use

Warn about the dangers of tobacco

Enforce bans on tobacco advertising, promotion and sponsorship

Raise taxes on tobacco

Bu stratejilerin Türkçe karsiliklari su sekilde ifade edilebilir:

* tütün kullanimi ve tütün kontrolü konusundaki uygulamalarin izlenmesi,

* pasif sigara dumani etkileniminden korunulmasi,

* sigara içenlere birakmalari konusunda destek saglanmasi,

* tütün kullaniminin tehlikeleri konusunda uyari yapilmasi,

* tütün ürünlerinin reklam, tanitim ve sponsorlugunun yasaklanmasi,

* tütün üzerindeki vergi yükünün artirilmasi

Bu alti strateji bilimsel çalismalar ile tütün kontrolü konusunda etkileri kanitlanmis olan uygulamalardir. DSÖ bu raporda üye ülkelere yararlanabilecekleri yöntemleri açiklamanin yani sira, ülkelerin bu yöntemler bakimindan durumu hakkinda da bilgi vermektedir.

Bu degerlendirmeye göre;

* Dünyadaki ülkelerin yarisinda tütünün yol açtigi saglik sorunlari ve tütün kontrolü konusunda güvenilir bilgi yoktur.

* Sigara dumanindan pasif etkilenimin önlenmesi ile ilgili olarak çok sayida ülkede kisitlamalar olmakla birlikte bu kisitlamalarin kapsami ve uygulanmasi bakimindan ciddi eksikler vardir. Dünya nüfusunun ancak %5 kadari pasif etkilenimden basarili sekilde korunabilmektedir.

* Dünyada sigara içen 1.3 milyar kisinin pek çogunun sigarayi birakmak istedigi bilinmektedir. Ancak sigarayi birakmak isteyenlerin önemli bir bölümü bu konudaki hizmetlere ulasamamakta, sigara içenlerin ancak %5 kadari kapsamli sigara birakma hizmetinden yararlanabilmektedir.

* Sigara kullaniminin zararli etkilerinin çok iyi bilinmesine karsilik bu konuda toplumun bilgilendirilmesi bakimindan önemli yetersizlikler vardir. Halen pek çok ülkede sigara paketleri üzerinde sigaranin zararlarina isaret eden uyari yazilari yeterli degildir ve çok sayida ülkede paketler üzerinde "light, mild" gibi yaniltici ve aldatici ifadeler yer almaktadir.

* Tütün endüstrisi tütün ürünlerinin reklam ve tanitimi için çok büyük kaynaklar kullanmaktadir. Yalnizca ABD'de sigara reklamlari için yillik olarak harcanan para 7.5 milyar dolar dolayindadir. Tütün ürünlerinin reklam ve tanitimi ile tütün endüstrisi tarafindan yapilacak olan sponsorluklarin tam olarak yasaklanmasi gerekmektedir. Bu amaçla yasal düzenlemeler yapilmalidir. Ancak, bu konuda kapsamli yasal düzenlemeler tarafindan koruma altinda olan nüfus, dünya nüfusunun %5'i kadardir. Öte yandan dünyadaki çocuklarin yarisi halen tütün ürünlerinin ücretsiz olarak dagitildigi ülkelerde yasamaktadir.

* Sigara fiyatinin artirilmasinin sigara kullaniminin azaltilmasi bakimindan en etkili yol oldugu çesitli çalismalarla ortaya konmustur. Gelismis ülkelerin çogunda sigara fiyatlari oldukça yüksektir. Örnegin Ingiltere, Irlanda, Norveç gibi ülkelerde bir paket sigara 6.5 ile 8 Euro arasinda satilmaktadir. Buna karsilik gelismekte olan ülkelerin pek çogunda sigara fiyatlari 1 Euro hatta daha düsük degerlerde olabilmektedir.

MPOWER paketinin etkili sekilde uygulanmasi ile tütün kontrolü konusunda basari saglamak mümkündür. DSÖ bu konunun önemine isaretle MPOWER stratejilerinin uygulanmasi bakimindan eksiklikleri olan ülkelere bu yönde destek saglamak suretiyle tütün kontrolü çalismalarini desteklemektedir.

DSÖ ilk ve tek uluslararasi sözlesmeyi tütün kontrolü konusunda hazirlamistir.

Tütün Kontrolü Çerçeve Sözlesmesi ve MPOWER paketi üye ülkelere

Tütün kontrolü konusunda önemli bir rehber niteligindedir.

