Content area
Full Text
In deze bijdrage wil ik naar aanleiding van het verschijnen van de heruitgave van het proefschrift van Herman Franke, Twee eeuwen gevangen (1990, 2020), aandacht besteden aan het concept zelfdwang als onderdeel van de civilisatietheorie van Norbert Elias. De vraag die ik wil beantwoorden, is of en hoe zelfdwang nog steeds een bruikbaar concept is om de ontwikkeling te begrijpen waarbij gedetineerden steeds meer zelf verantwoordelijk worden gesteld voor het verloop van hun detentie en wat daarvan de gevolgen zijn voor het gevangenisklimaat.
Ik beschrijf eerst de betekenis die Franke gaf aan het begrip zelfdwang en de wijze waarop dit verschijnsel zich volgens hem manifesteerde in de ontwikkeling van het Nederlandse gevangeniswezen vanaf de Middeleeuwen tot eind vorige eeuw. Vervolgens ga ik in op een aantal actuele ontwikkelingen die in het verlengde daarvan liggen, maar in hedendaagse penologische termen vaak met het begrip responsabilisering worden aangeduid: de introductie van het basis/plusregime en de recente invoering van de Wet straffen en beschermen. Daarna onderzoek ik in hoeverre de civilisatietheorie (nog steeds) voldoet als verklaring voor het succes van het responsabiliseringsstreven. Ten slotte bespreek ik een aantal gevolgen ervan voor het klimaat in penitentiaire inrichtingen.
Zelfdwang als onderdeel van het penitentiaire beschavingsoffensief
Op een andere plek in dit themanummer beschrijft René van Swaaningen al de betekenis van de civilisatietheorie voor de hedendaagse bestraffingspraktijk. Ik laat een algemene bespreking van die theorie in mijn bijdrage daarom achterwege en beperk me tot een onderdeel daarvan: de verschuiving van ‘Fremdzwang’ naar ‘Selbstzwang’ (een even sprekend begrippenpaar is in het Nederlands helaas niet beschikbaar). In noot 60 bij hoofdstuk 1 verwijst Franke naar de betekenis die Elias aan die termen gaf: in zijn beschrijving van de verschuiving van omgangsvormen en affectiebeheersingen vanaf de late Middeleeuwen drukken ze uit hoe maatschappelijke dwang, dat wil zeggen dwang van anderen, langzamerhand tot een verinnerlijkte dwang werd die mensen op zichzelf uitoefenden. Franke laat zien hoe ontwikkelingen in het gevangeniswezen deel uitmaken van dit eeuwen durende proces van het vergroten van zelfbeheersing. Waar het civilisatieproces echter het onbedoelde resultaat is van veranderende machtsverhoudingen en afhankelijkheidsrelaties tussen mensen, kan het penitentiair beschavingsoffensief veel meer worden gekenmerkt als een bewuste strategie, constateert Franke ook zelf al (1990, p. 577). De penitentiaire opvoeders beoogden gedetineerden zelfdwang en gedragsbeheersing...