TÜTÜN KONTROLÜ ÖLÇEÐI

Tütün kontrolü yönündeki çalismalarin degerlendirilmesi önemlidir. MPOWER stratejileri ile özetlenmis olan temel uygulamalar bakimindan ülkelerdeki durumu degerlendirmek amaci ile Joossens ve Raw tarafindan bir ölçek gelistirilmistir. Toplam puan 100 olacak sekilde gelistirilen ölçekte yer alan baslica hususlar sunlardir:

Çizelgede yer alan konularla ilgili ayrintili degerlendirme sonucunda ülkelerin tütün kontrol ölçegi hesaplanmaktadir. Bu hesaplamaya göre Avrupa ülkeleri arasinda Ingiltere 93 puan ile birinci sirada yer alirken Irlanda ve Norveç 74 puanla ikinci sirada gelmektedir. Listenin sonlarinda ise 36 puanla Almanya, 35 puanla da Lüksemburg ve Avusturya yer almaktadir.

TÜRKIYE'DE DURUM

Türkiye'de tütün kullanimi oldukça yaygindir. Ortalama olarak 5 erkekten ikisi ve 5 kadindan bir tanesi sigara içmektedir. Türkiye'de uzun yillar devlet kontrolünde olan tütün ve sigara üretimi, sigara satis ve pazarlamasi 1980'li yillarin ortalarindan itibaren çok uluslu tütün endüstrisinin kontrolüne girmeye baslamistir. Bunun sonucu olarak Türkiye'de sigara reklamlari yapilmaya baslamis ve sigara kullaniminda 1983-2000 yillari arasinda %80 oraninda artis gözlenmistir. Bunun üzerine tütün kontrolü amaci ile çaba gösterilmeye baslanmis ve uzunca süren çabalar sonucunda 1996 yilinda "Tütün Mamullerinin Zararlarinin Önlenmesine Dair Kanun" yürürlüge girmistir. Bu Kanun Türkiye'deki tütün kontrolü çalismalari bakimindan dönüm noktasidir. Kanun toplu tasima araçlarinda ve kapali yerlerin önemli bir kisminda sigara kullanimini, 18 yasindan küçük çocuklara sigara satisini, tütün ürünlerinin her türlü reklam ve tanitimini yasaklamakta, sigara paketleri üzerinde uyari yazisi yazilmasini ve televizyonlarda sigaranin zararlari konusunda egitici yayin yapilmasini öngörmektedir. Yasanin uygulanmasi ve yaptirimi bakimindan bazi güçlükler yasanmakla birlikte bu yasanin yürürlüge girmesini takiben sehirlerarasi otobüsler ile iç ve dis hat uçak yolculuklari "sigarasiz" hale gelmis, sigara ve tütün ürünlerinin reklami ortadan kalkmistir.

Türkiye TKÇS'ni 2004 yili Nisan ayinda imzalamis ayni yil Kasim ayinda da Çerçeve Sözlesme TBMM tarafindan onaylanmistir. Böylece Türkiye Çerçeve Sözlesmeyi onaylayan 43. ülke olmus ve taraf ülke hüviyeti kazanmis, "Taraflar Toplantisi"na katilarak görevler üstlenmistir.

Tütün Mamullerinin Zararlarinin Önlenmesine Dair Kanun uzunca bir zaman uygulandiktan ve bu konuda toplumsal benimseme yerlestikten sonra yasanin kapsaminin genisletilmesi ve uygulamada karsilasilan bazi güçlüklerin asilmasi amaci ile yasada bazi degisiklikler yapilmasi gündeme gelmistir. Iki yili askin çalismalar sonunda 2008 yili basinda yasanin bazi maddelerini degistiren düzenleme yapilmistir. Bu düzenleme ile Kanun'un adi "Tütün Ürünlerinin Zararlarinin Önlenmesi ve Kontrolü Hakkinda Kanun" olarak degistirilmis, sigara içilmesinin yasaklandigi alanlar genisletilmis, restoran kafe ve barlar da sigara içilmesinin yasaklandigi yerler arasina katilmistir. Ayrica yasa reklam ve tanitim yasaginin yaninda tütün endüstrisi tarafindan sponsorluk yapilmasini da yasaklamis, yasa hükümlerine uymayanlara yönelik cezalarin uygulanmasini da netlestirmistir. Yenilenen sekli ile 4207 sayili "Tütün Ürünlerinin Zararlarinin Önlenmesi ve Kontrolü Hakkinda Kanun" MPOWER paketinde yer alan stratejileri büyük ölçüde karsilar duruma gelmistir. Yasanin baslica maddeleri ile MPOWER stratejilerinin karsilastirilmasi su sekilde yapilabilir:

* Yasanin 3. maddesi, koridorlari dahil olmak üzere kamu hizmet binalarinin kapali alanlarinda, saglik, egitim, spor, kültür, ticaret, eglence, yerlerinde, taksiler dahil olmak üzere toplu tasima araçlarinda, lokanta, kahvehane, kafeterya, birahanede tütün ürünü kullanimini yasaklamaktadir. Bu sekilde ülkemizdeki durum MPOWER paketi içinde yer alan "kapali alanlarda tütün ürünleri tüketilemez" ifadesi ile tam olarak uyumlu hale gelmis olmaktadir.

* Sigara içenlerin tedavisi ile ilgili olarak Yasanin 5. maddesinin 9 ve 10. fikralari tütün bagimliliginin tedavisinin "ulasilabilir" olmasini saglamak için Saglik Bakanligi'na görev vermekte ve bu amaçla bütçeye ödenek konmasini öngörmektedir.

* Sigaranin zararlari konusunda toplumu uyarma ve egitme konusuna Yasanin 5. maddesinin 3-4-5-7 ve 8. fikralarinda deginilmektedir. Bu fikralarda paketler üzerindeki uyari yazilari düzenlenmekte, televizyonlara egitici yayin yapma konusunda görev verildigi belirtilmekte ve Milli Egitim Bakanligi'na da sigara dumanindan pasif etkilenimin zararlari konusunda halk egitimi için müfredat gelistirilmesi için görev verilmektedir. Sigara paketleri üzerindeki uyari yazilari 14 degisik ifadeyi içermektedir. Paketler üzerindeki uyarilar konusundaki çalismalar sürmekte olup 2010 yili basindan itibaren resimli uyarilarin konmasi planlanmaktadir.

* Tütün ürünlerinin reklam ve tanitimi ile sigara firmalari tarafindan sponsorluk yapilmasinin engellenmesi konusu yasanin 4. maddesinde ele alinmaktadir. Bu maddenin alt bölümlerinde reklam, tanitim ve sponsorlugun önüne geçmek bakimindan çesitli düzenlemelere yer verilmistir.

* Çocuklara (18 yas alti) sigara satisi yapilmasi önceki yasada oldugu gibi yenilenen yasada da aynen yer almaktadir. Ancak yeni yasada kurallara uymayanlara yönelik yaptirimlar içinde çocuklara sigara satisi yapanlar için hapis cezasi öngörülmektedir.

SONUÇ

Görüldügü gibi Türkiye'de 2008 yilinda yürürlüge girmis olan 4207 sayili Tütün Ürünlerinin Zararlarinin Önlenmesi ve Kontrolü Hakkinda Kanun, tütün kontrolü konusunda uluslararasi düzenleme olan TKÇS ve MPOWER paketinde yer alan stratejileri büyük ölçüde karsilamaktadir. Bu sekilde Türkiye tütün kontrolü konusunda dünyanin en ileri konumdaki ülkeleri arasinda yer almaktadir.

Öte yandan Tütün Kontrolü Ölçegi bakimindan yapilan hesaplamada Türkiye'nin almasi gereken puan 50 veya daha yüksek olmalidir. Bu puan ile de Avrupa'daki 30 ülke arasinda oldukça yukari siralarda yer almaktadir.

Sonuç olarak Türkiye tütün kontrolü konusunda dünyada en önde gelen ülkelerden birisi konumundadir. Özellikle yenilenen tütün kontrolü kanunu ile ülkemiz pek çok ülke ve uluslararasi kurulus açisindan ilgi odagi durumundadir. Ancak bu kapsamli yasaya sahip olmanin yaninda yasanin basarili sekilde uygulanmasi tütün kontrolü konusunda basariya ulasmak bakimindan çok önemlidir.

References

KAYNAKLAR

1. WHO Framework Convention on Tobacco Control, WHO, Geneva, 2003 (updated, 2005).

2. Joossens L, Raw M. The Tobacco Control Scale. A new scale to measure country activity, Tobacco Control, 2006;15:247-53.

3. Joossens L, Raw M. Progress in Tobacco Control in 30 European Countries. Report presented at 4th. European Conference on Tobacco or Health, 11-13 October, 2007, Switzerland.

4. Curbing the Epidemic; Governments and the Economics of Tobacco Control, World Bank Publication, 1999.

5. Bilir N. Tütün Kontrolünde Gelinen Yer. XII. Ulusal Halk Sagligi Kongresi, pp. 302-306, 21-25 Ekim, 2008, Ankara

6. Bilir N. Dünyada, Türkiye'de ve Hacettepe'de Tütün Kontrolu Çalismalari, Hacettepe Tip Dergisi 2005;36:75-9.

7. Tütün Mamullerinin Zararlarinin Önlenmesine Dair Kanun, No 4207, Resmi Gazete 26 Kasim 1996, No: 22829 (Degisiklik, 03.01.2008 tarih ve 5727 sayili Kanun).

8. Kabahatler Kanunu, No. 5326, 31 Mart 2005, sayi: Mükerrer 25772.

9. 4207 sayili Kanun Hükümlerinin Uygulanmasi, Basbakanlik Genelgesi, Resmi Gazete 16 Mayis 2008, Sayi: 26878.